نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران
2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران
3 دانش آموختة کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Defamiliarization is an important term in the twenty-first century that was proposed by the Russian formalist Shklovsky for the first time. Defamilialization is directly related to foregrounding and is usually accompanied by sort of norm deviation. Poets and writers attempt to find a personal, distinguished and individual language in artistic and literal works. Therefore, they attempt to defamiliarize the language. The poet defamiliarizes the words, linguistic elements. Etc. through his/her poetic style and, on the other hand, and defamiliarization refers to any type of language use (from semantics to sentence structure) in which current norms are not observed. Accordingly, based on Leech’s theory, every norm deviation in poetry plays an important role and, in particular, syntactic and phonetic norm deviation are the most important ones in Vis and Ramin since these two norm deviations have much freedom and diversity in word exchanging and phonetic changes on side of rhythm necessity and rhetorical purposes.
The most difficult sort of defamilialization is the one that occurs in the area of syntactic; since, on one hand, the syntactic potential, option and selection of every language are limited and, on the other hand, the syntactic area is the most diversified area in language and the poet can exchange the components of a sentence in his/her poet to deviate the syntactic norms and to distinguish his/her language from the normal language. Therefore, changing the usual order of words would change the way of thinking. In fact, when the order of wording is based on the natural syntax of language the view point of writer/speaker is neutral. But when one of the components of a sentence is displaced, in fact, the position of that component has been changed in the mind of speaker, and also, any kind of arrangement indicates a different meaning and attitude.
By studying the poem “Vis and Ramin” the special and frequent characteristics used by Fakhroddin such as anagram combination participles, displacement of personal bound pronouns which is usually applied to meet some special rhetorical purposes like stressing on a particular part of speech can be perceived. First of all, a great deal of poet’s syntactic norm deviation is influenced by external and peripheral music. Secondly, since the content is rhetorical and emotion and feelings are the dominant elements in the story, the sentences have been expressed succinct and more artistic. Here, the poet exerts norm deviation by exchanging the elements of sentence and inducing his feeling to the words and also, according to the element of language economy, he attempts to accentuate and foregrounds the intended content by exchanging a word or a particular phrase. Wide usage of anagram combination participles in Fakhroddin is important and since the adjective describes a noun it can indicate the poet’s attitude and judgment on the content. Moreover, keeping in mind that Fakhroddin’s style is metaphorical, he has used these participles to foregrounds the details and, also, has emphasized the proper adjectives to find referent for abstract concepts and to elaborate the topic further. In phonetic norm deviation, the poet deviates the common phonetic structures in the normal language and applies a phonetic form that is not common in the normal language.
In this norm deviation, the poet has a great opportunity to capture the reader’s attention and to astonish him/her. When the structure of the poem makes it necessary, Fakhroddin Gorgani deletes a letter of a word and makes it as a contraction or adds a letter to the word to observe rhythm and syllabic balance. Moreover, since Fakhroddin is aware of the external and internal music and applies it widely, the vowels and consonants are contracted to enhance the rhythm and attraction and, whenever there is a referent to bitter experience of his love the tone and rhythm of the vowels and consonants are elongated. It can be said that applying of contractions and accentuation of words is high in Vis and Ramin since its content is lyric. Fakhroddin, at times, by observing the prosodic rhythm, attempts to accelerate the narration of story and sometimes, elaborates the events and conversations and places the words in sentence rhythm and combination adeptly to arouse the reader’s emotions and imagination and help him/her enjoy the artistic elements of the story more effectively. It should be said that one of the signs of oldness of the poems like Vis and Ramin is negligence in observing the prosodic rhythm.
In lexical norm deviation, the poet is able to create new words and to foreground. These words, absolutely, have sings because in a linguistic system, they have been never used in these forms. Therefore, it can be said that, after semantic norm deviation, lexical norm deviation is the most efficient way in composing poems. Lexical norm deviation is divided into two categories in Vis and Ramin: one category contains the prefixes and suffixes which are added to the words and the other contains words combinations and collocations. In temporal norm deviation, the poet is able to apply the words and structures that are not usual in the normal language at the present time. These word and structures are considered to be the units that have been usual in the past and then have been abolished. These kinds of norm deviations are called “archaism”.
In Vis and Ramin, numerous words have been adopted from ancient and Pahlavi languages. Therefore, the criterion for selecting and distinguishing the unusual words is their transferring from Pahlavi language and applying them in Vis and Ramin. Since the source and origin of the story of Vis and Ramin is rooted in Pahlavi language, Fakhroddin has applied numerous words that have been related to this language or have been old and obsolete. In dialectic norm deviation, the poet uses the words and structures of a dialect outside of the normal language.
Finally, from among all the norm deviations proposed by Leech, temporal, style, written, lexical and, particularly, semantic norm deviations are the ones that can be considered norm deviations to compose poems. It should be said that there were no evidence to indicate the existence of written and style norm deviations in Vis and Ramin. Totally, by analyzing the verses order of occurrence of norm deviations in Vis and Ramin is as follow: syntactic, phonetic, semantic, lexical, temporal and dialectic norm deviations. It is worth mentioning that the poet has observed the elements of conductivity and aesthetic in applying norm deviations.
کلیدواژه‌ها [English]
1- آشنایی‌زدایی
آشنایی‌زدایی یکی از اصطلاحات مهّم قرن بیستم است که یکی از صورتگرایان روسی به نام شکلوفسکی برای اولین بار آن را مطرح ساخت و در مقالة «هنر به منزلة شگرد» براساس واژة روسی «ostrevanenja» به کار برد. درخور ذکر است که «این اصطلاح تمامی شگردهایی را در برمیگیرد که زبان شعر را با زبان نثر طبیعی و هنجار، بیگانه میکند و با عادت‌های زبانی مخاطبان مخالفت میکند و در همة آثار ادبی نوعی تغییر و دگرگونی ایجاد می‌نماید» (علوی مقدم، 1381: 105). آشنایی‌زدایی با برجسته‌سازی رابطة مستقیم دارد و معمولاً با نوعی «هنجارگریزی» همراه است. به عبارت دیگر، با «فراهنجاریای ارتباط دارد که امکانات دیگر معناشناسانه و حسّی یک اثر را بیازماید و بیافریند» (احمدی، 1370: 398). شاعر و نویسنده میکوشد تا در یک اثر هنری و ادبی، زبان شخصی، متمایز و فردی پیدا کند. بنابراین، میکوشد زبان را ناآشنا سازد. پس شاعر با بیان شاعرانة خود، از واژگان، عناصر زبانی و ... آشنایی‌زدایی[1] میکند. صورتگرایان، تمام شگردها، ترفندها و آرایه‌هایی که زبان شعر را از زبان غیرشعری (معیار) جدا کرده و آن را برای مخاطب بیگانه می‌ساخت، تحت عنوان کلی «آشنایی‌زدایی» جای دادند (پورنامداریان، 1374: 4). آنان معتقد بودند: «نوآوری شاعران نه در تصاویری که ترسیم میکنند بل در زبانی که به کار می‌گیرند یافتنی است. اشعار شاعران براساس شیوة بیان، شگردهای کلامی و کاربرد ویژة زبان از یکدیگر متمایز می‌شوند» (احمدی، 1370: 58). بنابراین، آشنایی‌زدایی گاه به معنای روش نگارش است و گاه به معنای شگردها و ترفندهایی است که نویسنده و شاعر به کار می‌گیرد. یاکوبسون[2] ادبیات را نمایشگر «درهم ریختن سازمان یافته گفتار متداول» (ایگلتون، 1368: 4) می‌داند. گفتار متداول یا همان زبان معیار شامل اصطلاحات، واژگان، تعبیرات و قواعدی است که در زبان رایج و متداول است، ادبیات این زبان رایج و متداول را ناآشنا، بدیع و شگفت می‌سازد. در ادبیات عمدة نوآوری و ابداع در طرز بیان و استعمال زبان است؛ چراکه زیباشناسی با غریب‌سازی موارد معتاد و عادی زبان صورت می‌گیرد و استفاده از زبان و لغات و عبارات غریب و برجسته در زبان خودکار وقفه و مکث ایجاد میکند، چنانکه توجه مخاطب را از «چه چیزی گفتن» به «چگونه گفتن» یعنی تکنیک، روش بیان و زبان جلب میکند و در نتیجه وی را به التذاذ هنری می‌رساند. اشعار شاعران براساس شیوه بیان شگردهای کلامی و کاربرد ویژه زبان از یکدیگر متمایز می‌شوند. هدف این پژوهش تحلیل همین شگردهای کلامی است که به انواع هنجارگریزی در شعر منجر میشود و ما را در درک بهتر از سبک شعری شاعر و دریافت مقاصد معنایی او یاری می‌رساند. اهمیت این پژوهش زمانی روشن میشود که ما می‌توانیم بر اساس یافته‌های خود، سبک و زبان شخصی شاعر را از روی کاربرد انواع هنجارگریزیها و تحلیل محور جانشینی و همنشینی زبان وی و میزان عدول در این دو محور تشخیص دهیم. در این پژوهش، ابتدا تعریفی از هنجارگریزی ارائه میشود، سپس گونههای مختلف هنجارگریزی در مثنوی ویس و رامین مورد تحلیل قرار می‌گیرد.
