A Study of the Rhetorical Effect of Reflecting Greco-Roman Mythological Characters in Afghanistan's Contemporary Poetry

Document Type : Original Article

Authors

1 Assistant Professor, Department of Dari Language and Literature, Faculty of Education, Jowzjan University, Jowzjan, Afghanistan

2 Professor of Persian Language and Literature, Faculty of Literature & Humanities, Imam Khomeini International University (IKIU), Qazvin, Iran

3 Associate Professor of Persian Language and Literature, Faculty of Literature & Humanities, Imam Khomeini International University (IKIU), Qazvin, Iran

Abstract

Myth is the poetic expression of great landscapes of nature and mysterious directors of natural and supernatural phenomena, which justifies the origin of human emotions with poetic vision and has rhetorical value with imaginative action. For this reason, myth, with its intertextual nature, has always been reproduced in literary works and has played a prominent role in the semantic, rhetorical, and aesthetic development of literary works. From the distant past until now, Persian language poets have paid attention to all kinds of myths, including Greco-Roman mythology, and have benefited from the diverse functions of these myths in the application of various concepts. Afghanistan's contemporary poets have reflected different concepts and benefited from the capacity of these myths, considering the reproduction of Greco-Roman mythology. Therefore, the current research, using a descriptive-analytical method, based on the intertextuality theory of Gérard Genette, examines the rhetorical effect of Greco-Roman mythology reflection in Afghanistan's contemporary poetry. The results of this research show that Afghanistan's poets have often reflected Greco-Roman mythology in the form of implied intertextuality. These poets have re-created myths to reflect social, romantic, mystical, didactical, resistance, and ideological concepts, as model, idealistic, and charismatic characters, in declarative and imperative sentences.
Keywords: Afghanistan's Contemporary Poetry, Greco-Roman myths, Intertextuality, Gérard Genette.
 
Introduction
Literature is the mysterious house of myths, and myths are one of the most important sources of inspiration and fertility in literary creations, which, having a two-way relationship, help each other with different actions and functions in survival, continuity, and development. For this reason, literary works in terms of mythological rhetoric, are an endless treasure full of mythological elements, which myths over time, with ups and downs, in literature's different layers, have survived and helped to rebuild and change each other. On the other hand, myth is one of the components of world culture. It is recreated in written and oral works due to its symbolical value in imagination, in a symbolical, narrative, and imaginative form, in connection with the reflection of different concepts. This re-creation occurs due to the myth's intertextual nature, and poets create themes and images according to the different capacities of these culturalized narrating symbols.
Greco-Roman myths, as a prominent part of the mythological elements of the world, have always been recreated in Persian poetry. For this reason, poets have reflected various concepts with the help of literary, rhetorical, and aesthetic capacities of these myths and have made optimal use of the role of such myths, with differences in approach. Afghanistan's contemporary poets have drawn different images with the help of Greco-Roman myths and have benefited from the diverse capacity of these myths in the semantic, aesthetic, literary, and rhetorical development of their poems.
 
Materials and Methods
This research analyzed the rhetorical effect of reflection of Greco-Roman mythological figures in Afghanistan's contemporary poetry. For this reason, in this research, the poems of Abdul Rahman Pazhwak, Bareq Shafiei, Abdul Hai Aryanpur, Asadollah Habib, Sarwar Azarakhsh, Abdul Qayum Qawim, and Azim Shahbal have been selected as case study samples, so that their poems have been analyzed using a descriptive-analytical method, based on Gérard Genette's Intertextuality theory.
 
Research Findings
Intertextuality is one of the new approaches to literary criticism that was founded in the 20th century. This approach examines and studies how texts are related. This new approach was invented by Julia Kristeva. Roland Barthes expanded it from a simple plan to a significant theory. With the opinions of Laurent Jenny and Michael Riffaterre, it was expanded from theoretical topics to a practical field. Gérard Genette used this approach to categorize any relationship between texts and called this relationship "Transtextuality". Based on Genette's theory, every phenomenon that openly or covertly links a text with other texts is called transtextuality. In this approach, the relationships of the texts are categorized into types of intertextuality, paratextuality, metatextuality, hypertextuality, and architextuality, and each of them examines the connection of texts based on the relationship. For this reason, myths are recreated throughout history in literary works. Afghanistan's contemporary poets, being aware of this capacity, have benefited from the rhetorical effects of myth to express various issues and have sought help from the diverse roles and functions of myths. These poets have recreated mythical characters of "Narcissus, Echo, Pan, Venus, Prometheus, Achilles" as allusion, allegorical, and implied intertextuality in the reflection of romantic, erotic, socialist, ideological, resistance, didactical, and patriotic concepts, and have created literary images with the help of myths recreating.
 
Discussion of Results and Conclusion
Considering the results of the present study, it can be concluded that:

Afghanistan's poets have recreated the myths of "Narcissus, Echo, Pan, Venus, Prometheus, and Achilles" in allusive, simile, and allusion forms of implied intertextuality, and have reflected concepts of romantic, erotic, socialist, ideological, resistance, didactic, and patriotically with the help of expressed myths.
Afghanistan's contemporary poets have greatly benefited from the rhetorical capacities of Prometheus, due to the reflection of socialist, resistance, and ideological concepts. Because "Prometheus" is symbology a symbol of rebellion and resistance and a manifestation of justice and anti-tyranny. For this reason, Afghanistan's contemporary poets have used this Greco-Roman myth to encourage people to form national resistance movements to fight against domestic tyranny.
According to the signs of paratextuality and architextuality, Afghanistan's contemporary poets often have used Greco-Roman myths to reflect the political-social situation, express romantic feelings, describe didactical concepts, resistance, and ideological concepts according to the aesthetic characteristics of romantic, socialist, and resistance poetic currents, didactical, mystical, idealistic, and charismatic characters.
Greco-Roman myths have been recreated in the contemporary poetry of Afghanistan in news and imperative sentences with the secondary purposes of warning, regret, rebuke, praise, description, atmosphere, expression of greatness, expression of importance, compassion, exaggeration, and removal of ugliness. These myths have been recreated in allusive, metaphorical, and allegorical structures with the depth of proportion, exaggeration, and simile as a model of commitment, loyalty, narcissism, autocracy, sacrifice, rebellion, standing, awareness, kindness, beauty, life, and ideal heroes.

Keywords

Main Subjects

Full Text

مقدّمه

ادبیات خانۀ پنهان اساطیر و اساطیر از مهم‌‌ترین منابع و سرچشمه‌‌های الهام و زایایی در آفرینش‌‌های ادبی‌اند که با داشتن رابطۀ دوسویه با کنش و کارکردهای مختلف در بقا، تداوم و توسعۀ همدیگر یاری می‌‌رسانند. به همین علت آثار ادبی به‌لحاظ بلاغت اساطیری، گنج بی‌‌پایان و مملو از مایه‌‌های اساطیر کهن است که اساطیر در طی زمان در لایه‌‌های مختلف آن به زندگی و حیات خود ادامه داده و با فراز و فرودهایی به تعمیر، تغییر و دگردیسی هم یاری رسانده‌‌اند (شمیسا، 1400، ص. 113- 116). از سوی دیگر اسطوره از مؤلفه‌‌های فرهنگ جهانی است که در آثار مکتوب و شفاهی باتوجه به ارزش نمادین آن در خیال‌‌انگیزی، به‌صورت نمادین، روایی و تصویری، در پیوند به بازتاب مفاهیم مختلف به‌دلیل برخورداری از ویژگی تکرارشوندگی و ماهیت بینامتنی بازتولید و بازآفرینی می‌‌شود و شاعران باتوجه به ظرفیت‌‌های مختلف این نمادِ روایت‌‌دارِ فرهنگی‌‌شده، مضمون‌‌پردازی و تصویرآفرینی کرده‌‌اند. اساطیر یونان‌-رومی به‌عنوان بخش برجسته‌‌ای از عناصر اساطیری جهان، در شعر فاخر فارسی همواره با فراز و فرودهایی بازآفرینی شده‌‌اند و شاعران به یاری ظرفیت‌‌های ادبی، بلاغی و زیبا‌‌شناختی این عناصر، مفاهیم گوناگون را بازتاب داده و از نقش و کارکرد اسطوره‌‌های یونان‌-رومی با تفاوت بسامد و رویکرد استفاده کرده‌‌اند. شاعران معاصر افغانستان نیز باتوجه به این گونه‌‌های اساطیری تصویرهای مختلفی ترسیم کرده و از ظرفیت اسطوره‌‌های یونانی‌-‌رومی در توسعۀ معنایی، زیبا‌‌شناختی، ادبی و بلاغی اشعار خود سود برده‌‌اند. به همین دلیل پژوهش حاضر تلاش می‌‌کند تا به روش توصیفی‌تحلیلی بر آرای بینامتنیت ژرار ژنت تأثیر بلاغی بازتاب شخصیت‌‌های اساطیر یونانی‌-رومی را در شعر فارسی معاصر افغانستان با تکیه بر اشعار «عبدالرحمن پژواک، بارق شفیعی، عبدالحی آرین‌‌پور، اسدالله حبیب، سرور آذرخش، عبدالقیوم قویم و عظیم شهبال» بررسی و تحلیل کند. مقالۀ حاضر پژوهشی است روشمند و علمی برای پاسخ‌دادن به پرسش‌‌های زیر:

  1. سرگذشت کدام شخصیت‌‌های اساطیر یونانی-‌رومی در شعر معاصر افغانستان بازآفرینی شده است؟
  2. اساطیر یونانی-‌رومی در شعر معاصر افغانستان با چه نقش و کارکردهایی بازتولید شده است؟
  3. شعر معاصر افغانستان در بازآفرینی شخصیت‌‌های اساطیر یونانی-‎‌رومی چه اهداف بلاغی را دنبال کرده است؟­

۱-۱. پیشینة پژوهش

اسطوره به دلیل ماهیت بینامتنی در آثار ادبی به‌گونه‌‌‌های مختلف بازتاب‌‌‌یافته و بازتولید شده است. به همین علت در حوزۀ بررسی و تحلیل نمادهای اساطیری در آثار منظوم و منثور فارسی تحقیقات فراوان و گسترده‌‌‌ای به‌صورت کتاب، مقاله و پایان‌‌‌نامه انجام شده است که یادآوری از همۀ آنها در این مجال ممکن نیست. در این بخش به مواردی که با موضوع این نوشتار ارتباط نزدیک‌‌‌تر دارد به‌صورت موجز اشاره می‌‌‌شود:

