بررسی شیوه‌های بلاغی حافظ در تشبیه‌ها و استعاره‌های پرکاربرد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه دریانوردی و علوم دریایی چابهار، چابهار، ایران

چکیده

تشبیهات و استعاره ها بر اثر گذر زمان ابتکار و نوآوری خود را از دست می ­دهند و از فهرست صور خیال مطلوب بیرون رفته به تشبیهات و استعاره های مرده بدل می ­شوند. به همین سبب، شاعران برجسته برای جلب نظر مخاطبان با ابتکاراتی در شیوة بیان و تصرفاتی در تصاویر تکراری، آن را با شگردی متفاوت نوسازی می­ کنند. حافظ از شاعرانی است که به مدد شگردهای هنری خاص خود، بهترین تصویرهای خیال­انگیز را با تصرفاتی در تشبیهات و استعاره های پرکاربرد در اشعار خود ثبت کرده­ است. نگارنده در این پژوهش، به روش تحلیل محتوا، شیوه های بلاغی حافظ در نوسازی تشبیهات و استعاره های تکراری شعر او را بررسی می کند. نتایج نشان می دهد حافظ با توجهی هدفمند به طرح و تبیین انواع وجه شبه مانند وجه ­شبه ناآشنا، متعدد، تفضیلی و دوگانه در تشبیهات تکراری پرداخته ­است. همچنین با به کارگیری انواع تشبیه مضمر، تعلیل، جمع، مقید و موقوف المعانی، تشبیه تفضیل در ساخت های ختلف و متنوع آن، به خلق فضاسازی های تازه و تصاویر بدیع شاعرانه در تشبیهات متعارف روی آورده‌ است. نبوغ­ شاعر در نوآوری استعاره های پرتکرار، از طریق ترکیب های وصفی بدیع و آشنازدا، گاه با ساختار بدل بلاغی و نیز تأویل صفت در قالب جمله کاملا مشهود است. تجمیع و پیوند آرایه ها شگرد دیگر شاعر در ماندگاری و پویایی شعر او در این زمینه است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Examining the rhetorical techniques of Hafiz in the most used similes and metaphors

نویسنده [English]

  • Fateme Elhami
Assistant Professor of Persian Language and Literature, Chabahar Marine and Maritime University, Chabahar, Iran
چکیده [English]

Abstract
Simile and metaphor as fundamental tools in rhetoric are the two most beautiful and highly used imagination forms that sometimes lose their novelty through time. As a result, they are removed from the list of imaginative forms and become dead similes and metaphors.  So distinguished poets rewrite the similes in new forms by innovations in wording techniques and by making changes in repeated images to attract the reader's attention. By using his artistic techniques, Hafiz is one of the poets who used the best sentimental images in his poems by making some changes in common and repeated similes and metaphors. This research uses the content-analysis method to examine the different aspects of the rhetorical techniques that Hafez used to renew the similes and metaphors in his poems. This research also tries to find answers to these questions: 1. what resources does Hafez use to renew the repeated similes and metaphors?  2. Why don’t repeated similes and metaphors in poetical works of Hafiz cause boredom to the reader?
1. Rhetorical techniques of Hafiz
Hafiz has used a lot of similes and metaphors so that imagination in his poems is in a high frequency. Most of these artistic images, not only in past works but also in poetical works of the poet, are repeated and have been used a lot. These images have been used too much that Shamisa calls them dead similes and apparent metaphors, and Homaei refers to them as rejected similes but with his active insight, and keen sensitive sight, Hafiz used his great imagination power to create new pictures from among repeated and common similes and metaphors. He also impressively combines literary terms to create special artistic textures that make his poems illustrative and dramatic; In a way that repeated images in his poems are not only by no means cliché and vulgar but rather present a new style and form that touch the readers’ heart.  He uses all the resources of language and art in his depictions and has different unique methods in using these images and depictions. The following are nine rhetoric methods that Hafez used to renew the similes and metaphors:
2.1 Renewing simile by point of similarity 2.2. Renewing by implicit simile 2.3. Simile with saying the reason. 2.4. Plural simile. 2.5. Comparative simile 2.6. Enjambment simile 2.7. Bound simile 2.8. Renewing useful metaphors. 2.9. Gathering of literary terms.
2. Results
The results show that with purposeful attention, Hafez designed different types of points of similarity in repeated similes from points of similarity like comparative and dual to discover new relations among vulgar and repeated similes. In this way, he renewed the images which affected the reader. He also makes the readers' mind to search for the meaning by using types of implicit similes in the form of bound and limitation, and by using rhetorical appositive which causes ambiguity in the poem; In this way, the images of the poem are not repeated, and by searching for the hidden semantic meaning between the words, the reader enjoys reading the poem more. Using justifying, plural, enjambment, and bound similes are other rhetorical devices of Hafez in renewing and reviving his similes by which any of them created new atmospheres and poetic images.
 By using a lot of comparative similes in different structures and also using implicit, negative, rich, bound and justifying similes and also personification, etc., Hafiz not only renews repeated similes and changes the point of view but also creates new atmospheres so that the reader revels in reading the poem. Poet's genius is completely obvious in renewing common and repeated metaphors by using innovative and familiarized attributive compounds and sometimes by using rhetorical appositions and also explaining adjectives in the form of a sentence in a way that the metaphors are not vulgar and repeated but eloquent. It seems it is the first time they appear in his poem. Moreover, by combining several literary terms, the poet makes a strong relation and a deep link in the artistic texture of the poem. This issue shows the profundity, creativity, and unique art of the poet. By doing this, common similes and metaphors from among all those images seem innovative, new, and beautiful.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hafiz
  • repeated similes
  • useful metaphors
  • rhetorical techniques
  1. منابع