2- هنجارگریزی
هنجارگریزی به هر نوع استفادۀ زبانی- از کاربرد معناشناختی تا ساختار جمله- که مناسبات عادی و متعارف زبان در آن رعایت نشود، اشاره دارد (داد، 1383: 540).هنجارگریزی از یافته‌های مهم فرمالیست‌هاست.آنان زبان ادبی را «عدول از زبان معیار» معرفی و سبک را نیز بر اساس همین اصل مطالعه می‌کردند (شمیسا، 1381: 157). از دیدگاه ساختارگرایی، ادبیات یک نظام نشانهای «ثانوی» است که یک نظام نشانهای «اولی» یعنی زبان را به کار می‌گیرد و بر پایه آن بنا میشود و به تعبیر تودورف، ادبیات نظام نمادین نخستینی نیست، بلکه نظامی «ثانوی» است. ادبیات نظامی از‌پیش‌موجود است؛ یعنی زبان را به مثابۀ موادخام مورد استفاده قرار میدهد اما در چارچوب زبان محصور نمی‌ماند. به گفتۀ یوری لوتمن، ادبیات با زبان ساخته میشود، اما از آن فراتر می‌رود و زبان ویژه خود را می‌یابد و نشانه‌ها و قاعده‌هایی می‌آفریند تا پیام ویژه خود را بیان کند، این پیام از راه زبان طبیعی ارائه شدنی نیست. زبان ادبی، همچنان که کریستوا می‌گوید از بندهای دستوری، نحوی و معناشناختی رهایی می‌یابد. به بیان دیگر، زبان متن ادبی منش دوگانه‌ای دارد. از یک سو وابسته به قوانین زبان هرروزه است و از سوی دیگر، در کنش شکستن این قواعد و قانون‌ها تحقق می‌یابد (احمدی، 1370: 326 -128). شارل بودلر[3] شاعر سمبولیست فرانسوی می‌گوید: «راز هنر، یافتن زبانی است شخصی، ناآشنا و به شدت فردی و درونی» (احمدی، 1375: 308). برهم زدن کلیشه‌ها و عادت‌های متعارف اشکالی تازه برای محتوای تازه می‌آفریند. «شعر قاعده‌های قالبی را می‌شکند، زبان را «ویران» میکند، «عادت» ما را در نگرش به جهان، هستی و خویشتن و از این رهگذر خود ما را عوض میکند» (احمدی، 1370، ج1: 75). «هنجارگریزی، زمانی موجب آشنایی‌زدایی می‌گردد که زبان را ناآشنا و غریب سازد و مخاطب را به تأمّل بیشتر وادارد و لذّت درک ادبی را فزونی بخشد» (احمدی، 1378 : 398). موکاروفسکی نخستین شرط هنجارگریزی را در این می‌داند که برجسته‌سازی حاصل از آن، در پی ایفای نقش ارتباطی زبان نباشد و می‌گوید: «برجسته‌سازی ادبی برای بیان عینی و به خاطر خود زبان به کار رود و زبان ارتباطی را به پس‌زمینه [4]براند» (موکاروفسکی، 1373: 95). لیچ نیز در این زمینه معتقد است که هنجارگریزی نباید موجب اختلال در ایجاد ارتباط شود و هرگونه هنجارگریزی در پیوند با خلاقیت هنری نیست. او برای هنجارگریزی هنری، سه شرط «نقش‌مندی»، «جهت‌مندی» و «هدف‌مندی» را مطرح میکند (صفوی، 1390: 1/47).
به طورکلی از دیدگاه ساختاری می‌توان گفت ویژگی‌هایی که به زبان ادبی شکل میدهد و آن را از زبان عادی متمایز میکند به دو مقوله مربوط میشود: 1- ساختارهای ثانوی که روی ساختارهای عادی زبان قرار می‌گیرند که اعمال قواعد تازهای بر قواعد زبانی است و «قاعده‌افزایی» گفته میشود 2- انحراف‌هایی که نسبت به ساختار عادی زبان ایجاد میشود و انحراف از قواعد موجود است که «هنجارگریزی» می‌گویند. حق‌شناس جوهر شعر را بر بنیاد گریز از هنجارهای زبان خودکار می‌داند (حق‌شناس، 1371: 4). و شفیعی کدکنی نیز جوهر شعر را بر شکستن هنجار منطقی زبان استوار می‌بیند (شفیعی کدکنی، 1368: 241). همچنین سیروس شمیسا سبک را حاصل انحراف و خروج از هنجارهای عادی زبان می‌داند و دامنه عدول از هنجارهای متعارف را هم در زمینه دید و معنی و هم در زمینه زبان می‌داند (شمیسا، 1372: 32). به‌کارگیری این دو گونه تمهید یا شگرد است که به اصطلاح شکل‌گرایان و ساختارگرایان مکتب پراگ، از زبان معمول «آشنایی‌زدایی» میکند و باعث «برجسته‌سازی» آن میشود. بنابراین، بر اساس نظریۀ لیچ هریک از هنجارگریزیها در آفرینش شعر، نقش جداگانه و مهمی را ایفا میکنند که از مهمترین نوع آنها در ویس و رامین، هنجارگریزی نحوی و آوایی به شمار میآید؛ زیرا که این دوگونه هنجارگریزی از تنوع و آزادی بالایی در جابهجایی واژه‌ها و تغییرات آوایی به ضرورت وزنی یا مقاصد بلاغی در شعر برخوردار است.
1-2- هنجارگریزی نحوی
دشوارترین نوع آشنایی‌زدایی آن است که در قلمرو نحو زبان اتفاق بیفتد؛ زیرا امکانات و حوزة اختیار و انتخاب نحوی هر زبان به یک حساب، محدودترین امکانات است. آن تنوعی که در حوزۀ باستان‌گرایی واژگانی یا خلق مجازها و کنایات وجود دارد، در قلمروی نحو زبان قابل تصور نیست. از سوی دیگر و با چشم اندازی دیگر، بیشترین حوزة تنوع در زبان، همین حوزه است (شفیعی کدکنی، 1368: 30). شاعر می‌تواند در شعر خود با جا به جا کردن عناصر سازنده جمله از قواعد نحوی زبان گریز بزند و زبان خود را از زبان هنجار متمایز کند به اعتقاد لیچ، گریز از آرایش واژگانی بی‌نشان زبان هنجارگریزی نحوی است و از آنجا که هنجارگریزیها در کل اسباب آفرینش شعر به شمار می‌روند؛ پس تغییر در آرایش واژگانی بی نشان جمله باید به آفرینش شعر منجر شود، اما کورش صفوی معتقد است که در بسیاری موارد هنجارگریزی نحوی ابزاری برای حفظ وزن یا قاعده‌افزایی‌های دیگر، از قبیل حفظ قافیه یا ردیف و جز آن، به کار می‌رود. البته لیچ در مورد هنجارگریزیهای آوایی و نحوی به چنین مسئله‌ای اذعان دارد ولی باز هم این دو نوع هنجارگریزی را ابزار شعرآفرینی معرفی میکند (صفوی، 1390: 2/80). جابهجایی اجزاء کلام و بیرون آمدن از منطق طبیعی کلام در القای بهتر مفهوم شاعر را یاری می‌رساند و «تغییر نظم معمول کلمات منجر به تغییر مسیر اندیشه میشود (لونگینوس، 1379: 66). در واقع وقتی کلام بر مدار نحو طبیعی زبان حرکت کند، دیدگاه گوینده دربارة موضوع خنثی است؛ ولی همین که یکی از عناصر جمله از جایگاه طبیعی خود جابهجا شود، در واقع موقعیت آن عنصر در نگاه گوینده تغییر کرده است و هر نوع چیدمان کلمات، حامل معنا و نگرشی متفاوت است. در این نوع هنجارگریزی آنچه اهمیت دارد همان چیزی است که رومن یاکوبسن از آن به عنوان «کارکرد شعری» یاد کرده است، وی «اهمیت ادبیات را در این می‌داند که چگونه ساختار متن به منظور برجسته‌سازی عناصر جوهری آن به‌ویژه واج‌شناسی و نحو تنظیم میشود» (فالرو و دیگران، 1369: 22- 21). اگر هنجارگریزی نحوی به صورتی باشد که در کلام شخص به یک عادت زبانی بدل شود و ویژگی سخن وی به حساب آید، نحو شخصی وی را تشکیل میدهد (فتوحی، 1391: 44). با مطالعۀ شعر ویس و رامین می‌توان به روشنی ساختارهای ویژه و پرکاربرد فخرالدین را دریافت؛ نظیر ترکیب مقلوب وصفی، جابهجایی ضمایر متصل شخصی که غالباً تابع اهداف بلاغی خاصی همچون تأکید بر بخشی از اجزای کلام و ... است.