  1. محجوبه ذوالقدر، رضاچهرقانی و سیدعلی قاسم‌زاده در مقالۀ «تحلیل بینامتنی تلمیحات در شعر محمدکاظم کاظمی» (1398)، با روش توصیفی‌تحلیلی شیوه‌های کاربرد تلمیح را در اشعار محمد کاظم کاظمی بررسی کرده و به این نتیجه رسیده‌اند که تلمیحات شعر کاظمی اغلب در پیوند با متون دینی شکل گرفته و روابط بینامتنی میان متن حاضر و غایب، برمبنای قواعد سه‌گانۀ کریستوا به صورت نفی جزئی، نفی متوازن و نفی کلی بروز یافته ‌است که در این میان نفی جزئی در اشعار کاظمی از بسامد بیشتری برخوردار است.
  2. سید هاشم شهیر و رضا چهرقانی در مقالۀ «بررسی سنت استقبال در دیوان واصل کابلی» (1400)، موارد اثرپذیری شکل واصل کابلی از شاعران پیش‌از خود را به‌روش توصیفی‌تحلیلی برمبنای نظریۀ بینامتنیت و با تکیه بر داده‌های آماری بررسی کرده و به این نتیجه رسیده‌اند که واصل ضمن استقبال گاه‌به‌گاه از طیف گسترده‌ای از شاعران پیش‌از خود به‌گونه‌ای نظام‌مند از حافظ تقلید کرده ‌است.
  3. محمد دانشگر، سیدعلی قاسم‌زاده و رضا چهرقانی در مقالۀ «بازخوانی نقش و کارکرد فراخوانی شخصیت‌های اسطوره‌ای در شعر پایداری افغانستان» (1401الف)، با روش توصیفی‌تحلیلی و با رویکرد بینامتنیت ژرار ژنت به تحلیل اسطوره در شعر پایداری واصف باختری پرداخته و به این نتیجه رسیده‌اند که اغلب اسطوره‌های بازتاب‌یافته در شعر پایداری باختری از گونۀ اساطیر ملی و حضور بینامتنی آنها بیشتر به‌گونۀ تلمیحی و با بینامتنیت ضمنی مرتبط است و گاهی به‌صورت کنایی، نقل‌قول و ارجاع بینامتنیت صریح پیوسته ‌است.

اما تا آنجا که بررسی شده است دربارۀ موضوع «بررسی تأثیر بلاغی بازتاب شخصیت‌‌‌های اساطیر یونانی-‌رومی در شعر معاصر افغانستان» تاکنون پژوهشی به‌صورت کتاب و یا مقاله انجام نشده است. به همین دلیل گسترۀ بازتولید عناصر اساطیر یونانی‌-رومی در شعر معاصر افغانستان ایجاب می‌‌‌کند تا دراین‌باره پژوهشی شایسته انجام شود. پژوهش حاضر تلاش دارد به‌صورت روشمند تأثیر بلاغی بازتاب شخصیت‌‌‌های اساطیری یونانی-‌رومی را در شعر معاصر افغانستان بررسی و تحلیل کند تا کیفیت نقش و کارکرد عناصر اسطوره‌‌‌های یونانی و رومی در توسعۀ معنایی، بلاغی و زیباشناختی شعر فارسی معاصر افغانستان مطالعه شود.

۲-۱. مبانی نظری پژوهش

اسطوره با برخورداری از ویژگی‌های تکرارشوندگی ماهیتی بینامتنی دارد. به همین دلیل در طول تاریخ در آثار مختلف هنری و ادبی بازآفرینی می‌شود. شاعرانِ پارسی‌گوی معاصر افغانستان نیز با آگاهی از این ظرفیتِ اسطوره، در بازتاب مسائل مختلف از جلوه‌های نمادین زیباشناختی و بلاغی اسطوره سود برده و از نقش و کارکرد متنوع اساطیر به‌گونۀ چشم‌گیر یاری جسته‌اند. این‌گونه بهره‌گیری‌ها دراساس نشان‌دهندۀ ماهیت بینامتنی اسطوره در کاربست مفاهیم سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، عرفانی و عاطفی است. بنابراین، لازم است پیش از ورود به مبحث اصلی نگاهی اگرچه گذرا به نظریه بینامتنیت داشته باشیم.

2-1-1. بینامتنیت- ترامتنیت

در حوزۀ مطالعات علوم انسانی بینامتنیت از رویکردهای نوینِ نقد ادبی است که در سدۀ بیستم میلادی پایه‌گذاری شده و کیفیتِ پیوند متن‌‌‌‌ها را بررسی و مطالعه می‌‌‌‌کند. این رهیافت جدید را «یولیا کریستوا» ابداع کرد، «رولان بارت» آن را از طرحی ساده به نظریه‌‌‌‌ای درخور توجه گسترش داد و با نظرات «لوران‌‌‌‌ژنی» و «میکائیل رفاتر» به‌روش تحلیل کاربردی مبدل گشت و از مباحثِ نظری به حوزۀ کاربردی گسترش یافت (نامورمطلق، 1394، ص. 11-14، 185، 206). «ژرار ژنت» این رویکرد را با دسته‌‌‌‌بندی و گونه‌‌‌‌شناسی، دربارۀ هرگونه ارتباط یک متن با دیگر متن‌‌‌‌ها به‌‌‌‌‌کار بست و این رابطه و پیوند را «ترامتنیت» نامید. ترامتنیت گونه‌‌‌‌های مختلف ارتباط میان‌‌‌‌متنی را بررسی می‌‌‌‌کند و از دید ژرار ژنت هر پدیده‌‌‌‌ای که به‌‌‌‌طور آشکارا یا پنهانی متنی را در پیوند با متون دیگر قرار دهد ترامتنیت نامیده می‌‌‌‌شود. در این رویکرد، روابط متن‌‌‌‌ها به‌گونه‌های بینامتنیت، پیرامتنیت، فرامتنیت، سرمتنیت و بیش‌‌‌‌متنیت دسته‌‌‌‌بندی می‌‌‌‌شود که هریک برمبنای رابطه‌‌‌‌ای  پیوندِ متن‌‌‌‌ها را بررسی و تحلیل می‌‌‌‌کند (نامورمطلق، 1386، ص. 84- 94).

2-1-1. بینامتنیت

 در بوطیقای ژنت بینامتنیت از گونه‌‌‌‌های مهمِ روابط ترامتنی است که برمبنای رابطۀ هم‌‌‌‌حضوری عناصر دو یا چند متن شکل می‌‌‌‌گیرد. این رابطه برتأثیری دلالت می‌‌‌‌کند که حضور متن تأثیرگذار در هستی‌‌‌‌یابی وشکل‌گیری متن تأثیرپذیر را بررسی می‌‌‌‌کند آن‌‌‌‌گونه که اگر متن تأثیرگذار نمی‌بود، متن تأثیرپذیر می‌‌‌‌توانست وجود داشته باشد (نامورمطلق، 1395، ص. 29، 31). بینامتنیت ژنت ازنظر حضورِ پنهان یا آشکار عناصر بینامتنی به‌گونه‌‌‌‌های صریح و ضمنی تقسیم می‌‌‌‌شود. در بینامتنیت صریح حضور یک متن در متنی دیگر واضح و آشکار است که نقل‌‌‌‌قول و ارجاع از گونه‌‌‌‌های مهم آن محسوب می‌‌‌‌شوند. بینامتنیت ضمنی گونه‌‌‌‌های سرقت ادبی، کنایات، اشارات، تلمیحات، استعارات و ... را شامل می‌‌‌‌شود. در این گونه‌‌‌‌های بینامتنی به‌دلایل ادبی و فراادبی از افشا و بازنمایی پیش‌‌‌‌متن خودداری می‌‌‌‌شود (صباغی، 1391، ص. 64-67). از این میان «سرقت ادبی» یکی از مهم‌ترین انواع بینامتنیت غیرصریح است که مؤلف به‌دلایل فراادبی سعی در پنهان‌سازی مرجع خود دارد و می‌کوشد تا به‌صورت تعمدی از آشکارکردن پیش‌متن پرهیز کند (اجیه و قادری، 1400، ص. 69). 

2-1-2. پیرامتنیت

ازنظر ژنت پیرامتنیت دریافت خوانندگان یک متن را توجیه می‌‌‌‌کند و برپایۀ رابطۀ آستانگی و تبلیغی شکل می‌‌‌‌گیرد. پیرامتن آستانگی عنوان اثر، نام مؤلف، اسامی دست‌‌‌‌اندرکاران، نام ناشر، پیشکش‌‌‌‌نامه، پانوشت و ... و پیرامتن تبلیغی پوستر تبلیغی، تیزر تبلیغی و نشست‌‌‌‌های رونمایی اثر را دربرمی‌‌‌‌گیرد (نامورمطلق، 1386، ص. 90).

2-1-3. فرامتنیت:

از دید ژرار ژنت فرامتنیت براساس رابطۀ تفسیری، تأویلی و انتقادی پدید می‌‌‌‌آید و با بینامتنیت از دو جهت تفاوت  دارد «نخست اینکه رابطۀ فرامتنی رابطۀ انتقادی و تفسیری است نه خَلقی ... دوم اینکه فرامتنیت از آن جهت که براساس رابطۀ برگرفتگی استوار می‌‌‌‌شود به بیش‌‌‌‌متنیت نزدیک‌‌‌‌تر است تا به بینامتنیت» (نامورمطلق، 1395، ص. 27). دراصل در فرامتنیت عناصر ترامتنی برپایۀ تفسیر یا انتقاد رابطه دارند.

یعنی «هرگاه متن1 به نقد و تفسیر متن2 اقدام کند رابطۀ آنها رابطه‌ای فرامتنی خواهد بود؛ زیرا متن 2 که به تفسیر و تشریح یا نقد می‌پردازد نسبت به متن1 یک فرامتن محسوب می‌شود. رابطۀ فرامتنی می‌تواند در تشریح، انکار یا تأیید متن1 عمل کند؛ مثلا انواع تفاسیر کتب مقدس به نوعی تفسیر، تشریح و توضیحند‌؛ اما بسیاری از آثار فلسفی همچون تهافت التهافۀ ابن رشد در رد و انکار تهافت الفلاسفۀ غزالی نوشته شده ‌است» (نامور مطلق، 1386، ص. 93).

