کارکردها و نمودهای غیر ادبی ژانر معراج‌نامه/خواب‌نامه؛ از ویراف تا جمال‌زاده

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

آثار ادبی در خلاء به وجود نمی‌آید. جدای از کارکرد زیبایی‌شناسی و زبانی، مسائل اجتماعی، اعتقادی، فرهنگی و روانی نیز در آفرینش ادبی ایفای نقش می‌کند. این عوامل در خلق آثار ادبی تفاوت‌هایی ایجاد می‌کند. بسیاری از ممیزه‌های ژانرها و گونه‌های ادبی همین عوامل مذکور است که اهمیت بررسیِ آثار در بحث ژانر را دوچندان می‌کند. یکی از ژانرهای ادبی «معراج‌نامه» یا «خواب‌نامه» است که در این‌ گونه «نویسنده یا شاعر در خواب، رؤیا یا حالتی سکرآور به دنیای دیگری عروج یا سفر می‌کند و با وقایعی روبه‌رو می‌گردد و پس از بازگشت به دنیای حقایق، مشهودات را به صورت شعر یا نثر مکتوب می‌کند 2». این آثار جدای از جنبه‌های ادبی - هنری، کارکردهای مهم دیگری نیز دارند. معراج‌نامه‌ها اصولاً به لحاظ اجتماعی بازتاب جوامعِ بسته با حکومت‌های استبدادی و جامعه‌ای با مفاسد طبقاتی‌اند. فسادها یا اختناق یا به‌گمان صاحبان این آثار در اجتماع وجود دارد، یا برخاسته از بی‌توجهی به مسائل دینی و مفاسد اخلاقی- انسانی پدید آمده است که در هر حال، بازتاب این مسائل در آثار ادبی قابل دریافت است. ازآنجاکه فضای استبدادی حکومت و جوّ آلودة جامعه به شاعر/ مؤلف اجازة اصلاح به شکل بیرونی را نمی‌دهد، او به مکانیسم روانی رؤیا یا خواب پناه می‌برد. در این عالم ضعف‌ها و فسادهای عالم واقع را ترسیم می‌کند که نوعی نقد اجتماع و تصویر دنیای آرمانی خود اوست؛ آثاری که در فضای این ژانر خلق می‌شود، علاوه‌بر جنبه‌های اجتماعی– سیاسی؛ به لحاظ مبانی عرفانی نیز بررسی و تحلیل می‌شود. این رؤیاها یا خواب‌ها حاصل تخلیة روانی شاعر/ مؤلف است که بعد از آن باعث تحلیه و سرانجام تجلیه (فنا) می‌شود.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Functions and Manifestations of Mi'râj Nâma (Khawb Name) Genre from Viraf to Jamalzade

نویسنده [English]

  • Amir Soltanmohamadi
Ph. D. Graduated of Persian Language and Literature, University of Isfahan, Isfahan, Iran
چکیده [English]