الف- ترکیب مقلوب وصفی
در این مورد، صفت برجسته و تقویت میشود و از طرف دیگر با غنی و پویاتر کردن موسیقی شعر موجب تداوم موسیقی و طنین آن در ذهن خواننده میشود. واکنش زبان و ایجاد ساختارهای تازهی زبانی و انحراف از نرم‌های زبان به قصد هنجارگریزی و به منظور انتقال عواطف و احساسات و اندیشه کاربرد دارد. در این مورد به علت تکیه و تأکید بر صفت و ایجاد نوعی موسیقی، این هنجارگریزی اعتبار زیباشناختی یافته است. در تقدم صفت بر موصوف، صفت حوزة معنایی گستردهای می‌یابد و حالت بزرگ‌نمایی و برجستگی به آن بخشیده میشود. این گونه هنجارگریزی یکی از پرکاربردترین و چشم‌گیرترین هنجارگریزیهای نحوی در بیت‌های ویس و رامین است؛ زیرا جنبة توصیفی و روایی شعر و عینیت‌گرایی و دقت‌نظر شاعر در پرداخت مناظر و شخصیت‌های داستان، موجب کاربرد بسیار صفت در ویس و رامین شده است. این نوع هنجارگریزی که هم در آغاز و میان مصراع‌ها دیده میشود و هم در پایان مصراع‌ها؛ البته بسامد تکرار ترکیب مقلوب وصفی در پایان مصراع‌ها بیشتر از دیگر قسمت‌های مصراع است که این خود تأیید‌کنندة نظر کورش صفوی در جهت حفظ نقش موسیقایی و توازن آوایی این هنجارگریزی است. برای مثال، شاعر به طور متوالی و پیوسته در بیت‌های زیر از ترکیبات مقلوب وصفی در آغاز مصراع‌ها استفاده کرده است:
|
ز بی‌دل بندهای بی خواب و بی خور |
|
سپرده دل به شاهی چون مه و خور |
|
ز نالان عاشق و بیمار و مهجور |
|
به کام دشمنان وزکام دل دور |
|
ز پیچان چاکری سوزان بر آتش |
|
جهانش تیره گشته بخت سرکش |
|
ز گریان خادمی بدبخت مسکین |
|
روان از دیدگانش سیل خونین |
|
ز پی‌خسته دلی خسته‌روانی |
|
عقیقین دیده‌ای زرّین رخانی |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 352) |
در این بیت‌ها هم در پایان مصرع و هم در آغاز مصرع این هنجارگریزی دیده میشود:
|
گناه آید ز گیهان دیده پیران |
|
خطا آید ز داننده دبیران |
|
دونده باره هم در سر درآید |
|
برنده تیغ هم کندی نماید |
|
|
|
(همان: 3 و 6) |
ب- جانشین ساختن صفت به جای موصوف
روشن: روز روشن
|
به راه‌اندر شب و روشن یکی بود |
|
که جانش را صبوری اندکی بود |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 186) |
درست: انسان درست
|
جوابش داد رامین دلازار |
|
که نشناسد درست آزار بیمار |
|
|
|
(همان: 290) |
نو: یار نو- کهن: یار کهن
|
وگر نو کرده ای نو را نگه دار |
|
کهن را نیز بیهوده میازار |
|
|
|
(همان: 272) |
رفته و نابوده: روزگار رفته و نابوده
|
چه باید رفته را اندوه خوردن |
|
همان نابوده را تیمار بردن |
|
|
|
(همان: 219) |
ج- مطابقت نکردن فعل و فاعل از نظر شمار
در بیت‌های ویس و رامین، فراوان به ناهماهنگی شمار فعل و فاعل برمی‌خوریم. هرچند که این هنجارگریزی در بیت‌های شاعران این دوره به وفور دیده میشود، گاهی فخرالدین این موضوع را در بعضی موارد تنها برای حفظ وزن و رعایت تناسب آوایی بیت به کار برده است. در زیر، مواردی از ناهماهنگی میان فعل و فاعل از لحاظ شمار آورده شده است:
- مفرد آوردن فعل برای فاعل «همه کس»:
|
که مهر از هیچ کس پنهان نماند |
|
همه کس مهر تابان را بداند |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 139) |
فخرالدین سیزده بار برای فاعل «همه کس» فعل را مفرد می‌آورد و تنها دو بار میان آنها مطابقت را رعایت میکند.
- آوردن فعل مفرد برای فاعل جمع ذی‌روح:
|
چو آمد شادمان در کشور ماه |
|
پذیره رفت شاه و لشکر شاه |
|
|
|
(همان: 130) |
نُه مرتبه فخرالدین برای فاعل جمع ذی‌روح، فعل را به صورت مفرد آورده است.
- جمع آوردن فعل برای فاعل مفرد ذی‌روح:
|
به تاری شب ازیشان ناوک‌انداز |
|
زنند از دور مردم را به آواز |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 361) |
چهار مرتبه برای فاعل مفرد فعل جمع آورده شده است.
د- آوردن حرف اضافه پس از متمم
|
روش دارد ستاره آسمان بر |
|
همیدون مهر دارد تن به جان بر |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 119) |
ه- جابهجایی ضمایر متصل شخصی در ارکان جمله
یکی دیگر از پرکاربردترین هنجارگریزیهای نحوی در ویس و رامین جابهجایی ضمایر متصل شخصی در ارکان جمله خواه در نقش متممی و اضافی و به‌خصوص در نقش مفعولی است و این ضمایر به اقسام کلمه، مانند حرف، اسم و فعل می‌پیوندند و شاعر برای حفظ وزن موسیقایی بیت‌ها به ضرورت این ضمایر را جابهجا یا تکرار میکند. اهمیت زیباشناختی جابهجایی ضمایر متصل در شعر فخرالدین، از یک سو در توان القای موسیقی آن است و از دیگر سو از آنجا که ساختار متعارف کاربرد ضمیر، دگرگون میشود و این دگرگونی، سبب برجستگی و تأکید یک یا چند عنصر نحوی میشود. به‌کارگیری اشکال مختلف و بدیع زبانی نوعی از تازگی و هنجارشکنی را به همراه دارد؛ بنابراین، خود سبب زیبایی سخن ادبی میشود. اما زمانی که این ساختار و اشکال زبانی نوعی موسیقی را طنین‌انداز میکند، این زیبایی مضاعف خواهد شد. در زیر، تعدادی از بیت‌ها که این نوع هنجارگریزی را شامل میشود، آورده شده است:
|
سه ماه آنجا بماند آزاده‌رامین |
|
ندیدش جز هوای دل جهان‌بین |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 344) |
|
کجا مشکین دبیرش بود دیرین |
|
همیشه رازدار ویس و رامین |
|
|
|
(همان: 256) |
|
نه شان کردار بتوان آزمودن |
|
نه شان گفتارها بتوان شنودن |
|
|
|
(همان: 104) |
و- جابهجایی فعل معین و فعل اصلی
فخرالدین در اشعار خود از این قاعده نحوی گریز زده است و با پس و پیش کردن فعل معین و اصلی توانسته بسامد بالایی از این نوع هنجارگریزی را در منظومۀ خود خلق کند. برای مثال:
|
جهانا من ز تو ببرید خواهم |
|
فریب تو دگر نشنید خواهم |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 364) |
|
سه یک رفته ز شب گیتی چنان کرد |
|
که یکسر بود رفته دولت زرد |
|
|
|
(همان: 360) |
ز- ترکیب مقلوب اضافی
فخرالدین علاوه بر کاربرد بسیار ترکیب مقلوب وصفی، از ترکیب مقلوب اضافی و جابهجایی مضاف و مضافٌ‌الیه نیز استفادة فراوان کرده است. اما میزان و بسامد کاربرد ترکیب مقلوب اضافی نسبت به ترکیب مقلوب وصفی کمتر است. با این حال، شاعر با بهره‌گیری از این نوع هنجارگریزی نحوی، نحو و چیدمان واژگان خود را برجسته و نشان‌دار کرده است؛ برای مثال:
|
سخن‌هایی بگفت از جان پرتاب |
|
که شاید گر نویسندش به زر آب |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 355) |
|
به من شد هرکه در گوراب خستو |
|
که من هستم کنون گوراب بانو |
|
|
|
(همان: 344) |
|
از آن پیشین وفا کشتن چه دارم |
|
که تا زین پس وفایت نیز کارم |
|
|
|
(همان: 324) |
در بیت فوق، علاوه بر جابجایی مضاف و مضاف‌الیه، صفت و موصوف نیز جابهجا شده است. «کهسار سیلاب» (ص344)، «کاخ شبستان» (ص219)، از جمله ترکیب‌های مقلوب دیگر در ویس و رامین است.