2-1-4. سرمتنیت

 در نظریۀ ژنت سرمتنیت رابطۀ گونه‌‌‌‌شناسانۀ یک اثر نسبت به نوع ادبی را که متن به آن تعلق دارد بررسی می‌‌‌‌کند؛ مثلاً رابطۀ گونه‌‌‌‌هایی از نوع کمدی، تراژدی، حماسه و ... با سایر ژانرها و خرده‌ژانرها در این گونۀ ترامتنی بررسی می‌‌‌‌شود (نامورمطلق، 1395، ص. 28).

سرمتنیت از موضوعات مهم و کهن در ادبیات و هنر محسوب می‌شود و گاهی نه فقط یک نظام طبقه‌بندی برای آثار خلق‌شده، یک قالب و چهارچوب برای خلق آثار استفاده می‌شده است. ژنت به نخستین گونه‌شناسی‌هایی که به‌طور عمده به سه‌گانه‌های تغزلی، حماسی و نمایشی می‌انجامید اشاره می‌کند. سه‌گانه‌هایی که قدمت آنها به نخستین نقدهای ادبی، یعنی به آثار ارسطو بازمی‌گردد. این سه‌گانه‌ها نزد افلاطون و ارسطو باتوجه به محاکات از یکدیگر متمایز می‌شوند. ادبیات تغزلی شخصیت خود شاعر است در صورتی‌که حماسه یک روایت تلفیقی است که شاعر به‌عنوان روایتگر از دیگران سخن می‌گوید و در نمایش، شاعر پشت شخصیت‌های خود پنهان می‌شود. این سه تایی‌های گونه‌شناسی به شکل‌ها و با استدلال‌های گوناگونی در طول تاریخ تکرار شده است. چنین تمایزی از دیدگاه روایت‌شناسی نیز توجه شده است؛ زیرا هنر یا به‌طور انحصاری نقل روایت یا به‌طور انحصاری اجرای روایت است و یا تلفیق این دو باهم. در این ارتباط حماسه به‌طور انحصاری نقل روایت و نمایش به‌طور انحصاری تقلید یا اجرای آن و در نهایت برخی روایت‌ها گاهی نقل و گاهی تقلید (گفتگو) هستند (نامورمطلق، 1386، ص. 93-94).

2-1-5. بیش‌متنیت

 بیش‌متنیت به چگونگی تکثیر و گسترش متن‌ها می‌پردازد و براساس نظریۀ ژرار ژنت در این گونۀ ترامتنی رابطۀ متون براساس اقتباس و برگرفتگی شکل می‌گیرد نه برپایۀ رابطۀ هم‌حضوری یعنی در بیش‌متنیت تأثیر یک متن بر متن دیگر بررسی می‌شود تا حضور عناصر بینامتن. به بیان دیگر هرگاه متن «ب» از متن «الف» برگرفته شود، رابطۀ آن دو بیش‌متنی خواهد بود. این‌گونه نزدیک‌ترین نوع ترامتنیت به بینامتنیت است، طوری‌که هردو به موضوع رابطۀ میان دو متن ادبی‌هنری می‌پردازد. با این تفاوت که بینامتنیت براساس رابطۀ هم‌حضوری و بیش‌متنیت برپایۀ رابطۀ اشتقاق و برگرفتی شکل می‌یابد. به بیان بهتر در بینامتنیت اگر متن نخست نباشد، متن دوم می‌تواند شکل گیرد؛ اما بدون بخش‌های وام‌ گرفته شده از متن نخست. درحالی‌که در بیش‌متنیت اگر متن نخست نبود متن دوم نمی‌توانست هستی‌یابد؛ مثلاً رابطۀ گلستان و شاهنامه رابطه‌ای بینامتنی است در صورتی‌که رابطۀ میان خسرو شیرین نظامی و شاهنامه بیش‌متنی است؛ زیرا خسرو شیرین از شاهنامه برگرفته شده است، ولی گلستان سعدی بخش‌هایی از شاهنامه را به عاریه گرفته است آن‌گونه که اگر شاهنامه سروده نمی‌شد ممکن بود که گلستان تألیف شود، در حالی‌که در صورت سروده‌نشدن شاهنامه، آفرینش خسرو شیرین نظامی نه ممکن بود و نه متصور (نامورمطلق، 1395، ص. 29).

رابطۀ بیش‌متنی براساس شاخصه‌هایی به انواعی تقسیم می‌شود. این انواع ازنظر کارکرد، به طنز و بدون طنز ازلحاظ ارتباط میان متن‌ها، به تراگونگی (تغییر) و همانگونگی (تقلید) و ازنظر گونه، به پارودی، تراوستیسمان، شارژ، فورژری، پاستیش و ترانسپوزیسون صورت‌بندی می‌شود. در ادامه این گونه‌ها به‌صورت مختصر بررسی می‌شود:

2-1-5-1. پاستیش

 ژنت دربارۀ معنای تفننی پاستیش گفته است که ابداع کنندۀ پاستیش ناب، افلاطون است که این رابطه در بیش‌متنیت از تلاقی دو مؤلفۀ «همانگونگی و تفننی» ایجاد می‌شود. بنابراین پاستیش برمبنای شاخص همانگونگی، تقلید سبکی بیش متن از پیش‌متن به میان می‌آید؛ اما به‌علت اینکه دارای کارکرد تفننی است، نسبتش با بیش‌متن با تفنن و شوخی همراه است (آذر، 1395، ص. 28).

2-1-5-2. شارژ

 دومین گونۀ رابطۀ همانگونگی است که «غلو» معنی می‌دهد. در رابطۀ همانگونگی شارژ، غلو همراه با نوعی طنز است. زیرا در این رابطۀ بیش‌متنی، شاررژ برپایۀ غلوکردن بیش‌متن نسبت به پیش‌متن شکل می‌گیرد و در آن کوشش می‌شود تغییرات سبکی تقلید شود تا نسبت به پیش‌متن، طنز و نقد را با خود داشته باشد. شارژکردن ویژگی‌هایی دارد که داشتن ویژگی قابلیت شارژ و شناخته‌شده بودن شارژشونده از عمده‌ترین شرایط شارژ به‌شمار می‌آید؛ مثلاً کاریکاتور از گونه‌های شارژ است که با غلوکردن یکی از صفات و ویژگی‌های پیش‌متن مانند شخصیت، شکل می‌یابد (نامورمطلق، 1391، ص. 149).

2-1-5-3. فورژری

 فورژری سومین گونۀ بیش‌متنیت است که به‌نوعی تقلید جدی بیش‌متن از پیش‌متن به‌شمار می‌آید. فورژری تقلیدی کامل است که کپی‌کاری و کار تقلبی زیرمجموعه‌های آن محسوب می‌شوند. ژنت، فورژری را ساده‌ترین و ناب‌ترین گونۀ تقلید می‌داند که از اثر تقلید جدی بیش‌متن از پیش‌متن به وجود می‌آید؛ مثلاً «فرهاد و شیرین» وحشی بافقی که با مرگ شاعر ناقص مانده بود در دوره‌های پسین توسط وصال شیرازی تکمیل‌تر شد و شخص دیگری در دورۀ قاجار آن را کامل کرد (‌آذر، 1395، ص 28).

2-1-5-4. پارودی

 پارودی هم تراگونگی سبکی بیش‌متن از پیش‌متن است و هم دارای کارکرد فنی، یعنی در این فرایند مؤلف می‌خواهد با پیش‌متن شوخی کند تا متن تازه‌ای بیافریند. بنابراین پارودی آفرینش متن‌هایی است تازه و اغلب سرگرم‌کننده که بیشتر با شوخی نسبت به خود و خودی همراه است نه تخریب و تحقیر (نامورمطلق، 1391، ص. 149).

2-1-5-5. تراوستیسمان

 تراوستیسمان یا دگرپوشی، دومین گونۀ تراگونگی است که در تقابل با پارودی قرار دارد و در آن علاوه‌بر حفظ رابطۀ تراگونگی براساس کارکرد طنزی به تخریب و تحقیر پیش‌متن پرداخته می‌شود. ژنت دو گونه تراوستیسمان را مطرح کرده است، گونۀ اول «بورلسک» نامیده شده است که به شوخی‌گرفتن چیزی مانند شوخی کوچه‌بازاری یا شوخی با آثار حماسی مشابهت دارد و گونۀ دوم آن به تراوستیسمان مدرن مسما شده است (‌آذر، 1395، ص. 29).

2-1-5-6. ترانسپوزیسون

 جای‌گشت، رایج‌ترین و متنوع‌ترین نوع بیش‌متنیت است که به تغییر سبک و تکثیر متن می‌پردازد. نقش جای‌گشت در تکثیر متنی بیش‌از دیگر گونه‌های بیش‌متنیت است؛ زیرا تمام انواع تکثیر ترامتنی که برپایۀ اصول بینانشانه‌ای و بینارسانه‌ای صورت گرفته باشد و کارکرد جدی داشته باشد، جای‌گشت به‌شمار می‌رود. اقتباس‌های بیناهنری اغلب از این دست‌اند؛ مثلاً تبدیل یک رمان به فیلم سینمایی جای‌گشت بیش‌متنی محسوب می‌شود. همچنین ترجمه از یک زبان به زبان دیگر نیز در زمرۀ جای‌گشت قرار می‌گیرد؛ زیرا ترجمه تکثیر جدید پیش‌متن در یک فضای فرهنگی‌زبانی تازه در کارکرد جدی است. تبدیل نظم به نثر و برعکس که از انواع رایج تکثیر متنی تلقی می‌شود نیز در گونۀ جای‌گشت جای می‌گیرد. همین‌طور تغییر سِنّی متن نیز جای‌گشت به‌شمار می‌رود؛ برای مثال کتاب شاهنامه برای کودکان که اقتباسی بیناسنی محسوب می‌شود و بسیاری دیگر از این ترجمه‌ها و اقتباس‌ها در گونۀ جای‌گشت مطالعه می‌شوند (نامورمطلق، 1391، ص. 150).