Abstract
Rouhani's travelogues are examples of literary works in which the author travels to another world as a result of a dream, dream or ascension, and expresses the results of her observations after returning from this journey. This type of work is considered one of the oldest literary genres and there are examples in religious works related to Zoroastrian and Jewish religions. This example of works, like other works, in addition to having literary and rhetorical effects, has other significant manifestations and effects. In addition to rhetorical and literary functions, the functions of these works can be divided into four categories. These four categories include the following:1) mystical functions; 2) religious functions; 3) socio-political functions and 4) psychological functions.
Regarding the mystical function of these works, it should be said that these works are the product of an inner and psychic process reflected in the form of a literary work. In the process, the spiritual traveler must clear her sensual dust and reach the level of "emptying," that is, emptying herself of the ungodly. This discharge is sometimes in the form of crying and drinking wine, which are symbols of emptying. This evacuation prepares her to ascend to the higher world. After the first stage, the spiritual traveler fills the empty container of her existence with the truths of the higher world in the same spiritual world and reaches the "beauty" world. After this stage, the spiritual seeker finds the necessary conditions to understand the true lover, and the beloved appears to her, and sometimes the seeker remains in the place of annihilation and does not return to the world of the body.
However, regarding the religious function of these works, it should be said that most of these works are written at a time when the religious items that the spiritual traveler believes in have become worthless. For this reason, the authors try to revive and propagate their religious foundations; a religion whose principles are not observed in the author's intended society. Another thing that is religiously evident in these works is the Evangelism and warning of the readers of these works. Describing hell and the torments in it is to frighten those who do not observe religious matters. Mentioning the atmosphere of the heaven and its joys is also good news for those who believe in religion and its principles.
The socio-political functions of these works are also noteworthy. In many of these works, the authors critique the social, political, cultural foundations, and customs of their society and consider the causes of society's misery in the same mentioned factors. Sometimes the factors of power and government are criticized. In general, political suffocation is one of the main reasons for the emergence of spiritual travelogues. Mentioning the corruption of government elements and criticizing and punishing them in these works is sometimes reflected.
Another important function of these works is the psychological functions. The traveler uses psychological mechanisms to get out of this closed space due to the closed social or political space. She uses both "escape" and "displacement" mechanisms to separate her closed space. On the other hand, these works indicate that the authors of these works seek their suppressed desires and aspirations in dreams or spiritual journeys.
In the end, it should be said that the study of aspects other than the literary aspects in these works can be examined and useful.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Ascension letter
  • religious principles
  • social issues
  • mystical manifestations
  • psychological factors
  1. منابع