ح- ارجاع ناصحیح اسمهای اشاره «این» و «آن»
در نحو محور همنشینی جمله در زبان فارسی اسم اشارة «آن» برای ارجاع به مرجع دور و اسم اشارة «این» برای ارجاع به مرجع نزدیک است. اما گاهی فخرالدین از این قاعده عدول کرده و در چندین جای اسم اشارة «آن» را به مرجع نزدیک و اسم اشارة «این» را به مرجع دور ارجاع داده است؛ برای مثال:
|
خرد با مهر هرگز چون بسازد |
|
که آن چون می‌همی این را بتازد |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 98) |
|
ستوده گوهرم از مام از باب |
|
که این از همدانست آن ز گوراب |
|
|
|
(همان: 239) |
|
از آن پیشین وفا کشتن چه دارم |
|
که تا زین پس وفایت نیز کارم |
|
|
|
(همان: 324) |
«رفیدا» پدر «گل» اهل گوراب و «گهر» مادر او اهل همدان است. اما در بیت بالا ضمایر اشاره «این و آن» در معنا و نقش اصلی خود به کار گرفته نشده‌اند و به این طریق یک نوع انحراف و پیچیدگی در معنای بیت ایجاد شده است.
ط- منفصل نوشتن پیشوند نفی «نه» و «مَه» از گزارۀ جمله و فاصله انداختن میان این دو
|
اگر تو بر وفایم نه یقینی |
|
بیا تا این گواهان را ببینی |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 354) |
|
اگرنه شاه بودی سخت عادل |
|
به گاه مهر و بخشایش نکودل |
|
|
|
(همان: 13) |
|
مرا بینید و وز من پند گیرید |
|
دگر در مهر خواهش مَه پذیرید |
|
|
|
(همان: 278) |
ی- به کار بردن اسم در جایگاه و مفهوم صفت
در بیت زیر «پولاد» نقش صفت را دارد و باید به شکل «پولادین‌مسمار» آورده شود، در حالی که به صورت اسمی ذکر شده است:
|
چنین باغی به پروین برده دیوار |
|
درش را برزده پولاد مسمار |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 218) |
یا در این دو بیت:
|
چو پران شد ز پرده جست بر بام |
|
ربودش باد از سر لعل واشام |
|
|
|
(همان: 210) |
|
پس او را جام‌ها پوشید شهوار |
|
قبای لاله‌گون و لعل دستار |
|
|
|
(همان: 232) |
«لعل» نقش صفت را برای «واشام و دستار» دارد اما به صورت اسمی به آنها اضافه شده است.
|
یکی پیکر بسان ماهی شیم |
|
پشیزه بر تنش چون کوکب سیم |
|
|
|
(همان: 79) |
به جای حالت وصفی «سیمین» از شکل اسمی «سیم» برای «کوکب» استفاده شده است.
همان طور که مشاهده کردید، در نمونههای ذکرشده از مثنوی ویس و رامین، شاعر با گریز از ساخت‌های نحوی زبان هنجار و قواعد حاکم بر آن، زبان خود را برجسته و متمایز کرده است و بیشترین نمود هنجارگریزی نحوی در سخن فخرالدین، به‌صورت گریز از آرایش غالب جمله‌ها در زبان هنجار بوده است که در اکثر موارد این هنجارگریزی، خود را به صورت برجسته و عامل مؤثر در شعرآفرینی نشان داده است. بنابراین، شاعر با تأکید بر بخش خاصی از کلام و کاربرد غیرمتداول نسبت به نظم پایه از یک سو چینش مناسب واژگان و ساختار عروضی شعر را حفظ کرده و از سویی دیگر، بخشی از فردیت و نگرش شاعر نسبت به کاربرد الفاظ و تشخص نحوی وی در آن انعکاس یافته است. همان طور که سمبولیست‌ها معتقدند که « کلمات را نه از روی قواعد منطقی، بلکه آنطور که شاعر احساس میکند باید با همدیگر ترکیب کرد» (سیدحسینی، 1337: 223). در واقع شاعر با بهره‌گیری از این نوع ترفند، علاوه بر سرعت بخشیدن به القای مفاهیم شاعرانه، کلام را در سطحی بالاتر از زبان هنجار قرار میدهد. بر این اساس، می‌توان گفت دست یافتن به زبانی ممتاز و ویژه در شاعری، یکی از دل مشغولی‌های فخرالدین است. او برای رسیدن به چنین هدفی بیشترین توجه خود را به درهم ریختن نحو معمول کلام کرده است. آنچه در نظام زیباشناختی ویس و رامین جلب نظر میکند، در درجة اول، متوجه هنجارگریزی نحوی زبان شعر اوست که بخش اعظم آن متأثر از موسیقی بیرونی و کناری است. از سویی دیگر، در مواقعی با توجه به موضوع غنایی و تسلط عنصر عاطفه و احساس در داستان، جملات فشرده و هنریتر بیان میشود که در این بین شاعر با جابهجایی اجزای جمله و القای احساسات خود در کلام و براساس اصل اقتصاد زبانی، دست به این نوع هنجارگریزی می‌زند و با جابهجایی کلمه یا ترکیب خاصی در پی تأکید و برجسته‌سازی مضمون مورد نظر است. در جدول زیر، آماری از انواع هنجارگریزی نحوی در بخش «نامه نوشتن ویس به رامین» که شامل 500 بیت است، آورده شده است که نشان‌دهندة بسامد بیشتر ترکیب مقلوب وصفی نسبت به سایر موارد است.
جدول 1. فراوانی انواع هنجارگریزی نحوی در ویس و رامین
|
انواع هنجارگریزی نحوی |
تعداد |
بسامد |
|
ترکیب مقلوب وصفی |
22 |
55% |
|
جانشین ساختن صفت به جای موصوف |
3 |
5/7% |
|
مطابقت نکردن فعل و فاعل از نظر شمار |
1 |
5/2% |
|
آوردن حرف اضافه پس از متمم |
0 |
0% |
|
جابهجایی ضمایر متصل شخصی در ارکان جمله |
6 |
15% |
|
جابهجایی فعل معین و فعل اصلی |
1 |
5/2% |
|
ترکیب مقلوب اضافی |
1 |
5/2% |
|
ارجاع ناصحیح اسمهای اشاره «این» و «آن» |
0 |
0% |
|
منفصل نوشتن پیشوند نفی «مه» و «نه» از گزاره جمله |
4 |
10% |
|
کاربرد اسم در جایگاه و مفهوم صفت |
2 |
5% |
|
|
40 |
100% |
بر اساس جدول فوق، آنچه قابل‌ذکر است کاربرد مسلط ترکیبات مقلوب وصفی است و از آنجا که صفت توضیحی را دربارة اسم و موصوف میدهد، می‌تواند دیدگاه و قضاوت شاعر را در مورد موضوع بیان کند و با توجه به اینکه سبک سخن فخرالدین سبکی تشبیهی است، وی با کاربرد وسیع این ترکیبات به برجسته ساختن جزئیات و تأکید بر صفت خاص، به دنبال مصداق‌جویی برای مفاهیم انتزاعی و توضیح گسترده‌تر موضوع نیز هست.
