سید هاشم شهیر؛ رضا چهرقانی
چکیده
نهضت بازگشت ادبی که در واکنش به انحطاط سبک هندی در اصفهان آغاز و در سراسر ایران گسترده شد، تأثیری در ادبیات افغانستان نداشت و شاعران افغانستان بدون توجه به آن، به سرودن شعر در سبک هندی و طرز بیدل دهلوی ...
بیشتر
نهضت بازگشت ادبی که در واکنش به انحطاط سبک هندی در اصفهان آغاز و در سراسر ایران گسترده شد، تأثیری در ادبیات افغانستان نداشت و شاعران افغانستان بدون توجه به آن، به سرودن شعر در سبک هندی و طرز بیدل دهلوی ادامه دادند. در میان موج مستمرّ بیدل‌گرایی در افغانستان، واصل کابلی (1244-1309ق) از شاعرانی است که به شعر شاعران پیش از سبک هندی نیز توجه داشته و در سرودن اشعار خویش به استقبال از شاعران قدیم به‌ویژه حافظ رفته است. اثرپذیری واصل از شاعران پیشین، اگرچه هردو ساحت صورت و محتوا را دربر می‌گیرد؛ در ساحت صورت به‌ویژه ازمنظر وزن و قافیه و ردیف چشمگیرتر بوده است. ازاین‌رو پژوهش پیشِ رو با اتکا به نظریۀ بینامتنیت و با تکیه بر داده‌های آماری و استفاده از روش توصیفی-تحلیلی کوشیده است موارد اثرپذیری شکلی واصل کابلی از شاعران پیش از خود را بررسی کند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد واصل کابلی ضمن استقبال گاه‌به‌گاه از طیف گسترده‌ای از شاعران پیش از خود، به‌گونه‌ای نظام‌مند از حافظ تقلید کرده است؛ چنانکه حدود 50درصد از اشعار برجای‌مانده از واصل کابلی در استقبال از حافظ شیرازی سروده شده است. مجموعاً 62 غزل، 33 مرثیه، 3 قصیده، 2 مثنوی و 5 قطعه و مفرد وجود دارد که از این تعداد، 32 غزل و یک قصیده را در استقبال از شعر حافظ سروده است. واصل کابلی بعد از حافظ، بیشترین توجه را به غزلیات مولوی نشان داده و 6 غزل از غزلیات دیوان شمس تبریزی را استقبال کرده و در مرتبۀ بعد از مولوی، به استقبال اشعار بیدل دهلوی توجه کرده است. واصل کابلی 42درصد از کلمات قافیة موجود در غزل‌های استقبال‌شده از حافظ را عیناً به شعر خویش راه داده و قریب 58درصد از کلمات قافیه در اشعار وی مختص خود واصل بوده که با عنایت به نقش قافیه در مضمون‌پردازی، نشان‌دهندة تنوع بیشتر مضامین در شعر واصل کابلی است. نکتۀ مهم دیگر این است که واصل در استقبال از یک شعر، گاه دو شعر سروده است که نمونه‌های آن را می‌توان در استقبال از شعر مولانا و حافظ و قدسی مشهدی مشاهده کرد. مهم‌تر اینکه گاهی شعر شاعری را با واسطۀ شاعری دیگر استقبال کرده است؛ مانند نمونه‌ای که در استقبال از مولوی و امیرخسرو دهلوی دیده می‌شود. گفتنی است که تأثیرپذیری واصل کابلی از حافظ و سایر شاعران یادشده تنها در مقولة استقبال(اثرپذیری در وزن و قافیه) خلاصه نمی‌شود و چنانکه در تحلیل استقبال از نخستین غزل دیوان حافظ بحث شد، تمامی حوزه‌های شکلی اعم از موسیقی، زبان، صورخیال و ...) و همچنین همۀ ساحت‌های معنایی را دربر می‌گیرد.
