مضامین ادبی و بلاغی و صور خیال حرف جیم در ادب پارسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر، ابهر، ایران

چکیده

حرف جیم (ج، جا)، حرفِ ششم از حروف الفبای پارسی، حرف پنجم از حروف الفبای عربی، حرفِ سوم از حروف ابجد و نمایندة عدد سه در حسابِ جُمّل است. حرف جیم، بعد از حرفالف که به­واسطة شکل و جایگاه خاص ادبی، دینی، عرفانی و برخی ویژگی های منحصربه فرد، یکی از پُرکاربردترین حروف در ساخت مضامین، فضاهای شاعرانه، ترکیبات و تعبیرات نغز و ظریف ادب پارسی به شمار می رود، یکی از چند حرف مهمِ مضمون آفرین و تصویرسازی در ادب پارسی است. این مقاله که به بررسی جایگاه ادبی و بلاغی حرف جیم در آثار ادبی شاعران و نویسندگان متعدد ادب پارسی در آفرینش مضامین، فضاهای شاعرانه، ترکیبات و تعبیرات پرداخته، دستاوردهای ارزشمندی داشته است. بررسی شواهد ادبی به دست آمده، نشان می دهد اکثر شاعران و نویسندگان، از حرف جیم و ویژگی های خاص آن در آفرینش مضامین ادبی و در برخی موارد، مضامین دینی و عرفانی بهره برده اند؛ اگرچه دامنة مضامین، تعبیرات و ترکیبات برساخته از حالت، شکل و ویژگی های حرف جیم بسیار اندک است، بیشتر شاعران و نویسندگان، حتی با ارائة یک مضمون، نقشِ مضمون سازی حرف جیم در ادب پارسی را تأیید کرده اند. بیشتر آنها، از ویژگی های حروفی چون الف، م، د، ن، ص و... به­منظور نقشِ مکمّلِ مضمون­سازی حرف جیم استفاده کرده اند. مضامین ادبی و هنری برساخته از حرف جیم، از ظرافت ادبی و در برخی موارد، به­واسطة خلق فضاهای شاعرانه و مضامین بکر، از پیچیدگی هنری خاصی برخوردار است. مولوی، عطار، فرخی سیستانی، اسعد گرگانی، سنایی و... به­ترتیب، ازجمله شاعرانی هستند که بیشترین مضامین ادبی و هنری را به­کمک ویژگی های حرف جیم آفریده­اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Letter J`s (ج) Literary and rhetoric contents in Persian literature

نویسنده [English]

  • Gholamreza Heidary
Assistant Professor of Persian Language and Literature, Islamic Azad University, Abhar Branch, Abhar, Iran
چکیده [English]

In Persian literature, creating contents with Persian alphabets has a special place. Ever since, creating images, contents, interpretations, and syntaxes thanks to shape and state of Persian alphabets attracts many writers and poets. Nearly all poets and writers have dealt with this subject. Letter "Jim" is one of the letters that attracts many writers and poets along with other letters. Among the alphabets, letter "Jim" is one of the most useful letters for creating contents, poetic areas, and fine and delicate syntaxes and interpretations of Persian literature after letter "Alef" which attracts many poets and writers due to its shape, state, and special literary, religious, and theosophical place, and some of its unique properties. Although other Persian letters play the role of creating the pristine and delicate contents, letter "Jim" with some of the unique properties has special importance rather than some of these letters. Letter "Jim" is sixth letter of Persian alphabet, the fifth letter of Arabic alphabet, third letter of Abjad letter, and the representative of number three in "Jommal" calculation due to its appearance and writing form, labyrinth hair, line of face, and also because of having dot by the hair, parotid line, and tight and small mouth, and it plays its role as one of the most important content-creating letters in making poetic and double-entendre images of face and its beauties.
The letter "Jim" of hair and "Jim" of ear with letter "Sad" of eye and "Ein" of eye and letter "mim" of mouth and "Ya" of lip, and "Sin" of teeth and "Alef" of ear, altogether show a beautiful image of the letters' role on the face. Due to its ring-like, narrow, and curved shape, letter "Jim" is the symbol of bending, humility, lowliness, disability, shame, and frustration, and it is the origin of creating many contents in this context. Regarding this attention of the writers and poets to the letter "Jim" in creating literary contents and important place of this letter in creating poetic areas, it is very important to address the role of literary and rhetorical language of letter "Jim" in Persian literature and analyze the poetic and prosaic evidence in this context, so it paves the way for understanding  the artistic and literary beauties of images and contents made from the Persian letters, specially letter "Jim". Studying the obtained literary evidence shows that most writers and poets have benefited letter "Jim" and its special properties in creating literary contents, and in some cases religious and theosophical contents. Although the range of contents, interpretations, and syntaxes made from state, form, and properties of letter "Jim" is very limited, most poets and writers have confirmed the content-creating role of letter "Jim" in Persian literature, even by presenting one content. Most of them have used the properties of letters such as alef, be, te, the, jim, he, khe, dal, zal, re, ze, sin, shin, sad, ta, za, ein, fe, ghaf, lam, mim, nun, vav, he, and ye as the content-making complementary role of letter "Jim", but they haven't used the letters zhe, pe, che, zad, ghein, kaf, ghaf in this way.
Artistic and literary contents made from letter "Jim" have literary elegance, and in some cases, they have special artistic complexities due to the creation of poetic areas and pristine contents. The writers and poets have benefited the various literary arrays and artistic beauties, specially metaphor, allusion, assimilation, and amphibology for creating contents, syntaxes, and interpretations of letter "Jim". Molavi and Attar are the most active poets in the arena of creating delicate and pristine contents of letter "Jim". Literary contents, phrases, and syntaxes made from letter "Jim" in Molavi's and Attar's poems which are one of the most artistic structures of Persian literature rather than other poets have special novelty and elegance. "Farrokhi Sistani", "Fakhroddin Asad Gorgani", "Sanaie", …, are the poets who have created the most literary and artistic contents thanks to the properties of letter "Jim" after Molavi and attar, respectively.