2-2- هنجارگریزی آوایی
در این نوع هنجارگریزی، شاعر از قواعد آوایی حاکم بر زبان خودکار یا زبان هنجار گریز می‌زند و صورتی را به لحاظ آوایی به کار می‌برد که در زبان هنجار متداول نیست و از نظر کورش صفوی هنجارگریزی در این معنا، معنی خاصی را القا نمی‌کند و چنین هنجارگریزی وابسته به ضرورت حفظ وزن یا قاعده‌افزایی‌های دیگر است (صفوی، 1390: 2/79).
انتخاب مناسبتر در کاربرد آوای واژگان بیش از هر جا در سخن ادبی ممکن است که شاعر با بهره‌گیری از آن، صورتهای هنرمندانه برجسته‌ای می‌سازد که حاصل انگیزه و حساسیت‌های فردی شاعر در شکل دادن به سبک سخن خود است. بنابراین، در این هنجارگریزی شاعر مجال گسترده و متنوعی برای جلب نظر خواننده و شگفت‌زده کردن او دارد. فخرالدین گرگانی گاه به مقتضای ضرورت شعر، حرفی را از حروف کلمه حذف میکند و آن را مخفف می‌سازد یا حرفی را به حروف کلمه می‌افزاید که این موضوع بیشتر برای رعایت وزن و توازن هجایی بیت است. علاوه بر این، با توجه به شناخت دقیق و کاربرد گستردة فخرالدین از امکانات موسیقی درونی و بیرونی، شاعر در هر بخش از داستان که در پی افزایش آهنگ کلام و تأثیرگذاری باشد، مصوت‌ها و صات‌ها را مخفف و کوتاه می سازد و در هر قسمت کلام که بازگشتی به تجربة تلخ عشقی خود دارد، آهنگ و ریتم مصوت‌ها و صامت‌ها کشیده و افزون میشود. در زیر هر کدام از این موارد بررسی میشود.
الف- افزودن حرفی به حروف کلمه
- درآوردن همزه در آغاز کلمهها در قیاس با زبان معیار معاصر فارسی:
|
چو ماهی خرمی کردند هموار |
|
به چوگان و شراب و رود و اشکار |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 245) |
|
چو زین اشکوفه آید میوة جاه |
|
رهی گردد مرو را مهر با ماه |
|
|
|
(همان: 387) |
کلمات دیگری مانند «استام» (ص310) و «اطناب» (ص215) نیز از این موارد هستند. اینگونه تصرفها را شمس قیس «عدول از جادة صواب در شعر» میخواند و شاعران را پند میدهد که از این کار درگذرند «و از کلمات پارسی و تازی جز آنچه در خطب و رسایل غرا و فصول و حکایات سلس که مستعمل و متداول اهل فضل و ارباب طبع است در شعر خویش به کار نبرد» و از تغییر حرفها و تحریف کلمهها از متقدمان تقلید روا نبیند (رازی، 1373: 222-223).
- افزودن «ه» به آخر کلمات و قوافی مختوم به «الف»:
|
ز کار خود تو را آگاه کردم |
|
به پیگار تو دل یکتاه کردم |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 140) |
|
خط نامه چو بخت من سیاه است |
|
همان نونش چو پشت من دوتا هست |
|
|
|
(همان: 281) |
ب- اشباع حرکتها و مصوت‌ها
«خوشی» به اشباع واو معدله:
|
طراز جامة شادی بفرسود |
|
چو آب چشمة خوشی بپالود |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 291) |
«عفو» به اشباع صامت واو:
|
دگر ره شاه رامین را عفو کرد |
|
دریده بخت رامین را رفو کرد |
|
|
|
(همان: 206) |
«لولو» و «مبدا» به اشباع همزه:
|
به پیری بارور شد شهربانو |
|
تو گفتی در صدف افتاد لولو |
|
|
|
(همان: 47) |
|
کجا در عالم مبدا و بالا |
|
به ترتیب آنچه بد به گشت پیدا |
|
|
|
(همان: 21) |
اشباع مصوت کوتاه ضمه«ــُـ»:
|
دراز و گرد و آگنده دو بازو |
|
درخت دلربایی گشته هر دو |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 75) |
|
جهان آسوده گشت از دزد و طرار |
|
ز کرد و لور و از ره گیر و عیار |
|
|
|
(همان: 376) |
ج- مشدد کردن کلمات و افعال
از ویژگی‌های زبانی فخرالدین، مشدد کردن واژه است که بیشتر موارد در محل قافیه و یا برای رعایت تناسب آوایی و موسیقایی درونی بیت دیده میشود.
|
همان بهتر که این کینه ببرّی |
|
جهانی را به یک زن باز خرّی |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 76) |
|
درودت با بسی پذرفتگاری |
|
به شاهیّ و مهیّ و کامگاری |
|
|
|
(همان: 54) |
د- تخفیف کلمه و حذف حرفی از حروف آن
استا: اوستا
|
یکی ناقوس در دست و چلیپا |
|
یکی آتش پرست و زند و استا |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 5) |
رو: روز
|
به رو انده گسارم آفتابست |
|
که چون رخسار تو با نور و تابست |
|
|
|
(همان: 353) |
تخفیف در این کلمات نیز دیده میشود: «زوتر: زودتر» (ص31)، «شاند: نشاند» (ص72)، «چنه: چینه» (ص294)، «مکافا: مکافات» (ص338)، «تا: تار» (ص354).
حذف حرف «ه بیان حرکت» از آخر کلمات، یکی از پرکاربردترین شیوههای تخفیف کلمه در ویس و رامین است از جمله در کلماتی مانند «شرم زد: شرم زده» (ص57)، «دیوزد: دیوزده» (ص297)، «گوا: گواه» (ص147) که در زیر به دو نمونه بیت از این گونه تخفیف اشاره میشود:
قطر: قطره:
|
ز باران خرمی چندان بیفزود |
|
که گفتی قطر باران خرمی بود |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 353) |
بیجاد: بیجاده
|
ز کافوری تنش شنگرف می‌زاد |
|
چنان کز کوه سنگین لعل و بیجاد |
|
|
|
(همان:197) |
ذ-کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند
خوابَنیده: خوابانیده
|
یلان را مرگ بر گل خوابنیده |
|
چو سروستان سغد از بن بریده |
|
|
|
فخرالدین گرگانی، 1337: 66) |
پردَخته: پرداخته
|
قضا پردخته بود از کار ایشان |
|
نبشته یک به یک کردار ایشان |
|
|
|
(همان:30) |
کلمات دیگری چون: «روینیدن» (ص112)، «پیرامن» (ص54)، «بیامُخت» (ص201)، «کُه» (ص34)، «اندُه» (ص111)، «بیهُشی» (ص89)، «بیهُده» (ص91)، «خامُش» (ص23) و ... شامل این گونه تخفیف میشود.
ه- ساکن کردن مصوت کلمات
|
شدند از راه سوی ویس شادان |
|
ز خوزان آوریدندش به هَمْدان |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 51) |
کلمه «هَمَدان» پنج مرتبه در ویس و رامین به ضرورت حفظ وزن و موسیقی بیت به صورت «هَمْدان» تلفظ شده است. ایننوع تخفیف در کلمات دیگری همچون«طَمْع» (ص110)، «جَرْس» (ص196»، «طَبْرستان» (ص366) و «پَرْسِتاران» (ص44) دیده میشود.
- از دیگر موارد ساکن تلفظ شدن مصوت و حرکت کلمه هنگامی است که ضمایر شخصی متصل، به کلمه‌ای پیوسته شوند که در این حالت اکثراً صامت پایانی کلمه ساکن میشود از جمله بیت‌های:
|
لب و زلفینْش را دو گونه باران |
|
شکربار این بدی و مشکبار آن |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 49) |
|
مبر شاها چنین رنج اندرین کار |
|
مخور بر ویس و بر جستنْش تیمار |
|
|
|
(همان:73) |
|
چو در گیتی تو را همسر ندانم |
|
به ناهمسْرت دادن چون توانم |
|
|
|
(همان:52) |
در زیر به بررسی آماری گونههای هنجارگریزی آوایی در بخش «نامه نوشتن ویس به رامین» پرداخته شده است که می توان به روشنی به تمایز بین میزان کاربرد آنها در این منظومه پی برد.