    1. آهنی، غلامحسین (1360). معانی و بیان، چ2، تهران: بنیاد قرآن.           
    2. آزاد بلگرامی، میرغلامعلی (1382). غزالان الهند، تصحیح سیروس شمیسا، تهران: صدای معاصر.
    3. پورنامداریان، تقی (1381). سفر در مه، تهران: نگاه.
    4. پورنامداریان، تقی (1382). گمشده لب دریا (تأملی در معنی و صورت شعر حافظ)، تهران: سخن.
    5. انوری، حسن و احمدی گیوی، حسن (1367). دستور زبان فارسی، تهران: فاطمی.
    6. حافظ شیرازی، شمس­الدین محمد (1371). دیوان غزلیّات، چ 9، به کوشش خلیل خطیب­رهبر، تهران: صفی­علیشاه.
    7. حیدری، علی و همکاران (1396). «بدل بلاغی محملی برای ایهام­سازی حافظ»، متن­پژوهی ادبی، سال 21، ش73، 151- 173.
    8. خاقانی شروانی، افضل­الدین (1363). گزیدة اشعار خاقانی شروانی، چ 3، به کوشش ضیاءالدین سجادی، تهران: سپهر.
    9. خلیلی جهانتیغ، مریم (1380). سیب باغ جان (جستاری در ترفندها و تمهیدات هنری غزل مولانا)، تهران: سخن.
    10. خیام­پور، عبدالرسول (1388). دستور زبان فارسی، چ 14، تهران: نشر فردوس.
    11. رازی، شمس الدین محمدبن قیس (1373). المعجم فی معاییر اشعارالعجم، تصحیح سیروس شمیسا، تهران: فردوس.
    12. رجایی، محمدخلیل (1353). معالم­البلاغه در علم معانی و بیان و بدیع، چ 2، شیراز: دانشگاه پهلوی.
    13. شمیسا، سیروس (1385). بیان، چ 3، ویراست 4، تهران: میترا.
    14. ــــــــــــ (1381). نگاهی تازه به بدیع، چ 14، تهران: فردوس.
    15. ــــــــــــ (1388). یادداشت­های حافظ، تهران: علمی.
    16. طالبیان، یحیی (1384). «بررسی تشبیه در شعر عماد فقیه»، مجله علوم اجتماعی دانشگاه شیراز، دوره22، ش اول، شماره صفحات (از 81 تا 90).
    17. فرشیدورد، خسرو (1375). گفتارهایی در باره دستور زبان فارسی، تهران: امیرکبیر.

    18. فرشیدورد، خسرو،(1353). «توأم شدن تشبیه با عوامل دیگر زیبایی در شعر حافظ»، گوهر، ش 17و 18و 19، شماره صفحات (از448 تا454)؛ (از535 تا 541)؛ (از672 تا 676).

    1. قاسمی، رضا (1388). معانی و بیان تطبیقی، با مقدمه میرجلال الدین کزازی، تهران: فردوس.
    2. کزازی، میرجلال الدین (1375). زیباشناسی سخن پارسی (بیان)، چ 5، تهران: کتاب ماد.

    21. گلچین، میترا و کریمی، عباس (1395). «تشبیه قریب (مبتذل) و شیوه­های رفع ابتذال تشبیه (در کتب بیان مشهور فارسی)»، پژوهشنامة نقد ادبی و بلاغت، سال5، ش2، شماره صفحات (از 106تا 124).

    1. مازندرانی، محمد هادی (1376). انوارالبلاغه، به کوشش محمدعلی غلامی­نژاد، تهران: میراث مکتوب.
    2. مجد، امید و مهدوی­فر، سعید (1389). «نگاهی تازه به تشبیه تفضیل»، ادب فارسی، شماره 5-3، شماره صفحات (از 259 تا 275).
    3. نظامی عروضی، احمد بن عمر (1382). چهارمقاله، چ 5، تصحیح محمد قزوینی و به اهتمام محمد معین، تهران: جامی.
    4. نظامی، الیاس­بن یوسف (1389). گزیده مخزن­الاسرار، چ 2، گزینش رضا اشرف­زاده، تهران: جامی.
    5. وحیدیان کامیار، تقی و عمرانی، علیرضا (1386). دستور زبان فارسی 1، چ 10، تهران: سمت.
    6. وحیدیان کامیار، تقی (1379). بدیع از دیدگاه زیباشناسی، تهران: دوستان.
    7. همایی، جلال­الدین (1370). معانی و بیان، تهران: هما.