 ۲. بحث و بررسی

۱-۲. بازتاب اساطیر یونانی-‌رومی در شعر عبدالرحمن پژواک

عبدالرحمن پژواک از چهره‌‌‌‌‌های شاخصِ شعر معاصر افغانستان است که با وجود علاقۀ فراوان به سبک خراسانی و عراقی به‌علت گذشتنِ بخشی از زندگی شاعر در بیرون از کشور اشعارش از فرهنگ و ادبیات سایر ملل جهان بسیار تأثیر پذیرفته است (ثروتی، 1386، ص. 130). به همین دلیل پژواک، ضمن توجه به اسطوره‌‌‌‌‌های ملی گاهی برخی از نمادهای اساطیر یونانی‌-رومی را در منظومه‌‌‌‌‌های خود بازآفرینی کرده و از ظرفیت نقش و کارکردِ تصویرسازی و مضمون‌‌‌‌‌پردازی فراخوانی اسطوره‌‌‌‌‌های یونانی-‌رومی در غنای اندیشگانی اشعار خود سود برده ‌‌‌‌‌است.

عبدالرحمن پژواک در شعر «اکو و پان» با استفاده از فرم و تصویرهای شعر کهن فارسی و با زبانی آرکائیک، روایت اسطوره‌‌‌‌‌ای وفای اکو به نارسیس و خواست اهریمنی و غیراخلاقی پان از اکو را در پیوند به ستایش وفای زنان در ساختار تلمیحی با ژرف‌‌‌‌‌ساخت تناسب به‌صورت روایی و با تصرفات شاعرانه به نظم کشیده است. در این منظومه اکو نماد زنان وفادار و پای‌بند ارزش‌‌‌‌‌های اخلاقی و پان مظهر مردان خودخواه و خیانت‌‌‌‌‌کار است که شاعر به یاری بازآفرینی‌‌‌‌‌های هنری سرگذشت این دو عاشق نام‌دار را با سرگذشت «پان» ایزد چوپانان، گله‌ها، حیات وحش و طبیعت که در اساطیر یونان باستان نمادی از قدرت، شجاعت و پیروزی است پیوند داده و به یاری عنصر تخیل مضمون‌‌‌‌‌آفرینی کرده است.

میان خدایان سیرت‌نکو
ز زیبایی صورت و سیرتش
قدش سرو رعنایِ بستان حسن
خدایی دگر پان‌خدا، نام وی
میان خدایان روی جهان
خداوند نیرو و جنگ و ستیز

 

یکی زن‌خدا بود نامش اکو
جهان آیینه بود در حیرتش
به سیمای چون گل، گلستان حسن
جهان روشن از روی پدرام وی
در اقلیم نیرو خدا پهلوان
خداوند پیکار و شمشیر تیز
            (پژواک، 1379، ص. 27-28)

ابیات فوق از شعر «اکو و پان» نقل شده است. این منظومه با توصیف و فضاسازی به‌صورت روایی در صد و پنجاه و چهار بیت سروده شده است. عبدالرحمن پژواک این سروده را باتوجه به مشخصات و ویژگی‌‌‌‌‌‌های زبانی، ادبی و فکری شعر کهن فارسی از پیوند سرگذشت «اکو، پان و نارسیس» به یاری تخیل پویا و بازآفرینی‌‌‌‌‌‌های هنری بازتولید کرده است. این منظومه ازنظر شکل مثنوی و ازلحاظ نوع ادبی حماسۀ مصنوعِ بلند است که براساس شاخص آشکارشدگی و پنهان‌‌‌‌‌‌سازی بینامتنیت ژنت رابطۀ هم‌‌‌‌‌‌حضوری سرگذشت‌های اسطوره‌‌‌‌‌‌ای در آن تک‌‌‌‌‌‌گونه‌‌‌‌‌‌ای و از گونۀ تلمیحی بینامتنیت ضمنی است؛ زیرا شاعر باتوجه به ژرف‌ساخت تناسب در آرایۀ تلمیح به‌کمک سرگذشت اساطیری «اکو، پان و نارسیس» تعهد و وفای زنان را ستایش و خیانت مردان خودکامه را نکوهش کرده است. «پان» در شعر هومر به‌عنوان ایزد شگفت‌‌‌‌‌‌انگیز و فولکلوریک گله‌‌‌‌‌‌ها و رمه‌‌‌‌‌‌ها مطرح و به خنیاگری و آوازخوانی پری‌‌‌‌‌‌های کوهی هنگام تولدش اشاره شده است؛ اما «اکو» از پری‌‌‌‌‌‌های پرحرفی بوده است که ایزد «پان» شیفته‌‌‌‌‌‌اش می‌‌‌‌‌‌شود و سپس بر او خشم می‌‌‌‌‌‌برد و به یاری شبانان او را قطعه‌‌‌‌‌‌قطعه می‌‌‌‌‌‌کنند که تنها صدا از او می‌‌‌‌‌‌ماند (وارنر، 1389، ص. 306-307، 323).

باتوجه به نشانه‌‌‌‌‌‌های بینامتنی عبدالرحمن پژواک در شعر «وای بر آدم اگر پیرو شیطان باشد» به یاری مفاهیم عرفانی و اجتماعی، استحکام نظام سیاسی کشور برپایۀ مداخلات نیروی متجاوز را نکوهش کرده و در بیت‌‌‌‌‌‌هایی ضمن توصیة زمام‌‌‌‌‌‌داران رژیم دست‌‌‌‌‌‌نشاندة مارکسیستی به تواضع و فروتنی، سرگذشت اسطوره‌‌‌‌‌‌ای مرگ «نارسیس» در اثر غرور و خودخواهی را در پیوند به نکوهش خودکامگی در جملۀ خبری با غرض ثانوی تحذیر و هشدار بازآفرینی کرده است؛ زیرا نارسیس پسر جوانی بوده است که چیزی از عشق نمی‌فهمیده و همه دختران دلباختۀ خود را مسخره می‌کرده است. به همین دلیل دختران از خدایان یونان می‌‌‌‌‌‌خواهند تا نارسیس را تنبیه کنند و خدایان نیز کاری می‌‌‌‌‌‌کنند تا نارسیس صورت خود را در آب چشمه‌ای می‌‌‌‌‌‌بیند و عاشق خود می‌‌‌‌‌‌شود و براثر همین عشق و ازآنجاکه امکان وصال برای نارسیس فراهم نبوده است روزبه‌روز ضعیف می‌شود و جان می‌‌‌‌‌‌سپارد (گریمال، بی‌‌‌‌‌‌تا، ج. 2/605-607). پژواک با استفاده از این سرگذشت اساطیری از دولت‌‌‌‌‌‌مردان خواسته است که با عبرت‌گرفتن از سرنوشت نارسیس از غرور و خودخواهی پرهیز کرده و با تکیه بر عقل، اخلاق و خودشناسی، برای زندگی معنادار و پایدار و تشکیل نظام مبتنی بر ارزش‌های انسانی و اسلامی از وابستگی به نیروی متجاوز شوروی بپرهیزند.

تکیۀ تخت چو بر بازوی دیوان باشد
اهرمن باشد اگر آدمی حرف دگر است
روشن است اینکه تباهیم اگر خودبینیم
باش آن قطره که روشنگر جان گهر است

 

آدمی حیف که بر تخت سلیمان باشد
وای بر آدم اگر پیرو شیطان باشد
مرگ نرسیس چون آیینه نمایان باشد
نه محیطی که پر از گوهر پنهان باشد
                  (پژواک، 1379، ص. 48)

ابیات فوق از شعر «وای بر آدم اگر پیرو شیطان باشد» نقل شده است. این منظومه ازنظر شکل غزل و ازنظر سرمتنیت غناییِ چندصدایی ‌‌‌‌‌‌‌است که شاعر در آن مفاهیم اجتماعی-‌پایداری را با مسائل اخلاقی-‌تربیتی درآمیخته است. باتوجه به پیرامتنیت آستانگی و نشانه‌‌‌‌‌‌‌های بینامتنی پژواک، این غزل را به استقبال غزل صائب تبریزی با مطلع «نقد جان را لب خاموش نگهبان باشد/ رخنۀ مملکت دل لب خندان باشد» (تبریزی، 1367، ص. 1666) در هشت بیت سروده است و در بیتی از این منظومه سرگذشت اسطوره‌‌‌‌‌‌‌ای «مرگ نارسیس» را در نکوهش وابستگی زمام‌‌‌‌‌‌‌داران رژیم سوسیالیستی افغانستان به نیروی مهاجم شوروی بازتولید کرده است. برپایۀ شاخص آشکارشدگی و پنهان‌‌‌‌‌‌‌سازی بینامتنیت ژرار ژنت رابطۀ حضور اسطوره در این منظومه با پیش‌‌‌‌‌‌‌متن، تک‌‌‌‌‌‌‌گونه‌‌‌‌‌‌‌ای و از گونۀ تلمیحی بینامتنیت ضمنی است؛ زیرا شاعر سرگذشت مرگ «نارسیس» را در ساختار تلمیحی با ژرف‌‌‌‌‌‌‌ساخت تشبیه تمثیل به‌کاربسته و از بازنمایی روایت اساطیری به‌دلیل ادبی و استفاده از ابهام هنری خودداری کرده است؛ اما رابطۀ بینامتنی مقطع غزل فوق با پیش‌‌‌‌‌‌‌متن به دلیل استفاده از تضمین و ارجاع به غزل صائب تبریزی چندگونه‌‌‌‌‌‌‌ای و از گونه‌‌‌‌‌‌‌های ارجاع و نقل‌قول بینامتنیت صریح است؛ زیرا شاعر آن غزل را با مقطعِ زیر پایان داده است:

رفتم از بادیه اندر پی صائب پژواک

 

«من و آن شهر که دیوانه فراوان باشد»
                              (پژواک، 1379، ص. 48)

پژواک در غزل «خودنگری» به تبیین ارزش‌ها و آموزه‌های اخلاقی پرداخته و مفاهیمی را درباره خودنگری، شرم، حیا، نخوت، ناموس، وفا، و ریا را بازتاب داده است. شاعر برای توصیۀ مخاطبان به پرهیز از تکبر و خودبینی از سرگذشت «نارسیس» سود برده و با این روش مردم را از عواقب غرور و خودنگری هشدار داده است؛ زیرا برمبنای اساطیر یونانی نارسیس از غرور به زیبایی خود جان می‌‌‌‌‌‌‌‌سپارد و در محلی که این اسطورۀ زیبایی می‌‌‌‌‌‌‌‌میرد نخستین گل نارسیس می‌‌‌‌‌‌‌‌روید. پژواک این شخصیت اسطوره‌ای را به‌عنوان نماد غرور و خودخواهی بازآفرینی کرده و به یاری سرگذشت این اسطورۀ یونانی به مخاطبان هشدار داده است که زیبایی و اراده به خود ممکن است به نابودی و پایانی تلخ منجر شود:

از خودنگری شرم، چو آئین حیا بود
ای کاش نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌ماند اثر از خودنگران باز
جز بر اثر نخوت و ناموس نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌رفت
در مجلس مستان چو نشستیم به رندی
آن بزم کجا رفت که در حلقۀ یاران

 

آیینه به حیرت ز نظربازی ما بود
روییدن نرگس پی نرسیس خطا بود
سر منزل آرام و دل خسته کجا بود
آن نیز چو با خویش نشستیم ریا بود
ذوق سخنی و سخن از مهر و وفا بود
                                      (همان، ص. 167)

باتوجه به نشانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سرمتنی و بینامتنی شعر «خودنگری» از غزل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های چندصدایی عبدالرحمن پژواک است که در پاییز 1359 خورشیدی با درونمایه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های اجتماعی و عرفانی سروده شده است. شاعر در این منظومه سرگذشت اسطوره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای «مرگ نارسیس» را در پیوند به نکوهش غرور و خودبینی بازتولید کرده است. برمبنای شاخص آشکارشدگی و پنهان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سازی بینامتنیت ژرار ژنت رابطۀ هم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌حضوری روایت اساطیری در منظومۀ فوق با پیش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌متن، تک‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گونه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای و از گونۀ تلمیحی بینامتنیت ضمنی است؛ زیرا شاعر روایت «روییدن گل نرگس پس‌از مرگ نارسیس» را بدون افشای پیش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌متن یونانی-‌رومی آن به‌دلیل استفاده از نقش و کارکرد تعلیمی و اخلاقی اسطوره در ساختار تلمیحی با ژرف‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ساخت تناسب و تشبیه به‌صورت اسلوب معادله به‌عنوان الگوی غرور، خودشیفتگی و خودخواهی بازپروری کرده است.

۲-۲. بازتاب اساطیر یونانی-‌رومی در شعر بارق شفیعی

بارق‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شفیعی از طلایه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌داران شعر نو افغانستان و از شاعرانی است که در سروده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های خود از ضرورت هم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سویی با اوضاع و شرایط سیاسی-‌اجتماعی روزگار سخن گفته است. به همین دلیل شعرهایش چشم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اندازی است از زندگی اجتماعی مردم افغانستان که با لحنی غنایی بیانی رمانتیک و رویکردی سوسیالیستی به وضعیت اجتماعی توجه کرده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ است (ثروتی، 1386، ص. 146). او در اشعار خود از عناصر اساطیری نیز بهره برده است و با استفاده از نمادهای اساطیری مفاهیم مختلف و متنوع را بازتاب داده است. بخشی از تصویرهای‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ اساطیری اشعار شفیعی را اسطوره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های یونانی‌رومی شکل می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دهد که شاعر با به‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کاربستن آنها عواطف انسانی خود را در پیوند به مفاهیم مختلف بیان کرده است.

«ونوس» ایزدبانوی عشق، زیبایی و باروری در اسطوره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های روم باستان است که در شعر بارق شفیعی در پیوند به بازتاب مفاهیم مختلف بازتولید شده و شاعر به یاری ظرفیت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مختلف این عنصر فرهنگی‌شده، تصویرسازی و مضمون‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پردازی کرده است.

شفیعی در بندی از شعر «صدای تو!»، سیمای اساطیری «ونوس» را در جملۀ خبری با غرض ثانوی بیان عظمت و اهمیت، بازآفرینی کرده و به یاری سرگذشت این نماد اساطیر یونانی ضمن بیان غرایز و خواسته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سرکوب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شدۀ خود، معشوق را ازنظر زیبایی به ونوس مانند کرده است. این ایزدبانوی اساطیری «در شمار خدایان بزرگ روم نبود و از قرن دوم پیش‌از میلادی با آفرودیت یونانی یکسان شناخته شد و شخصیت و داستان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مربوط به آفرودیت را به وی نسبت دادند» (گریمال، بی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تا، ج. 2/930). بارق‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شفیعی باتوجه به جنبۀ رمانتیک و عاشقانۀ سیمای فراسویی «ونوس» این ایزدبانو را بازآفرینی کرده و به یاری فراخوانی این اسطورۀ زیبایی و حُسن، زیبایی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های معشوق خود را وصف‌نشدنی خوانده است:

آری، تویی فرشتۀ اشعار من تویی
الهام شعر من تویی زیبا ونوس من

 

لطف چکامه‌های من از جلوه‌های توست
آری صدای خامۀ شاعر صدای توست

شورآفرین! به نغمۀ زیبای زندگی
                       (بارق‌شفیعی، 1342، ص. 81-82)

 

 
       

ابیات فوق از شعر «صدای تو!» نقل شده است. بارق‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شفیعی این منظومه را با هنجارشکنی در قالب چهارپاره و به‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کاربستن برخی از تصاویر، تعابیر، ترکیبات و واژگان شعرِ «بت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تراش» نادرپور در بحر مضارع اخرب مکفوف محذوف/ مقصور سروده است. این منظومه ازنظر سرمتنیت، در ژانر غنایی با درونمایۀ عاشقانه آفریده شده که شفیعی در بندی از آن برای توصیف زیبایی معشوق سیمای اساطیری «ونوس» را بازتولید کرده است. برپایۀ شاخص آشکارشدگی و پنهان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سازی بینامتنیت ژرار ژنت، رابطۀ هم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌حضوری عنصر فراسویی «ونوس» در سرودۀ مزبور با پیش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌متن، تک‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گونه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای و از گونۀ استعاری بینامتنیت ضمنی است؛ زیرا شاعر به‌یاری کارکرد تشبیهی اسطوره، ونوس را در ساختار استعاری با ژرف‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ساخت مبالغه به‌صورت استعارۀ مصرحۀ مرشحه با الگوی زیبایی بازآفرینی کرده و با پیوند میان «ونوس» و معشوق سرگذشت زیبایی «ونوس» را به‌گونۀ نمادین بازخوانی کرده است.

در بسیاری از روایت‌های اساطیری جهان، زن نماد نور، نوآوری، عشق و آزادگی و مظهر مروت، دانایی و بینایی به‌شمار می‌آید. به همین دلیل بارق‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شفیعی در شعر «شب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های آشنا» باتوجه به جنبه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های نمادین سیمای اساطیری «ونوس» این شخصیت اساطیر روم باستان را با رویکرد رُمانتیک اجتماعی در پیوند به توصیف مفاهیم اجتماعی در بازتاب بی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ارزش‌بودن زن، زیبایی و زندگی، و توجه‌نکردن حُکام و زمام‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌داران دهۀ چهل افغانستان به حقوق مدنی زنان در جملۀ خبری با غرض ثانوی برانگیختن ترحم و دلسوزی مخاطب به‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کاربسته است و به‌یاری بازآفرینی سرگذشت این ایزدبانوی عشق و زیبایی وضعیت اجتماعی زنان افغانستان را توصیف کرده است:

«اینجا که باد زندگی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌انگیز نوبهار/ بر سنگ لاله کارد و گل پرورد ز خار/ اینجا که هر بهار/ مشاطه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گیش را/ در حسن نو عروس طبیعت بَرَد به کار/ وینوس عشق در دل تابوت روزگار/ بی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌جان فتاده ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌است ... » (بارق‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شفیعی، 1358، ص. 122).

باتوجه به نشانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سرمتنی، شعر«شب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های آشنا» از منظومه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های نیمایی بارق شفیعی است که در فروردین 1343 خورشیدی در کابل سروده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ شده است. این شعر در چهار بند با درونمایۀ رمانتیک اجتماعی آفریده شده است که در بند نخست آن سیمای اساطیری «وینوس»، یعنی ونوس بازآفرینی شده است. براساس شاخص آشکارشدگی و پنهان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سازی بینامتنیت ژنت رابطۀ ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌حضوری ونوس در منظومۀ فوق با پیش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌متن از گونۀ تشبیهی بینامتنیت ضمنی است؛ زیرا شاعر با استفاده از اضافۀ تشبیهی «وینوس عشق» عشق را ازنظر زیبایی به «ونوس»  مانند کرده و اسطوره را در ساختار تشبیهی به‌کاربسته است.

۳-۲. بازتاب اساطیر یونانی‌-رومی در شعر عبدالحی آرین‌پور

عبدالحی آرین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پور از چهره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های شاخصِ شعر معاصر افغانستان است که نخستین تجربه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های شعری خود را با غزل آغاز کرده و نخستین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بار در قالب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های کلاسیک طبع آزموده است و سپس در قالب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های نو به‌ویژه چهارپاره سخن آفریده و مانند محمد یوسف آیینه، محمود فارانی، ضیاء قاری‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌زاده و عده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای دیگر به‌شیوۀ نیما یوشیج گرایش یافته است. شعر آرین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پور از صلابت کلام فردوسی و رنگینی شعر نظامی با رویکرد رمانتیک  مایه گرفته است و شاعر با طبعی وقاد و ذهنی پُرسنده و پویا مضامین ارزنده و مفاهیم ارزشمند را از مظاهر طبیعت، اجتماع، عشق و ... برگزیده و با عواطف رقیق و کاربرد آرایش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های لفظی و معنوی بازتاب داده است. بنابراین آرین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پور از نخستین شاعران نوگرای دهۀ چهل خورشیدی است که از مدت چهل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌واند سال بدین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سو در راستای شکوفایی شعر فارسی معاصر افغانستان ره‌پوییده و در این زمینه تاکنون خوش درخشیده است (قویم، 1387، ص. 83).