جدول2. فراوانی انواع هنجارگریزی آوایی در ویس و رامین
|
انواع هنجارگریزی آوایی |
تعداد |
بسامد |
|
افزودن حرفی به حروف کلمه |
1 |
3/3% |
|
اشباع حرکتها و مصوت‌ها |
1 |
3/3% |
|
مشدد کردن کلمات و افعال |
11 |
6/36% |
|
تخفیف کلمه و حذف حرفی از حروف آن |
10 |
3/33% |
|
کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند |
1 |
3/3% |
|
ساکن کردن مصوت کلمات |
6 |
20% |
|
|
30 |
100% |
همانطور که گفته شد، بسامد کاربرد تخفیف و مشدد کردن کلمات در ویس و رامین با توجه به موضوع غنایی داستان بیشتر از سایر موارد است. فخرالدین در جایی با رعایت وزن عروضی، در پی سرعت‌انگیزی و شتاب جریان داستان برمیآید و در جایی به شرح و تفصیل وقایع و گفتوگوها میپردازد که با مهارت بسیار کلمات را در وزن و ترکیب جمله جای میدهد و احساسات و ذوق خواننده خود را با استفاده از این شیوه برمیانگیزد تا التذاذ و درک هنریتری از داستان برای وی حاصل شود. البته گفتنی است که یکی از نشانه‌های کهنگی اشعاری همچون ویس و رامین سهل‌انگاری در رعایت وزن عروضی است که این امر سبب شده است تا در این منظومه به مواردی بربخوریم که باید برای رعایت وزن در هنگام خواندن، کلمه‌ای را مخفف یا مشدد کنیم و گاهی هم تلفظ کلمه در زبانهای باستانی و کهنه همچون پهلوی منجر به ایجاد این گونه تغییرات آوایی می شود.
2-3- هنجارگریزی واژگانی
شاعر می‌تواند در شعر خود واژهای جدید بسازد و از این طریق به برجسته‌سازی بپردازد. مسلماً این برساخته‌ها نشانه دارند؛ زیرا در نظام زبان در قالب چنین ترکیبی وجود نداشته‌اند. به همین دلیل، شاید بتوان گفت که هنجارگریزی واژگانی پس از هنجارگریزی معنایی، قوی‌ترین ابزار شعرآفرینی است (صفوی، 1390: 2/84). گاه نویسنده یا شاعر براساس قیاس دستوری و اصول ساخت واژه، صورت زبانی تازهای می‌سازد که پیش از آن در زبان وجود نداشته است. «صورت قیاس عبارت است از صورتی که برحسب قانونی معین از روی الگوی یک یا چند صورت دیگر ساخته شده باشد» (سوسور، 1913: 235). واژة نو در بافت شعر پذیرفتنی‌تر از نثر است؛ زیرا زبان شعر به جهانی درون خود شعر معطوف است؛ یعنی واژه‌ها در شعر، معطوف به خویش‌اند و نشانه‌ها به خود ارجاع می‌دهند نه به مصداق بیرونی. از طرف دیگر، شعر بیان تجربهای باطنی است و بسیاری از این تجربه‌ها یک مفهوم بی‌سابقه‌اند که در زبان موجود برای آنها واژهای وجود ندارد، همچنین شعر تصویرگراست و از رهگذر تخیل به سادگی می‌تواند دو مفهوم متناقض را با هم ترکیب کند و مفهومی تازه بسازد. وقتی نویسندهای در ساخت واژه‌های جدید و بی‌سابقه کارش را ادامه دهد، به هنجارآفرینی زبانی دست می‌یابد و سبک تازهای را برای نویسنده رقم می‌زند (فتوحی، 1391: 256). شعر می‌تواند «به کلمات جان بخشد، ظرفیت و وسعت جاگیری مفاهیم را در آنها زیاد کند، کلمات را درخور حساسیت‌های تازه این عصر سازد و بالاخره برای مفاهیم تازه، باتوجه به معانی کلی زبان کلمات تازه خلق کند» (نوری علاء، 1348: 51). نه‌تنها با کاربرد و استفاده از ترفندهای هنری چون تشبیهات و استعارات غیرمتعارف می‌توان عادت‌های زبانی را از بین برد، بلکه با «استفاده از واژه‌های جدیدی که معنایشان را فقط می‌توان حدس زد، یا گهگاه استفاده از واژه‌های مهجور...» (ولک، 1373: 284)، می‌توان زبان را هنری و در نتیجه دریافت پیام و مفهوم متن را دشوار و طول زمان ادراک حسی را تشدید کرد.
فخرالدین باتوجه به دانش و توانش زبانی به ساخت واژگان جدید و ترکیبات بدیع دست می‌زند که از یک سو سخن او را تازه و بدیع جلوه میدهد و از سویی نیز با کاربرد این سازه‌ها در کنار برخی کلمات دیگر دنیایی از معنی را در کلماتی اندک بیان میکند. همچنین فخرالدین با کاربرد این نوع هنجارگریزی، دست به گزینشی در محور جانشینی زده است تا هر چه بهتر تعامل و تناسب عناصر ساختاری شعرش را مستحکم‌تر کند. هنجارگریزی واژگانی در ویس و رامین در دو گروه طبقه‌بندی میشود: یکی شامل پسوندها و پیشوندهایی است که به کلمه افزوده میشود و دیگری شامل ترکیب واژگان و همنشینی کلمات در کنار یکدیگر است. در زیر به بررسی این دو طبقه پرداخته میشود:
الف- افزودن پسوند صفت‌ساز«خوار» به اسم و صفت
|
سزد گر خوار و انده‌خوار گشتم |
|
که شمع دل به دست خود بکشتم |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 294) |
|
تو از بیرون نشته بانگ‌داران |
|
به خانه او نشسته شادخواران |
|
|
|
(همان:191) |
ب-. افزودن پسوند صفت‌ساز«ین» به اسم:
|
رهت مارین و کهسارت پلنگین |
|
گیا و سنگش از خون تو رنگین |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 134) |
ج- افزودن پسوند مشابهت و نسبت «انه»به اسم
|
در و دیوار و بوم و آستانه |
|
نگاریده به نقش چینیانه |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 68) |
|
اگرچه بود مویش زنگیانه |
|
چنان چون بود چشمش آهوانه |
|
|
|
(همان:245) |
د- افزودن پسوند یا شبه پسوند صفت‌ساز«کاری، گاری» به اسم
|
پشیمان شد ز مهر و مهرکاری |
|
گزید آزادگی و ترسگاری |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 113) |
|
عروس گل بیامد از عماری |
|
ببرد از بلبلان آرامکاری |
|
|
|
(همان:353) |
د- افزودن پسوند صفت ساز «یده» به اسم
|
غمیده دل همی گشت اندر آن باغ |
|
ز یاد ویس او را دل پر از داغ |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 206) |
ه- افزودن پسوند صفت‌ساز «ا»
|
یکی استور مر دُم را خمانا |
|
شکفته بر تنش گلهای زیبا |
|
|
|
(همان:62) |
و- افزودن پسوند مکان«ˏستان» به اسم
|
بیابان از خوشی همچون گلستان |
|
گلستان از صنم همچون بتستان |
|
|
|
(همان:219) |
|
بنفشستان دو زلف خویش بشکست |
|
چو لالستان وقایه سرخ بربست |
|
|
|
(همان:353) |
ز- افزودن پسوند یا شبه پسوند صفت‌ساز و قیدساز «پرداز» به اسم
|
مبادا هیچ عاشق را چنین روز |
|
ز سختی صبرپرداز و روان سوز |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 349) |
ح- افزودن پسوند صفت دارندگی «ور» به اسم
|
ز بس در چرم ایشان آژده تیر |
|
تو گفتی پرّور بودند نخچیر |
|
|
|
(همان:254) |
|
به توران نیست همچون او کمان ور |
|
به فرمانش رونده مرغ با پر |
|
|
|
(همان:96) |
ط- افزودن پسوند «انی» به اسم که صورتی دیگر از یای مصدری است
|
به بوم ماه وی را نیست دشمن |
|
که یارد دشمنانی کرد با من |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 39) |
|
دگر آن را که کردت دایگانی |
|
و یا ورزید با تو دوستگانی |
|
|
|
(همان:128) |
ی- افزودن پسوند مصدری«ˏش» به اسم
|
نه دل بگرفت رامین را ز رامش |
|
نه ویسه سیر گشت از ناز و کامش |
|
|
|
(همان:192) |
س- افزودن پسوند مکان و زمان بدون نیاز به آنها
|
همیدون آن سرای خسروی گاه |
|
به چشم من چو زندان بود و چون چاه |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 61) |
|
دل رامین ز گاه کودکی باز |
|
هوای ویس را می‌داشتی راز |
|
|
|
(همان:73) |
ع- افزودن پسوند صفت تفضیلی و عالی«تر- ترین» به اسم
|
چنان گردد جهان بر چشم شهرو |
|
که دشمن‌تر کسی باشدش ویرو |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 42) |
|
شما تا دوستی با هم نمایید |
|
مرا دشمنترین دشمن شمایید |
|
|
|
(همان:199) |
ف- افزودن حرف اضافۀ «با» در پیش از اسم معنی و ساخت صفت دارندگی
|
پیام من بگو سرو روان را |
|
بت گویا و ماه با روان را |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 100) |
|
همه طبعی چو خسرو بود با کام |
|
همه دستی چو نرگس بود با جام |
|
|
|
(همان:121) |
کلمات دیگری چون «با روزه» (ص128) و «با جان، با روان» (ص238) از نمونههای دیگر این نوع هنجارگریزی محسوب می‌شوند.
