آفرینش بلاغی با واژگان و اصطلاحات صرف‌ونحو؛ برمبنای بررسی نرم‌افزاری دیوان‌های اشعار فارسی از ابتدا تا دورۀ معاصر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران

2 استادیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران

چکیده

آموزش صرف‌ونحو در مدارس سنتی و در میان علما و شعرا، عمری طولانی دارد و همین امر موجب بازتاب واژگان و اصطلاحات آن به شکلی هنری، در شعر فارسی شده‌ است. بر این مبنا در این تحقیق سؤال این بوده که خلاقیّت شاعرانه در کدام صورخیال محقق شده و چه روابطی میان صور خیال و قواعد نحوی برقرار شده‌ است و کدام شاعران از این ظرفیت بهره برده‌اند. روش تحقیق تحلیلی-توصیفی و مبتنی‌بر مطالعة دیوان‌های شاعران بوده و از نرم‌افزار درج نیز بهره گرفته شده‌ است. این تحقیق نشان می‌دهد که دامنۀ کاربرد واژگان صرف‌ونحو در اشعار فارسی وسیع بوده‌ است. دامنۀ نام‌های شاعرانی که با واژگان این دانش حشر و نشر داشته‌اند، نیز گسترده است و پهنۀ تاریخی وسیعی از قرن پنجم تا دورۀ معاصر را در برگرفته است. هم‌آیندی تصاویرِ مُلهم از صرف‌ونحو یکی از نکات تأمل‌انگیز در اشعار بررسی‌شده است؛ اغلب سه تصویر ایهام، حسن تعلیل و مراعات نظیر با هم تلفیق می‌شود. دایرۀ بلاغی ازلحاظ گوناگونی و تنوع نیز نسبتاً گسترده بوده، عناصری مانند تشبیه، استعاره، کنایه، ایهام، حسن تعلیل، تمثیل، تمثیل رمزی، ارسال‌المثل و چیستان را در برمی‌گیرد. قاعده‌مندی دانش نحو برای اثبات موضوعات و مضامین مدنظر شاعران زمینۀ مناسبی برای تصاویر تمثیلی و تعلیلی بوده‌ است. شکل حروف و کلمات، معانی مختلف آنها و قابلیت تصریف و اشتقاق زمینۀ تشبیه، استعاره، کنایه و ایهام را به وجود آورده‌ است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Rhetorical creativity, using the syntax and inflection terms: A software review of Persian poetry Divans from the beginning up to now

نویسندگان [English]

  • Seyed Naser Jaberi Ardakani 1
  • Naser Zare 2
1 Assistant Professor of Persian Language and Literature, Persian Gulf University, Booshehr, Iran
2 Assistant Professor of Arabic Language and Literature, Persian Gulf University, Booshehr, Iran
چکیده [English]

Abstract
For a long time, syntax and morphology have been taught in many traditional schools by the scholars and poets. This method has led to the reflection of the related terminology, in an artistic and literary form, in Persian poetry. So, in this research, it was assumed that Persian poets have also shown their innovation in the use of those terms. Therefore, the questions in this study are the following:
What kinds of literary arts, these terms have been reflected in?
What are the relationships between imaginary and syntactax terms?
Which poets have enjoyed this advantage?
The research method is analytical-descriptive based on the study of poetry books inserted in the Dorj software. This research shows that the syntactical terms has been widely used in Persian poetry. The range of the names of the poets who used these terms was also broad and consists of a wide historical range from the fifth century to the contemporary period. Looking at these names, the subject is better understood: Amir Moazzi (12th and 5th centuries), Sayyed Hassan Ghaznavi (12th century), Massoud Saad (12th and 6th centuries), Abulfaraj Rooney (12th and 6th centuries), Saadi (7th century). Seif Fergani (7th and 8th centuries), Rumi (14th century), Khajavi Kermani (14th and 8th centuries), Jami (16th century), Orfi Shirazi (17th century), Fuzuli (17th century), Faiz Kashani (18th century) , Hazin Lahiji (19th century), Qaani (20th century), Farahani (20th century), Iraj Mirza (20th and 14th century), etc.
Concurrence of the inspired images of Syntax is one of the most contemplative points in the studied poems; often three images including equivoque, fantastic etiology, and congeries are combined. The circle of rhetorical vocabulary is also relatively wide in terms of diversity. That circle consists of technical terms such as simile, metaphor, kenning, equivoque, fantastic etiology, allegory, symbolic allegory, exemplum, and riddle. Thanks to the syntax regularity feature, poets have achieved what they need, such as showing the impossible things as possible, linking the unrelated things, proving the impossible, and so on. The shape of letters and words, their different meanings and the assertive and derivative features have provided a context for simile, metaphor, irony, and ambiguity.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Poetry and Persian poets
  • rhetoric
  • syntax and inflection
  1. منابع