آرین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پور در تصویرسازی و مضمون‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پردازی گاهی به سراغ نمادهای اساطیری رفته و به‌یاری نقش و کارکرد اسطوره ظرفیت اشعار خود را ازنظر معنایی توسعه بخشیده است. او در مجموعۀ شعری «نهال» یک‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بار به سراغ اساطیر رومی رفته و در شعرِ «ونوس» با حس و عاطفۀ رمانتیک و به‌یاری واژه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و ترکیبات زیبا و خوش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آهنگ و تشبیهات ساده و بلیغ، زیبایی معشوق را توصیف کرده و در مقطعِ این منظومۀ روایی نام الهۀ عشق، جمال و زیبایی، یعنی «ونوس» را به معشوق داده است و با این وصف، معشوق را بالاتر از همه زیبایی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مادی و صوری توصیف کرده است:

پیش او زانوی نیاز زدم
با چنین پیکر خیال‌انگیز

 

گفتم ای خاک پات تاج رؤوس
نام پاک تو چیست؟ گفت ونوس
               (آرین‌پور، 1343، ص. 21)

باتوجه به نشانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سرمتنی، شعر «ونوس» از چهارپاره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های رمانتیک عبدالحی آرین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پور است که با تصاویر رؤیاگونه، خیالی و انتزاعی، باتوجه به احساسات فردی و عشق زمینی در بهار 1341 خورشیدی سروده ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شده است. شاعر در پیرامتنِ آستانگی و در آخرین بند این منظومه سیمای اسطوره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای «ونوس» را برای توصیف زیبایی معشوق به‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کاربسته و تصویری آکنده از عشقِ اروتیک ارائه کرده است. براساس شاخص آشکارشدگی و پنهان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سازی بینامتنیت ژرار ژنت رابطۀ هم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌حضوری اسطوره در این منظومه با پیش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌متن آن در اساطیر روم باستان، تک‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گونه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای و از گونۀ اشاری بینامتنیت ضمنی است؛ زیرا شاعر بدون بازنمایی پیش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌متن، معشوق خود را «ونوس» خوانده و شخصیت اسطوره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای ونوس را در جملۀ خبری با غرض ثانوی توأمِ توصیف، فضاسازی و اغراق، در پاسخ به جملۀ پرسشی با معنای ثانوی غلو و اغراق به‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کاربرده است.

۴-۲. بازتاب اساطیر یونانی- رومی در شعر اسدالله حبیب 

اسدالله حبیب از شاعرانی است که با تأثر از رئالیسم سوسیالیستی مضامین متنوعی برای تبیین زمینه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های عاطفی خود آفریده ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌است و با آنکه به تعهد هنری پای‌بندتر از تعهد سیاسی-‌ایدئولوژیک است، اما تصویرها و مضامین اشعارش اغلب شعارگونه و به‌ندرت با رنگینی طیف تخیل همراه است (قویم، 1387، ص. 87- 88). این تصویرها و مضامین گاهی از نمادهای اساطیر یونانی برگرفته شده و شاعر به‌کمک آنها اندیشه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سیاسی‌-اجتماعی خود را بازتاب داده است.

باتوجه به نشانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های فرامتنی و بینامتنی حبیب در شعر «چه در ترانه چه در قصه» ضمن اشاره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای کوتاه به کهن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌الگوی رویین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تنی‌جاودانگی، سرگذشت جانب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌داری «پرومته» از انسان و نافرمانی این تایتان اسطوره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های یونانی از دستور «زئوس» (یاحقی، 1398، ص. 244) را در جملۀ امری با غرض ثانوی مدح و ستایش بازتولید کرده و با خوش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌باشی، رژیم سوسیالیستی افغانستان را مانند «پرومته» مایۀ رفاه و رستگاری مردم افغانستان اعاده کنندۀ حقوق کارگران، نجات‌دهندۀ ملت از فقر و تنگ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دستی و نابودکنندۀ اختلاف طبقاتی عنوان کرده است؛ زیرا پرومته نماد مبارزه، ایستادگی و عصیان است که با تمرد از فرمان «زئوس» از دستورات او مخالفت کرده و از بشریت محافظت و حمایت می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کند و آتش را به انسان می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بخشد. به همین دلیل خشم زئوس را برانگیخته و مجازات می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود. حبیب باتوجه به این جنبۀ نمادین سرگذشت فراسویی پرومته، رژیم سوسیالیستی افغانستان را پرومته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای خوانده است که با عصیان در برابر نظام‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های گذشتۀ پیشاکودتا برای رفاه مردمش تلاش کرده و تفاوت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های طبقاتی را از بین برده است:

... تو آتشی آور بی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ مثل یک سیاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شبی/ پرومته! مشتِ پر از نور خویش را بگشای/ زمین ما چقدر با تموز غصه خورد/ و با تفأل پاییز آرزو بندد و در سکوت زمستان/ تمام حرف بهارانه را ز یاد برد/ تو آمدی و مگر سخت بی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نشاط و ملول/ لب از حکایت آشوب ره فروبسته/ و چشم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های تو آیینه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های محو سکوت/ ز عکس دست به شمشیر و دست بر زه و تیر/ ز عکس مشت بلند/ ز شکل «نه» مجسم/ چو حفره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها خالی ... (حبیب، 1362، ص. 51- 54).

برمبنای نشانۀ پیرامتنیت آستانگی، شعر «چه در ترانه چه در قصه» به کارگران افغانستان اهدا شده است. این منظومه از اشعار نیمایی، نمادین و اسطوره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای اسدالله حبیب در مهرماه 1357 خورشیدی است که شاعر با محتوای غنایی و زبانی چندپهلو و سمبلیک اوضاع اجتماعی افغانستانِ پیش از کودتای هفتم ثور 1357 را با دیدِ منفی توصیف کرده و جانب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دارانه به ستایش نظام حاکمِ پساکودتای هفتم ثور 1357 خورشیدی پرداخته است. شاعر در این منظومه ضمن بیان اوضاع اجتماعی و ستایش رژیم دست‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نشانده سرگذشت اساطیری پرومته را بازتولید کرده و نظام را به‌گونۀ ضمنی به پرومته تشبیه کرده است. برمبنای شاخص آشکارشدگی و پنهان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سازی بینامتنیت ژرار ژنت حضور بینامتنی اسطوره در سرودۀ فوق چندگونه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای و از گونه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های تلمیحی و تشبیهی بینامتنیت ضمنی است؛ زیرا شاعر به‌دلیل استفاده از ابهام هنری و زبان نمادین اسطوره سرگذشت پرومته را در ساختار تلمیحی با ژرف‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ساخت تشبیه بازآفرینی کرده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ و نظام حاکم سوسیالیستی افغانستان را به پرومته مانند کرده است.

۵-۲. بازتاب اساطیر یونانی-‌رومی در شعر سرور آذرخش

سرور آذرخش شاعری است که منظومه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایش «بیشتر رنگ اجتماعی دارد و گاهی از گلوی اشعارش صدای شِکوه و پرخاش بلند می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود» (قویم، 1387، ص. 249). به همین علت و به‌دلیل اختناق سیاسی حاکم، آذرخش مفاهیم سیاسی و اجتماعی را به‌یاری عناصر نمادین بازتاب داده و در نمادپردازی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های خود گاهی از نمادهای اساطیری استفاده کرده است.

آذرخش در شعر «تا آستان آتش» به مسائل رمانتیک و عاشقانه پرداخته است و در پیوند به بازتاب عواطف عاشقانه سیمای اسطوره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای «پرومته» را بازآفرینی کرده و به‌یاری سرگذشت به زنجیر کشیده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شدنِ این تایتان اسطوره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های یونانی تصویری عاشقانه و رمانتیک آفریده است.

«... شب لبریز است-/ از بی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نهایت/ و من لبریزم-/ از انتقام/ با من بیا عزیز!/ - شب زمهریر تیره و دلگیر است/ تا بر قله فرازآییم/ کانجا پرومته/ در زیر آفتاب به زنجیر است» (آذرخش، 1378، ص. 16).

باتوجه به نشانۀ سرمتنی شعر «تا آستان آتش»، منظومه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای است نیمایی با درونمایۀ غنایی که آذرخش در آن مفاهیم عاشقانه را با زبانِ نمادین بیان کرده و در پیوند به بازتاب عواطف عاشقانه از سیمای اساطیری «پرومته» در جملۀ خبری با غرض ثانوی توصیف و فضاسازی یاری جسته است؛ زیرا درنظر آذرخش پرومته مظهر عشق و ایثار است که عاشقانه آتش را به بشر ارزانی داشته و از دستور «زئوس» سرپیچی کرده و با سرگذشت تراژیک خود درس عشق و ایثار داده است. بنابراین براساس شاخص آشکارشدگی و پنهان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سازی بینامتنیت ژرار ژنت رابطۀ فراخوانی «پرومته» در منظومۀ فوق با پیش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌متن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ تک‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گونه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای و از گونۀ تلمیحی بینامتنیت ضمنی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ است؛ زیرا شاعر داستان مجازات پرومته توسط زئوس را به‌دلیل بهره‌گیری از ظرفیت نمادین و زیبا‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شناختی اسطوره بدون افشا و بازنمایی پیش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌متن در ساختار تلمیحی با ژرف‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ساخت تناسب بازآفرینی کرده است.

۶-۲. بازتاب اساطیر یونانی‌-رومی در شعر عبدالقیوم قویم

عبدالقیوم قویم از شاعران و ادب‌پژوهان مطرح افغانستان است که در شعر «کارگر» از حقوق کارگران و کشاورزان دفاع کرده و با رویکرد سوسیالیستی به نکوهش اختلاف طبقاتی پرداخته است. او برای توصیف و ستایش ایثار و فداکاری طبقۀ فرودست جامعه سرگذشت فداکاری پرومته و عصیان این «تایتان» از فرمان «زئوس» را با نماد اعتراضِ نور و نیکوکاری در جملۀ امری با غرض‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ ثانوی ستایش و تعظیم بازتولید کرده است.

«ای هستی تو رونق دنیای زندگی/ پیکار تو کشندۀ اهریمن ستم/ از آسمان خشم فرود آر بی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌امان/  باران انتقام پیاپی ز حد فزون/ بر فرق دشمنان تبه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کار خویشتن *** برخیز با شتاب/ برگیر پتک رزم/ بستیز با عدو/ مردانه و دلیر/ در گوش خصم خلق/ بر خوان تو قصه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های نبرد ستم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کشان/ از قصۀ سپر تک نام‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آور زمان/ از کاوه وز پرومتۀ پر ز افتخار ... » (درکوچه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سرخ شفق، 1360، ص. 31- 32 ).