ض- افزودن پیشوند مرده «ب» به اسم معنی و ساخت صفتی با مفهوم دارندگی
|
بدو گفت ای بداندیش و بنفرین |
|
مه تو بادی و مه ویس و مه رامین |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 114) |
|
چراغی بود گفتی سور ویرو |
|
برو زد ناگهان بادی بنیرو |
|
|
|
(همان:72) |
در این زمینه مثالهای دیگری مانند «بافرین» (ص94)، «بآیین» (ص149)، «بستوه» (ص148)، «بآزار» (ص80) می‌توان ذکر کرد.
ق- به کار بردن ترکیب‌های تازه
ساختن ترکیب‌هایی با معانی جدید و غرابت و شگفتی که از این ساخت حاصل میشود از دیگر شگردهای بیان شاعرانه است که به کلیشه‌های متعارف و معتاد خاتمه میدهد و زبان را آشنایی‌زدایی میکند، بدین ترتیب«بیان با واژه‌های ناشناخته شکل می‌گیرد» (احمدی، 1370: 48). پورنامداریان معتقد است «شاعر می‌تواند در صورتی که در زبان، کلمه یا ترکیبی که مفهوم دقیق مقصود او را برساند وجود نداشته باشد، با در نظر گرفتن ظرفیت و استعداد زبان، بسازد» (پورنامداریان، 1374: 317). به اعتقاد سوسور نیز «نظام زبان در تمامی سطوح خود، شامل مجموعه‌هایی از انتخاب‌های جانشینی است که بر روی محور همنشینی، در ترکیب با یکدیگر قرار می‌گیرد» (صفوی، 1384: 130). بر این اساس، فخرالدین با استفاده از توانمندی و استعداد شاعریاش، در بسیاری از موارد به گزینش و چینش ترکیب واژه‌ها در محور همنشینی و جانشینی میپردازد. به این نکته هم باید توجه داشت که منظور از ترکیب‌سازی در این جا صرفأ ابداع ترکیبات مجازی همچون اضافة استعاری یا تشبیهی نیست؛ بلکه مقصود آن نوع ترکیبات است که صرفأ حاصل خلاقیت فخرالدین در حوزة زبانی و درهم‌آمیختگی واژه‌ها و تکواژهاست و‌گرنه ساختن ترکیباتی خیالی از قبیل: «ژوبین هجر» (ص259) و «زنگ خون» (ص199) جزء تصرفات ابتدایی زبان هر شاعر و از جمله بدیهیات سرایش شعر است و ویس و رامین نیز از چنین اضافاتی سرشار است.
فخرالدین بدین شیوه، به نو شدن و توسع زبانی خود به قصد انتقال اندیشه در یک ساخت فشرده و موجز کمک کرده است. شاعران توانمند همواره با آمیختن واژه‌ها و ساختن ترکیب‌های جدید و گوناگون معانی تازه را خلق میکنند و از این طریق با ایجاز، دنیایی از معانی را می‌رسانند. شاعران سمبولیست همواره با خلق واژگان و عبارات جدید زبان خود را شخصی و یکتا می‌سازند. آنها به یاری «سحر کلمات» و «جادوی خیال‌انگیز» روابط و مناسبات مرموز و پنهان اشیاء و احساسات را که بیان مستقیم و صریح آنها امکان‌پذیر نیست، آشکار می‌سازند. گزینش کلماتی که در تشکل معنایی عظیم، شگرف و موجز مستعدند، عنصری زیبا و خوش‌ساخت پدید می‌آورد. ترکیبات جدید فخرالدین علاوه بر اینکه در القای مفهوم توان بالایی دارد، فضای تازهای در شعر پدید می‌آورد و تأثیر شعر را مضاعف میکند. در بیت‌های زیر چند نمونه از ترکیب‌سازی فخرالدین آورده شده است:
«بنده‌فرمان»:
|
من آن گفتم که دیدم پس تو به دان |
|
که تو فرمان دهی من بنده‌فرمان |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 61) |
«هم‌گفت»:
|
به حق آنکه با هم جفت بودیم |
|
به حق آنکه ما هم‌گفت بودیم |
|
|
|
(همان:259) |
«زرّ خودروی»:
|
به جای سیم ناب و زرّ خودروی |
|
بدل دادت زمانه آهن و روی |
|
|
|
(همان:283) |
از نمونه ترکیب‌های بدیع دیگر در ویس ورامین: «مارافسای» (ص79)، «مردم‌ستانی» (ص103)، «مادرآورد» (ص251)، «زیرنالان» (ص274)، «ره‌انجام» (ص310)، «تندبالا» (ص119)، «تفته داغ» (ص209) .
همان طور که در نمونههای بالا مشاهده میکنید، فخرالدین با گریز از شیوههای معمول ساختن واژه‌ها و با همنشین کردن واژه‌هایی که همنشینی آنها در زبان هنجار متداول نیست، واژه‌های جدید آفریده تا زبان هنجار را به زبان آفرینشگر تبدیل کند. این نوع هنجارگریزی، علاوه بر افزایش تأثیر شعر، باعث غنای زبان نیز میشود تا جایی که بسیاری از این واژه‌های خلق شده توسط شاعر، در زبان هنجار متداول می‌شوند و این غنی شدن زبان را به دنبال دارد.
2-4- هنجارگریزی زمانی
به اعتقاد لیچ شاعر می‌تواند واژه‌ها یا ساخت‌هایی را در شعر خود به کار ببرد که در زمان سرودن شعر، در زبان خودکار متداول نیستند و واحدهایی به شمار می‌روند که در گذشته متداول بوده و سپس مرده‌اند. این دسته از هنجارگریزیها را «باستان‌گرایی» یا «آرکائیسم» نیز می‌نامند و این هنجارگریزی می‌تواند ابزاری در آفرینش شعر به حساب آید، برخلاف چند هنجارگریزی پیشین؛ زیرا کاربرد این توع هنجارگریزی بر نظام زبان خودکار تأثیر می‌گذارد. در واقع، شاعر واحدی را از روی محور جانشینی انتخاب میکند که پیش از این مرده است ، ورود این واحد به ساخت زبان تغییری در نظام زبان پدید می‌آورد که به دلیل همین تغییر برشبکة نشانه‌ها تأثیر می‌گذارد و بر محتوای زبان عمل میکند (صفوی، 1390: 2/81). از دیدگاه دکتر محمود فتوحی، «واحدهای زبان (تکواژ، واژه‌ها، عبارات و ساخت‌های نحوی) بر پیشانی خود مهر زمان دارند، این یعنی هویت تاریخی و تاریخ‌مندی زبان و کاربرد واژه‌های دوره‌های زبان گذشته در دوره‌های بعد و عناصر تاریخ‌مند زبان در یک بافت زمانی تازه‌تر را کهن‌گرایی و آرکائیسم می‌گویند» (فتوحی، 1391 : 254). در واقع، «احیای واژه‌هایی که در دسترس عامه نیست سبب تشخص زبان میشود و نیز ساخت نحوی کهنه زبان اگر جانشین ساخت نحوی معمولی و روزمره شود، خود نوعی از عوامل تشخص زبان است» (شفیعی کدکنی، 1370: 24). شایان ذکر است که «هر کاربردی و گذشته‌گرایی باعث زایش خلاقیت هنری در زبان نمی‌گردد، بلکه شاعر و یا نویسنده، باید بسیار هنرمندانه و استادانه، سیاق کلی سخن را طوری ترتیب دهد که واژه یا جملة باستانی، بافت اثر و زبان را پرصلابت سازد» (مشفقی و حیدری، 1389: 1596).