    1. ایرج‌میرزا (1353). کلیات اشعار، به کوشش محمد جعفر محجوب، چاپ افست گلشن.
    2. بهار، ملک‌الشعرا (1387). دیوان اشعار، تهران: نگاه.
    3. بهایی، محمدبن‌حسین عاملی (1397). رسالۀ منظوم نان و حلوا، نسخۀ الکترونیک، به سعی علی مصطفوی، برگرفته از سایت https://ketabnak.com به تاریخ 3/ 12/ 1397.
    4. جامی، نورالدین عبدالرحمن (1378). هفت اورنگ، تصحیح و تحقیق: جابلقا دادعلیشاه، اصغر جانفدا، ظاهر احراری، حسین احمد تربیت، اعلاخان افصح زاد، تهران: آینۀ میراث.
    5. __________ (1341). دیوان اشعار، به سعی هاشم رضی، تهران: پیروز.
    6. حزین لاهیجی، شیخ محمد علی‌بن ابی‌طالب (1350). دیوان اشعار، به کوشش بیژن ترقی، تهران: خیام.
    7. دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه، زیرنظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران.
    8. خاقانی، افضل‌الدین بدیل (1375). دیوان اشعار، به تصحیح میرجلال الدین کزازی، تهران: نشر مرکز.
    9. خواجوی کرمانی، ابوالعطا کمال‌الدین محمود (1369). دیوان اشعار، به تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: پاژنگ.
    10. رجایی، محمدخلیل (1372). معالم‌البلاغه در علم معانی و بیان و بدیع، شیراز: دانشگاه شیراز.
    11. رونی، ابوالفرج (1304). دیوان اشعار، به تصحیح چایکین؛ مستشرق روسی، چاپ شوروی، به انضمام سال ششم مجلۀ ارمغان.
    12. ریحانی، محمد و همکاران (1390). «نوکرد حسن تعلیل در شعر شفیعی کدکنی»، فصلنامۀ علمی-پژوهشی زبان و ادب فارسی، دانشکدۀ ادبیات و زبان‌های خارجی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج، سال سوم، ش 8.
    13. ساوجی، سلمان. (1371). دیوان اشعار، به کوشش احمد کرمی و مقدمة ابوالقاسم حالت، تهران: نشر ما.
    14. سعدی شیرازی، مصلح‌الدین (1375). بوستان، تصحیح غلامحسن یوسفی، تهران: خوارزمی.
    15. __________ (1368). گلستان، تصحیح و توضیح غلامحسن یوسفی، تهران: خوارزمی.
    16. __________ (1385). کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: هرمس.
    17. سنایی غزنوی، مجدودبن‌آدم (1387). حدیقه‌الحقیقه، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
    18. سنایی، مجدودبن‌آدم (1388). دیوان اشعار، به سعی پرویز بابایی، تهران: نگاه.
    19. شفیعی کدکنی، محمدرضا ( 1392). زبان شعر در نثر صوفیّه، تهران: سخن.
    20. شمیسا، سیروس. (1394). بیان، تهران: میترا.
    21. غریب حسینی، زهرا و همکاران (1387). «شیوه‌های کاربرد حسن تعلیل در قصاید انوری»، فصلنامة علمی‌پژوهشی کاوش‌نامه، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه یزد، سال نهم ، شمارۀ 16.
    22. غزنوی، سید حسن (1362). دیوان اشعار، به تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: اساطیر.
    23. فراهانی، ادیب‌الممالک (1312). دیوان کامل، تدوین، تصحیح و حواشی وحید دستگردی، تهران: ارمغان.
    24. _____________ (1344). دیوان شعر قائم مقام، ضمیمة سال دهم مجلۀ ارمغان، تهران: مطبعة برادران باقرزاده.
    25. فرغانی، سیف (1344). دیوان اشعار، به کوشش ذبیح‌الله صفا، تهران: دانشگاه تهران.
    26. فضولی بیاتلی، ملامحمد (1386 ). دیوان اشعار فارسی، تصحیح حسین محمدزاده صدیق، تبریز: یاران.
    27. فیض کاشانی، ملامحسن (1397). دیوان اشعار، نسخۀ الکترونیکی به کوشش اعظم جوزدانی و نیلوفر غلامی براساس نسخۀ مصحح مصطفی فیضی کاشانی و همکاران، برگرفته از سایت https://pdf.tarikhema.org
    28. قاآنی شیرازی، حبیب‌الله (1380). دیوان اشعار، تصحیح امیر صانعی خوانساری، تهران: نگاه.
    29. عرفی شیرازی، محمدبن‌خواجه زین‌الدین (1377). دیوان کلیات عرفی شیرازی، به کوشش و تصحیح محمد ولی‌الحق انصاری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
    30. سلمان لاهوری، مسعودبن‌سلمان (1384). دیوان اشعار، به اهتمام پرویز بابایی، تهران: نگاه.
    31. معزی، محمدبن‌عبدالملک (1318). کلیات دیوان، با مقدمه و تصحیح عباس اقبال، تهران: اسلامیه.
    32. مولوی، جلال‌الدین محمد (1373). مثنوی معنوی، تصحیح رینولد الین نیکلسون، به اهتمام نصرالله پور‌جوادی، تهران: امیرکبیر.
    33. ____________ (1341) . دیوان کبیر شمس، با مقدمۀ بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
    34. همایی، جلال‌الدین (1374). فنون بلاغت و صناعات ادبی، چ 11، تهران: هما.