شعر «کارگر» ازنظر شکل نیمایی و باتوجه به نشانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سرمتنی، غنایی با درونمایۀ اجتماعی-‌سوسیالیستی است که در اردیبهشت 1360 خورشیدی در توصیف کارگران و نکوهش اختلاف طبقاتی سروده شده و در بندی از آن سرگذشت اساطیری «پرومته و کاوه» بازآفرینی شده است. براساس مؤلفۀ آشکارشدگی و پنهان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سازی بینامتنیت ژرار ژنت رابطۀ هم‌حضوری اسطوره با پیش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌متن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، تک‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گونه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای و از گونۀ تلمیحی بینامتنیت ضمنی است؛ زیرا شاعر روایت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های «قیام کاوه و نافرمانی پرومته از دستور زئوس» را به‌صورت ضمنی بدون افشا و بازنمایی پیش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌متن در پیوند به مسائل ایدئولوژیک در ساختار تلمیحی با ژرف‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ساخت تناسب به‌عنوان نماد و الگوی طبقۀ کارگر به‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کاربسته است.

۷-۲. بازتاب اساطیر یونانی‌-رومی در شعر عظیم شهبال

شهبال از شاعران کم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر شناخته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شده، اما پیش‌گام در شعر سوسیالیستی افغانستان است که در تصویرپردازی و مضمون‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سازی گاهی از اساطیر یونانی‌-رومی یاری جسته و با کاربست نمادین اسطوره اندیشه‌های سوسیالیستی خود را آفتابی کرده است. او در اشعار پیش‌از کودتای هفتم ثورش به بهانۀ مبارزه و انتقاد از فقر حاکم بر قشر کارگر و کشاورز جامعه به نکوهش نظام‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های حاکم پیشاکودتای مارکسیستی افغانستان پرداخته است و در سروده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های پس‌از پیروزی کودتا نظام سوسیالیستی حاکم و نیروی مهاجم شوروی را ستایش کرده و با قباحت‌زدایی از فجایع آن روزگار به دفاع از رژیم دست‌نشاندۀ مزدور پرداخته است (دانشگر و همکاران، 1401ب، ص. 64).

شهبال در شعر «آرزو» با زبانی نمادین و چندپهلو و با چشم‌پوشی از ضعف و ناتوانی حکومت سوسیالیستی افغانستان کاستی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های رژیم حاکم را توجیه کرده و در این راستا از روایتِ نقطه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ضعف رویین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تنی آشیل و اسفندیار در جملۀ خبری با غرض ثانوی بزگ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نمایی سود برده است؛ زیرا آشیل از قهرمانان اساطیری یونان باستان در جنگ تروا به‌شمار می‌آید که تمام بدن جز پاشنۀ پاهایش رویین بوده است و در نبرد تروا از همین نقطه توسط «پاریس» زخم برمی‌دارد و نابود می‌شود (دیکسون‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کندی، 1385، ص. 40). اسفندیار از شخصیت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های اساطیر ملی است که هنگام آب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تنی در چشمه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای معروف چشمش بسته می‌ماند و تنها همین عضوش آسیب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پذیر می‌شود تا سرانجام به‌دست رستم و باچاره‌گری سیمرغ با تیر گز از پای در می‌آید و می‌میرد (یاحقی، 1398، ص. 404).

عظیم شهبال در شعر «آرزو» هنگام تبیین روایت نقطه‌ضعف «آشیل و اسفندیار» در گفتگو با شخصیت اسطوره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای‌-حماسی رستم، نسبت به ضعف رویین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تنان اسطوره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای ابراز تأسف می‌کند و با بازخوانی کهن‌الگوی جاودانگی در اساطیر یونانی و ایرانی به‌صورت ضمنی ضعف و ناتوانی رژیم را توجیه می‌کند.

«رویین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تنان/ آسیب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پذیرترند/ که آنان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ را نیز/ ضعفی است در وجود/ ضعفی/ عظیم/ عظیم/ چونان پاشنۀ آشیل/ چونان چشمان اسفندیار *** رویین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تنان/ بی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شکیب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ترند/ آه ... ای رستم!/ کاش رویینه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تن نبودند/ آنان/ کاش/ کاش» (شهبال، 1369، ص. 89-90).

باتوجه به نشانۀ سرمتنی، شعر «آرزو» منظومه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای است سپید، روایی و ایدئولوژیک‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ که در 1364 خورشیدی با زبان نمادین و اسطوره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای سروده شده و شاعر در آن سرگذشت ضعف رویین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تنی «آشیل و اسفندیار» را در توجیه کاستی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های نظام حاکمِ به‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کاربسته است. برمبنای شاخص آشکارشدگی و پنهان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سازی بینامتنیت ژنت رابطۀ حضور بینامتنی سرگذشت اساطیری در منظومۀ فوق با پیش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌متن، چندگونه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای و از گونه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های تلمیحی و اشاری بینامتنیت ضمنی است؛ زیرا شاعر ضمن مخاطب‌ساختن «رستم»، سرگذشت رویین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تنی آشیل و اسفندیار را بدون بازنمایی پیش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌متن به‌دلیل ادبی، زیبایی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شناختی و ایدئولوژیک در ساختار تلمیحی با ژرف‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ساخت تشبیه و تناسب همچون نماد و الگوی قهرمانان آرمانی و کاریزماتیک بازآفرینی کرده و به‌یاری بازتولید روایات اساطیری مزبور ضعف و ناتوانی نظام حاکم را توجیه کرده است.

برمبنای نشانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بینامتنی، شهبال در شعر «آتش پرومته»، سیمای اساطیری پرومته از تایتان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های اساطیر یونانی (یاحقی، 1398، ص. 244) را در جملۀ خبری با غرض ثانوی توصیف و فضاسازی، بازآفرینی کرده است و ضمن به‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هم‌آمیختن عواطف عاشقانه و درونمایه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های اجتماعی پیرامون عشق به میهن و توجیه جنگ و صلح با دشمنان میهن و مردم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ ابراز نظر کرده است. او با استفاده از ظرفیت تصویرسازی و مضمون‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آفرینی فراخوانی شخصیت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ اسطوره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای پرومته عواطف انسانی و مفاهیم سیاسی‌ایدئولوژیک را بازتاب داده است:

ای قلب پر تپش، تپشت، عاشقانه باد
تو ز آتش پرومته آتش گرفته‌ای

 

عشق تو و محبت تو صادقانه باد
ای سوز سینه، شعلۀ تو پر زبانه باد
           (شهبال، 1369، ص. 77-78)

ازنظر سرمتنیت، شعر «آتش پرومته» غزل چندصدایی با درونمایۀ عاشقانه و اجتماعی است که عظیم شهبال آن را در آذر 1364 خورشیدی با رویکرد سوسیالیستی سروده است و در بیتی از این منظومه روایت اساطیری «آتشِ پرومته» را بازتولید کرده است. برمبنای شاخصه‌های بینامتنیت ژنت رابطۀ حضور عنصر اسطوره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای در سرودۀ فوق با پیش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌متن، چند‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گونه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای و از گونۀ تلمیحی و تشبیهی بینامتینت ضمنی است؛ زیرا شاعر سرگذشت پرومته را در ساختار تلمیحی با ژرف‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ساخت تشبیه و تناسب بدون بازنمایی پیش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌متن به‌دلیل بهره‌گیری از ابهام هنری باز تولید کرده و سوز سینۀ خود در عشق به میهن را به «آتش پرومته» مانند کرده است.

جدول کیفیت تأثیر بلاغی و کارکرد مفهوم‌سازی اساطیر یونانی‌-رومی در شعر معاصر افغانستان

ردیف

عناصر اساطیری

مفاهیم بازتاب یافته

کارکرد بلاغی اسطوره

گونه‌شناسی روابط بینامتنی اسطوره

۱

اکو

ستایش زن و زیبایی‌های زنانگی؛

توصیف تعهد و وفای زنان.

اسطوۀ اکو در جملات خبری بدون غرض ثانوی به‌صورت روایی در ساختار تلمیحی با ژرف‌ساخت تناسب با نماد و الگوی تعهد وفاداری به‌کار رفته است.

تلمیحی و اشاری بینامتنیت ضمنی

۲

پان

نکوهش خودخواهی، خودکامگی و بی‌وفایی برخی از مردان.

اسطورۀ پان، در جمله‌های خبری بدون غرض ثانوی به‌صورت روایی در ساختار تلمیحی با ژرف‌ساخت تناسب با الگوی خیانت و خودخواهی بازآفرینی شده است.

تلمیحی و اشاری بینامتنیت ضمنی

۳

نارسیس

توصیه و هشدار به زمام‌داران رژیم سوسیالیستی افغانستان؛

تشویق به اجتناب از خودشیفتگی؛

نکوهش غرور و تکبر.

اسطورۀ نارسیس، در جمله‌های خبری با غرض‌های ثانوی هشدار، تحذیر، تأسف و توبیخ، در ساختارهای تلمیحی و استعاری، با ژرف‌ساخت تشبیه و تناسب، به صورت تشبیه تمثیل و اسلوب معادله و به عنوان نماد و الگوی غرور، خودشیفتگی و خودکامگی بازتولید شده است.

تلمیحی بینامتنیت ضمنی

۴

پرومته

نکوهش جنگ‌های داخلی؛

شکایت از نبود افراد آگاه و اندیشمند برای مدیریت بحران کشور؛

قباحت‌زدایی و ستایش رژیم سوسیالیستی؛

توصیف کار و کارگر، و دفاع از حقوق کارگران و کشاورزان؛

بازتاب مفاهیم میهن‌دوستی؛

نکوهش اختلاف طبقاتی.

اسطورۀ پرومته در جمله‌های امری و خبری با غرض‌های ثانوی مدح و ستایش؛ توصیف و فضاسازی؛ بیان عظمت و اهمیت در ساختار تلمیحی با ژرف‌ساخت تشبیه و تناسب به عنوان نماد و الگوی ایثار و ایستادگی، فداکاری و زحمت‌کشی و به‌عنوان مظهر آگاهی و مهربانی باززایی شده است.

تلمیحی، تشبیهی و اشاری بینامتنیت ضمنی

۶

ونوس

توصیف عشق و بیان عواطف عاشقانه؛

ستایش زن و زیبایی؛

انتقاد از توجه‌نکردن رژیم‌های پیشاکودتا به حقوق زنان.