کاربرد چنین لغات و عناصر زبانی نیز در ویس ورامین آشکارا دیده میشود. در منظومۀ ویس و رامین، کلمات و لغات بسیاری از زبان پهلوی و کهن اخذ شده است که برای آگاهی یافتن از مفهوم و معنای آنها باید به فرهنگنامهها مراجعه کرد. بنابراین، ملاک انتخاب و تشخیص واژگان غیرمتداول، انتقال و کاربرد آنها از زبان پهلوی یا زبان پیش از شاعر در منظومۀ ویس و رامین است. فخرالدین باتوجه به منبع و اصل داستان خود که متعلق به زبان پهلوی است، بسیاری از کلمات را به صورت نزدیک به پهلوی و همچنین بسیاری از لغات مهجور و کهنۀ زبان فارسی را در شعر خویش وارد کرده است. برای نمونه:
|
بفرمودش که خواهر را بفرهنج |
|
به شفشاهنگ فرهنجش در آهنج |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 132) |
|
بدین رنج و بدین گفتار نیکو |
|
ترا داشن دهاد ایزد به مینو |
|
|
|
(همان:123) |
|
زبان پهلوی هرکاو شناسد |
|
خراسان آن بود کز وی خور آسد |
|
|
|
(همان:137) |
|
کنون سوگند و پیمان را مفرموش |
|
بجا آور وفا در راستی کوش |
|
|
|
(همان:55) |
کلماتی دیگر مثل: «ابرنجن» (ص87)، «نفرید» (ص81)، «مرغول» (ص56)، «جان بوز» (ص115)، «ایرمانی» (ص98)، «آبسالان» (ص226)، «چخیدن» (ص269)، «کشفته» (ص174)، «داهول» (ص207)، «شمیدن» (ص58)، «آغار» (ص118)، «دشخوار» (ص74)، «گست» (ص98)، از جمله کلماتی هستند که باعث ایجاد هنجارگریزی زمانی یا آرکائیسم در شعر فخرالدین شدهاند.
البته بهره‌گیری هنرمندانه از این ظرافت ادبی، مستلزم شناخت دقیق از زبان دیروز است؛ به طوری که استفادة نابجا از آن نه‌تنها باعث افزایش شکوه و صلابت شعر نمیشود بلکه شکاف عمیقی میان مخاطب و شعر، ایجاد میکند که جز سردرگمی در میان خیل عظیم واژگان مهجور و مطرود، ارمغانی برای مخاطب ندارد. اما استفادۀ بجا و هنرمندانه از این ظرفیت زبان و بازآفرینی جلوه‌های تاریخی از رهگذر کهن‌گرایی سبب انگیزش حس نوستالوژیک، تداوم فرهنگی، شکوه و فخامت سبک میشود و نه تنها شعر را آهنگین میکند بلکه می‌تواند اندیشه‌های ممکن و باورهای فراموش شدۀ باستانی را در شعر، بروز دهد و بر توانمندی‌های آن بیفزاید.
2-5- هنجارگریزی گویشی
به اعتقاد لیچ شاعر می‌تواند ساخت‌ها یا واژه‌هایی را از گویشی غیر از زبان هنجار وارد شعر کند، اما در اینکه این هنجارگریزی در آفرینش شعر و برجستگی زبان خودکار نقش ثابت و مسلمی را داشته باشد جای تردید است. هرچند در تشخیص سبک یک شاعر مؤثر است، نمی‌تواند هنجارگریزی به حساب آید؛ زیرا کاربرد واژه‌های قرضی در زبان خودکار نیز متداول است و این کاربرد ابزار شعرآفرینی به حساب نمی‌آید (صفوی، 1390: 2/81). تفاوت‌های واجی که منجر به تفاوت زبانی در شکل آوایی سخن میشود گاه ناشی از تفاوت آوایی واژه‌ها در لهجه‌های محلی است. از سده چهارم گونههای محلی سیستانی، فرارودی، خراسانی وارد متن‌های رسمی زبان فارسی شده است، روند کاربرد گونههای محلی در زبان معیار تا سدة هشتم هجری ادامه داشت (رواقی، 1386: 21). این متغیر در لایه آوایی سبک نمود آشکاری دارد و با آنکه در شمار خلاقیت‌های سبکی نیست متن را با بافت اجتماعی و تاریخیاش پیوند می‌زند (فتوحی، 1391: 244).
نمونههای این هنجارگریزی در ویس و رامین، کلماتی چون «یاوه: یافه» (ص136)، «بزان: وزان» (ص214)، «هامواره: همواره» (ص20) است. همچنین صورتهای گوناگون لغت «واژگونه»: باژگونه، واشگونه، باشگونه که در بیت‌های زیر آمده، نمونهای دیگر از این نوع هنجارگریزی به شمار میآید.
|
شود آگه از این کار نمونه |
|
و زین بفسرده مهر باژگونه |
|
|
|
(فخرالدین گرگانی، 1337: 308) |
|
نماید چیزهای گونه گونه |
|
درونش راست بیرون واشگونه |
|
|
|
(همان:363) |
|
سر سرو سهی شد باشگونه |
|
دوتا شد پشت او همچون درونه |
|
|
|
(همان:369) |
در پایان، برای روشن ساختن آنچه در مباحث گذشته بیان شد، به تحلیل و بررسی 500 بیت از بخش «نامه نوشتن ویس به رامین» پرداخته میشود. آمار و نمودارهای زیر نشان‌دهندة میزان هنجارشکنی شاعر در گونههای مختلف آن است که با توجه به بسامد بالای هنجارگریزی نحوی و آوایی می‌توان به نگاه ویژه و کاربرد گزینشی شاعر از امکانات زبان شعری و تشخص سبکی وی دست پیدا کرد.
جدول3. فراوانی انواع هنجارگریزی در ویس و رامین
|
انواع هنجارگریزی |
تعداد |
بسامد |
|
گویشی |
3 |
2% |
|
زمانی |
5 |
3/3% |
|
واژگانی |
12 |
1/8% |
|
نحوی |
76 |
3/51% |
|
آوایی |
52 |
1/35 |
|
|
148 |
100% |
همچنانکه گذشت هنجارگریزی سبکی و نوشتاری در منظومۀ ویس و رامین بسامد وقوع صفر را دارد و نمونهای از این گونه هنجارگریزیها مشاهده نمیشود.
نتیجه
براساس نظر کورش صفوی، از میان تمام هنجارگریزیهای مطرح‌شده از سوی لیچ، آنچه به‌واقع می‌تواند هنجارگریزی به حساب آید و ابزاری برای آفرینش شعر تلقی شود، هنجارگریزی زمانی، سبکی، نوشتاری، واژگانی و به‌ویژه معنایی است. البته برای هنجارگریزیهای سبکی و نوشتاری شواهدی در ویس ورامین پیدا نشد؛ چراکه هنجارگریزی نوشتاری در ساختار نظم و شعر سنتی دارای بسامد وقوع صفر است و تنها در اشعار جدید و معاصر دیده میشود و تنها زمانی به کار می‌رود که شاعر خود را محدود به رعایت خطی بودن سروده خود نکرده باشد. همچنین هنجارگریزی سبکی در ویس و رامین شواهدی ندارد؛ یعنی فخرالدین از زبان گفتاری و محاوره‌ای در بیت‌ها و زبان نوشتاری خویش استفاده نکرده است. این نوع هنجارگریزی به دلیل وابستگی‌اش به نثر ادبی در پیوستار میان «شعر منثور» تا «نثر شاعرانه» کاربرد یافته است. هنجارگریزی معنایی هم به دلیل گستردگی موضوع و توجه بیشتر به آن در مقالهای جداگانه بررسی خواهد شد. در مورد تشخص زبانی شعری فخرالدین، می‌توان گفت بخشی حاصل ویژگی‌های طبیعی سرزمین و گویش محلی وی است، بخشی نیز نتیجة مطالعه و تعمق وی در ادب و فرهنگ اسلام و ایران باستان و علوم و دانش‌های گوناگون است، بخشی هم نتیجة رعایت اصل امانت و انتقال واژگان کهن و پهلوی در بیت‌های خود و برخی نیز مربوط به تجربه عشقی او در طول زندگی است. به طور کلی، می‌توان با تجزیه و تحلیل بیت‌ها وقوع هر یک از هنجارگریزیها را در مثنوی ویس و رامین به‌ترتیب به هنجارگریزی نحوی، آوایی، معنایی، واژگانی، زمانی، گویشی طبقه‌بندی کرد. اما مهم آن است که وی در کاربرد هنجارگریزیها دو اصل رسانگی و زیباشناسی را بهخوبی رعایت کرده و شعر او با وجود استفاده فراوان از هنجارگریزیها، هیچ‌گاه دچار سردرگمی و نارسایی معنایی نشده است.
)