کلیدواژه‌ها [English]

  • alphabetical letters
  • letter J
  • poem
  • content
  1. ادیب­الممالک فراهانی، محمدصادق (1355). دیوان ادیب الممالک فراهانی، تصحیح وحید دستگردی، تهران: فروغی.
  2. اسعد گرگانی، فخرالدین (1381). ویس و رامین، تصحیح محمد روشن، چ 2، تهران: صدرای معاصر.
  3. اسیری لاهیجی، شمس­الدین محمد (1357. دیوان اشعار و رسائل امیری لاهیجی، به اهتمام برات زنجانی، تهران: حیدری.
  4. امیرخسرو دهلوی، محمود (۱۳۴3). دیوان امیرخسرو دهلوی، تصحیح سعید نفیسی، تهران: جاویدان.
  5. امیرمعزی، محمد (1362). دیوان امیرمعزی، مقدمه و تصحیح ناصر هیّری، تهران: مرزبان.
  6. انوری، اوحدالدین (1372). دیوان انوری، به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، چاپ 4، تهران: علمی و فرهنگی.
  7. اوحدی مراغه‌ای، رکن‌الدین (۱۳۷۵). دیوان اوحدی مراغه‌ای، به کوشش سعید نفیسی، چ 2، تهران: امیرکبیر.
  8. ایرج میرزا (1353). دیوان ایرج­میرزا، تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران: اندیشه.
  9. بهار، محمدتقی (۱۳۶۸). دیوان ملک‌الشعرا بهار، به کوشش مهرداد بهار، چ 5، تهران: توس.
  10. بیدل دهلوی، عبدالقادر (1371). دیوان بیدل دهلوی، تصحیح محمد خسته و خلیل­الله خلیلی، به کوشش حسن آهی، چ 3، تهران: فروغی.
  11. بیلقانی، مجیرالدین (1358). دیوان مجیرالدین بیلقانی، تصحیح و تعلیق محمد آبادی، تهران: مؤسسة تاریخ و فرهنگ ایران.
  12. ثروت، منصور (1375). فرهنگ کنایات، تهران: امیرکبیر.
  13. جامی، عبدالرحمن (1378). دیوان کامل جامی، تصحیح اعلاخان افصح­زاد، تهران: مرکز مطالعات ایرانی.
  14. __________ (1368). مثنوی هفت‌اورنگ، تصحیح مرتضی مدرس گیلانی، چ 5، تهران: سعدی.
  15. حافظ شیرازی، شمس‌الدین (1374). دیوان حافظ، به تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: آینده.
  16. حیدری، غلامرضا (1396). «کاربرد ادبی و هنری و تصویری الف در پهنة ادب پارسی با تکیه بر اشعار سبک هندی»، مجلة سبک­شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، دورة 10، شمارة 1،57-73.
  17. ___________ (1398). «کاربرد ادبی و هنری حرف الف در اشعار شاعران سبک خراسانی»، مجلة متن پژوهی ادبی، دورة 22، شمارة 79، 55-76.
  18. خلف تبریزی، محمدحسین (1362). برهان قاطع، به اهتمام معین، چ 4، تهران: امیرکبیر.
  19. خواجوی کرمانی، کمال‌الدین (1374). دیوان کامل خواجوی کرمانی، به کوشش سعید قانعی، تهران: بهزاد.
  20. دهخدا، علی اکبر (1377). لغتنامه، زیر نظر محمد معین و سیدجعفر شهیدی، تهران: مؤسسة لغتنامة دهخدا و دانشگاه تهران. 
  21. رامپوری، شرف الدین (1363). فرهنگ غیاث اللغات، به کوشش منصور ثروت، تهران: امیرکبیر.
  22. رودکی، ابوعبدالله (1374). دیوان رودکی، به اهتمام منوچهر دانش پژوه، تهران: توس.