اسطورۀ ونوس، در جمله‌های خبری با غرض‌های ثانوی بیان عظمت و اهمیت، ترحم و دلسوزی، توصیف و فضاسازی در ساختارهای استعاری و تشبیهی با ژرف‌ساخت مبالغه و اغراق به‌صورت استعارۀ مصرحۀ مرشحه و اضافۀ تشبیهی، به‌عنوان نماد عشق و الگوی زن و زیبایی بازآفرینی شده است.

اشاری و تشبیهی بینامتنیت ضمنی

۷

آشیل

توجیه ضعف و ناتوانی رژیم سوسیالیستی؛

قباحت‌زدایی از استبداد حاکم و نیروی متجاوز شوروی.

آشیل، در جملۀ خبری با غرض ثانوی تعظیم و بزرگ‌نمایی در ساختار تلمیحی با ژرف‌ساخت تشبیه و تناسب، به‌عنوان نماد قهرمانان آرمانی و کاریزماتیک بازتولید شده است.

تلمیحی بینامتنیت ضمنی

 

یافته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها

یافته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های این پژوهش با موضوع «بررسی تأثیر بلاغی بازتاب شخصیت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های اساطیر یونانی‌-رومی در شعر معاصر افغانستان» به شرح زیر است:

  1. شاعران معاصر افغانستان عناصر اساطیر یونانی-‌رومی «نارسیس، اکو، پان، ونوس، پرومته و آشیل» را به‌گونه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های اشاری، تشبیهی و تلمیحی بینامتنیت ضمنی در بازتاب مفاهیم عاشقانه، اروتیک، سوسیالیستی، ایدئولوژیک، پایداری، تربیتی و میهنی بازآفرینی کرده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند.
  2. پیشگامان شعر معاصر افغانستان این عناصر اساطیری را در پیوند به بازتاب موضوعاتی چون ستایش تعهد و وفای زنان، خیانت و خودخواهی مردان، نکوهش خیره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سری و خودکامگی زمام‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌داران، توصیه به تواضع و اجتناب از تکبر و غرور، توصیف زیبایی معشوق، نکوهش بی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ارزش‌بودن زن و زیبایی در میهن، ستایش رژیم سوسیالیستی و ایدئولوژی سوسیالیسم، توجیه کاستی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های دولت دست‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نشانده، عواطف میهنی و بیان مفاهیم مرتبط با مردم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دوستی به‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کار بسته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند.
  3. طرح اساطیر یونانی-‌رومی برای تقویت مواضع حماسی، پایداری و ایدئولوژیک در شعر فارسی معاصر افغانستان به‌دلیل تجاوزهای پیاپی اجانب به این خطۀ مجاهدپرور و استبداد داخلی نسبت به سایر کارکردهای اسطوره برجستگی دارد و شاعران معاصر با این رویکرد مخاطبان را در برابر استبداد سیاسی و نیروی متجاوز به مبارزه فراخوانده و در بازتاب درونمایه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های پایداری و ایدئولوژیک از اساطیر یونانی‌-رومی یاری جسته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند.
  4. توجه و تمرکز شاعران معاصر افغانستان به سرگذشت اسطوره‌ای «پرومته» نسبت به سایر عناصر اساطیر یونانی نشان می‌دهد که شاعران این کشور از ظرفیت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های تصویرسازی و مضمون‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آفرینی این عنصر اسطوره‌ای به‌دلیل بازتاب مفاهیم اجتماعی، پایداری و ایدئولوژیک سود برده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند؛ زیرا «پرومته» از نگاه نمادشناسی سمبل عصیان و ایستادگی و مظهر دادخواهی و ظلم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ستیزی و طبقۀ فرودست است. به همین دلیل شاعران معاصر افغانستان به‌منظور تشویق مردم به شکل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دهی جنبش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مقاومت ملی برای مبارزه در برابر استبداد داخلی از این شخصیت اساطیر یونانی استفاده کرده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند.
  5. باتوجه به نشانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های پیرامتنیتِ آستانگی و نشانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سرمتنی شاعران معاصر افغانستان اغلب مضامین و روایات اساطیری یونانی و رومی را به مناسبت اوضاع سیاسی-‌اجتماعی، عواطف عاشقانه، مفاهیم تربیتی و اخلاقی، مفاهیم پایداری و ایدئولوژیک باتوجه به ویژگی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های زیبا‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شناختی جریان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های شعری رمانتیک، سوسیالیستی، پایداری، تعلیمی و عرفانی، به‌عنوان شخصیت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های الگو، آرمانی و کاریزماتیک بازآفرینی کرده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند.
  6. اساطیر یونانی‌-رومی در شعر فارسی معاصر افغانستان در جملات خبری و امری با غرض‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های ثانوی هشدار، تحذیر، تأسف، توبیخ، ستایش، توصیف، فضاسازی، بیان عظمت و اهمیت، ترحم و دلسوزی، اغراق، تعظیم و قباحت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌زدایی در ساختارهای تلمیحی، استعاری و تشبیهی با ژرف‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ساخت تناسب، اغراق و تشبیه، و به‌صورت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های استعارۀ مصرحۀ مرشحه، اضافۀ تشبیهی، تشبیه تمثیل و اسلوب معادله با نماد و الگوی تعهد، وفاداری، خودشیفتگی، خودکامگی، ایثار، فداکاری، عصیان، ایستادگی، آگاهی، مهربانی، زیبایی، زندگی و قهرمان آرمانی بازآفرینی شده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند.

References

Anonymous (1981). Dar Kochehay-e Sorkh-e Shafaq. Kabul University Press. [In Persian].
Aryanpur, A. H. (1964). Nehal (A collection of poems). Government Press. [In Persian].
Azar, A. (2016). An analysis of Genette's intertextuality theories. Journal of Literary Criticism & Stylistics Research, 7(13), 11- 31. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1571028/ [In Persian].
Azarakhsh, S. (1999). Dar Elteqay-e Rag- u Khanjar (A collection of poems). Maiwand Press. [In Persian].
Bareq Shafiei, M. H. (1963). Setak (Poetry Notebook). Government Press. [In Persian].
Bareq Shafiei, M. H. (1979). Shahr-e Hammase [epic city] (Poetry Notebook). Bayhaqi Press. [In Persian].
Daneshgar, M., Qasemzade, S. A., & Chehreghani, R. (2022b). Intertextual analysis of mythological-epic themes and narratives in the poetry of the pioneers of Afghan socialist realism (based on Gérard Genette's theory of intertextuality). Journal of Contemporary Persian Literature, Institute for Humanities and Cultural Studies (IHCS), 12(2), 45-69. 10.30465/copl.2023.43244.3875 [In Persian].
Daneshgar, M., Qasemzade, S. A., & Chehreghani, R. (2022a). Revisiting the role and function of mythical figures in Afghanistan resistance poetry (a case study of Wasef Bakhtari's poems based on Gérard Genette's theory). Journal of Resistance Literature (Shahid Bahonar University of Kerman), 14(26), 127-152. 10.22103/jrl.2022.3488 [In Persian].
Dixon Kennedy, M. (2006). Encyclopedia of Greco and Roman Mythology (R. Behzadi, Trans.). Tahoori Publication. [In Persian].
Ezhiye, T., & Qaderi, F. (2021). Rhetorical analysis of verse 17 of Surah Anfal using the intertextuality approach: The cases of Sharh al-Ta’arrof and Mersad al-‘ibad. Journal of Literary Arts, 13(1), 59-76. 10.22108/liar.2020.121464.1795 [In Persian].
Grimal, P. (n.d). Dictionary of Greco-Roman mythology (A. Behmanesh, Trans.). University of Tehran Press. [In Persian].
Habib, A. (1983). Khatt-e Shorkh (Poetry collection). Writers Union of Afghanistan. [In Persian].
Namvar Motlaq, B. (2015). An introduction to intertextuality; Theories and applications. Sokhan Publication. [In Persian].
Namvar Motlaq, B. (2008). Transtextuality; the study of the relationships of a text with other texts. Journal of Humanities (Shahid Beheshti University), (56), 83-98. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/758338/ [In Persian].
Namvar Motlaq, B. (2016). Intertextuality (from structuralism to postmodernism). Sokhan Publication. [In Persian].
Namvar Motlaq, B. (2013). Hypotextual Genrologie. Journal of Literary Research, 9(38), 139-152. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/984145/ [In Persian].
Pazhwak, Ab. R. (2000). Banoy-e Balkh [The lady of Balkh] (A collection of poems). Pazhwak Publication. [In Persian].
Pazhwak, A. R. (2019). Pazhwak-e Khamoshi [The echo of silence] (A selection of Abdulrahman Pazhwak's Poems) (N. M. Noor, Ed.). Amu Publication. [In Persian].
Qawim, Ab. Q. (2008). A review of contemporary Dari poetry (2nd ed.). Saeed Publicatio. [In Persian].
Sabghi, A. (2013). A comparative study of the three axes of Genette's intertextuality and parts of the theory of Islamic rhetoric. Journal of Literary Research, 9(38), 59-72. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/984141/ [In Persian].
Servati, B. (2007). Moyehay-e Pamir [Pamir Wailing]; Persian poetry in today's Afghanistan. Al-hoda Press. [In Persian].
Shahbal, A. (1990). Oqaban-e Khaybar [Khaybar' Eagles] (Poetry Notebook). Government Press. [In Persian].
Shahir, S. H., & Chehreghani, R. (2021). A study of the literary tradition of "Esteqbal" in Vasel Kaboli’s poems. Journal of Literary Arts, 13(2), 107-126.  10.22108/liar.2021.127616.1982 [In Persian].
Shamisa, S. (2021). Asatir va Asatirware-ha [Mythology and mythologies of species] (2nd ed.). Hermes Publication. [In Persian].
Tabrizi, S. (1998). Diwan-e Saib Tabrizi (M. Ghahreman, Ed.). Elmi Farhangi Publication. [In Persian].
Warner, R. (2010). Encyclopedia of world mythology (A. Esmailpour, Trans.) (4th ed.). Ostureh Press. [In Persian].
Yahaghi, M. J. (2019). The dictionary of myths and fiction in Persian literature (6th ed.). Farhang-e Moaser Publication. [In Persian].
Zolghadr, M., Chehrghani, R., & Ghasem Zadeh, S. A. (2019). Intertextual analysis of Telemities. Kavoshnameh in Persian Language and Literature, 20(42), 195-219. 10.29252/kavosh.2019.1666 [In Persian].
 

Files

Share

How to cite

Statistics