  23. سلمان ساوجی، جمال‌الدین (1367). دیوان اشعار سلمان ساوجی، با مقدمه تقی تفضلی و اهتمام منصور مشفق، تهران: صفی­علیشاه.
  24. سنایی، مجدودبن آدم (۱۳۷۴). حدیقه‌الحقیقه و شریعه الطریقه، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، چ 4، تهران: دانشگاه تهران.
  25. ___________ (۱۳۶۲). دیوان حکیم سنایی، به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، چ 3، تهران: کتابخانه سنایی.
  26. سوزنی سمرقندی، شمس‌الدین (1338). دیوان حکیم سوزنی سمرقندی، تصحیح ناصرالدین شاه‌حسینی، تهران: امیرکبیر.
  27. شاه نعمت­الله ولی کرمانی، نورالدین (1374). دیوان شاه نعمت الله ولی کرمانی، با مقدمة سعید نفیسی، تهران: نگاه.
  28. عبید زاکانی، نظام‌الدین (1380). کلیات عبید زاکانی، تصحیح و مقدمه عباس اقبال آشتیانی، چ 2، تهران: پیک فرهنگ.
  29. عطار نیشابوری، فریدالدین (۱۳۶6). دیوان عطار نیشابوری، به اهتمام و تصحیح تقی تفضلی، چ 4، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  30. ______________ (1375). منطق­الطیر، به اهتمام سیدصادق گوهرین، چ 5، تهران: علمی و فرهنگی.
  31. عمعق بخاری، شهاب‌الدین (1307). دیوان شهاب‌الدین عمعق بخاری، تبریز: کتابخانه ادبیه.
  32. فرخی سیستانی، ابوالحسن (1371). دیوان فرخی سیستانی، به اهتمام سید محمد دبیر سیاقی، چ 4، تهران: زوّار.
  33. قاآنی شیرازی، حبیب­الله (1380). دیوان حکیم قاآنی شیرازی، تصحیح امیر صانعی، تهران: نگاه.
  34. قطران تبریزی، ابومنصور (1362). دیوان حکیم قطران تبریزی، به تصحیح محمد نخجوانی، تهران: ققنوس.
  35. مسعود سعد، سلمان (1364). دیوان مسعود سعد سلمان، به اهتمام مهدی نوریان، اصفهان: انتشارات کمال.
  36. منوچهری دامغانی، احمد (1375). دیوان منوچهری دامغانی، به اهتمام سید محمد دبیر سیاقی، چ 2، تهران: زوّار.
  37. مولوی، جلال­الدین (۱۳۶۳). کلیات شمس تبریزی، به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، چ 12، تهران: امیرکبیر.
  38. ___________ (۱۳۷۲). مثنوی معنوی، به تصحیح رینولد نیکلسون، چ 2، تهران: مولی.
  39. ناصرخسرو ، ابومعین (1370). دیوان ناصرخسرو قبادیانی، تصحیح مجتبی مینویی و مهدی محقق، چ 4، تهران: دانشگاه تهران.
  40. نسیمی، عمادالدین (1372). دیوان نسیمی، به کوشش یدالله جلالی پنداری، تهران: نی.
  41. نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف (1370). کلیات خمسه نظامی گنجوی، تصحیح وحید دستگردی، چ 5، تهران: امیرکبیر.
  42. نظیری نیشابوری، محمد حسین (1379). دیوان نظیری نیشابوری، تصحیح محمدرضا طاهری، تهران: نگاه.
  43. وحشی بافقی، کمال­الدین محمد (1373). دیوان وحشی بافقی، به کوشش پرویز بابایی، تهران: نگاه.
  44. هلالی جغتایی، نورالدین (1368). دیوان هلالی جغتایی، با مقدمه و تصحیح سعید نفیسی، تهران: سنایی.