    الف) کتاب‌ها

    1. قرآن مجید. ترجمة محمدمهدی فولادوند. نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    2. آریان‌پور، امیرحسین (1357). فرویدیسم. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
    3. آموزگار، ژاله و تفضلی احمد (1375). اسطورة زندگی زرتشت. تهران: چشمه.
    4. آیتی، عبدالحمید (1340). مقدمة رساله الغفران. تهران: اشرفی.
    5. ابن‌عربی، محمدبن علی (1376). الاسراء فی مقام الاسری. (ما ز بالاییم و بالا می‌رویم). ترجمة قاسم انصاری. تهران: طهوری.
    6. احمدوند، محمدعلی (1368). مکانیسم‌های دفاعی روانی. تهران: بامداد.
    7. ارداویراف‌نامه (1372). ترجمة رحیم عفیفی. تهران:نشر توس.
    8. اصفهانی، جمال‌الدین (1363). رؤیای صادقه. تهران: تاریخ ایران.
    9. اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1357). خلسه. به کوشش محمود کتیرایی. تهران: توکا.
    10. الیاده، میرچاه (1388). شمنیسم. مترجم کاظم مهاجری. 1388. چاپ دوم. تهران:ادیان.
    11. انجیل یوحنا. بی‌تا. بی‌جا.
    12. اوستا (1370). ترجمة جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.
    13. براون، دوارد (1383). تاریخ ادبی ایران. ج اول. تهران: اساطیر.
    14. بردسیری، شمس‌الدین محمد (1349). مصباح‌الارواح، به کوشش فروزانفر، تهران: دانشگاه تهران.
    15. بورخس، خورخه لویس (1376). نُه مقاله دربارة دانته. ترجمة کاوة سید حسینی. تهران: آگه.
    16. تفضیلی، احمد (1376). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. تهران: سخن.
    17. جان ناس، بایر (1373). تاریخ جامع ادیان. ترجمة حکمت. تهران: علمی فرهنگی.
    18. جمال‌زاده، محمدعلی (بی‌تا). صحرای محشر. تهران: چاپ خرّمی.
    19. حافظ، شمس‌الدین محمد (1383). دیوان، تصحیح قزوینی به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران، صفی علیشاه.
    20. رضوانطلب، محمد (1371). رؤیا از نظر دین و روانشناسی. تهران: شفق.
    21. رنجبر، مریم (1378). مقدمة سیر العباد. اصفهان: نشر مانی.
    22. زرین‌کوب، عبدالحسین (1364). سرّ نی. تهران: علمی.
    23. دانته، الیگیری. (1383). کمدی الهی. دوزح، برزخ، بهشت. ترجمة شجاع الدین شفاء. تهران : امیرکبیر.
    24. ساندرز، ن،ک (1376). حماسة گیل‌گمش. ترجمه اسماعیل فلزی. تهران: هیرمند.
    25. سعدی، مصلح‌الدین (1381). گلستان. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی.
    26. صفا، ذبیح‌الله (1366). تاریخ ادبیات ایران ج 1. چاپ چهارم. تهران: امیرکبیر.
    27. سنایی، مجدودبن‌آدم (1348). مثنوی‌های حکیم سنایی به انضمام شرح سیرالعباد. تصحیح و مقدمه محمد تقی مدرس رضوی. تهران: دانشگاه تهران.
    28. __________ (1380). دیوان سنایی. تصحیح محمد تقی مدرس رضوی. تهران: سنایی.
    29. طباطبایی، محیط (بی تا). مقدمة مجموعه آثار ملکم خان، تهران: کتابخانة دانش.
    30. عفیفی، رحیم (1374). اساطیر فرهنگ ایران در نوشته های پهلوی، 1374، تهران: توس.
    31. عهد عتیق و عهد جدید (1385). فاضل همدانی. ویلیام کلی، هنری مرتن. تهران: اساطیر.
    32.  غنیمی، هلال (1373). ادبیات تطیقی. ترجمة مرتضی آیت‌الله‌زاده شیرازی ، تهران: توس .
    33.  فاخوری، حنا (1383). تاریخ ادبیات عرب. ترجمة عبدالحمید آینی. تهران: توس.
    34. فتوحی، محمود (1385). مجموعه مقاله با عنوان شوریده‌ای در غزنه. به کوشش محمود فتوحی و علی‌اصغر نقاشی. تهران: سخن.
    35. فرنبغ دادگی (1380). بندهشن. ترجمة مهرداد بهار. تهران: توس.
    36. فروخ، محمد (1381). عقاید فلسفی ابوالعلاء. تصحیح خدیوجم. تهران: علمی فرهنگی.
    37. فروید، زیگموند (1389). تفسیر خواب. ترجمة شیوا رویگران، چاپ نهم، تهران: مرکز.
    38. ________ (بی‌تا)، رؤیا. ترجمة محمد حجازی. تهران: صفی‌علی‌شاه.
    39. کاشانی، عزالدین (1387). مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه. به کوشش کرباسی و خالقی، تهران: زوار.
    40. کلینی، محمدبن یعقوب (1407ق). الکافی. تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    41. لاریجانی، محمد (1380). داستان پیامبران در تورات، انجیل و قرآن. تهران: اطلاعات.
    42. ماسون، دنیز (1386). قرآن و کتاب مقدس، درون‌مایه‌های مشترک. ترجمة فاطمه تهامی، تهران: سهروردی.
    43. مدرس صادقی، جعفر. (1375) قصه‌های شیخ اشراق. تهران: مرکز.
    44. معری، ابوالعلاء (1347). رساله آمرزش، ترجمة عبدالحمید آیتی. تهران: اشرفی.
    45. مک کال، هنریتا (1373). اسطوره‌های بین‌النهرین. تهران: مرکز.
    46. میرزاملکم خان (بی‌تا). مجموعه آثار میرزاملکم. به کوشش محیط طباطبایی. تهران: کتابخانة دانش.
    47. نسفی، عزیزالدین (1371). الانسان الکامل. تصحیح ماژیران موله. تهران: طهوری.
    48. نظامی، الیاس بن یوسف (1383). مخزن الاسرار. به کوشش وحید دستگردی. تهران: ارمغان.
    49. هاکس، جیمز (1383). قاموس کتاب مقدس (ترجمه و تألیف). تهران: اساطیر.
    50. هومر (1359). ادیسه. ترجمة سعید نفسیی. چاپ چهارم. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

    ب) مقالات:

    1. آذر، اسماعیل ( 1387 ). «دانته و تأثیرپذیری او از منابع شرقی». ادبیات تطبیقی. شمارة 6 تابستان، صص 32-12.
    2. صدرزاده، ماندانا (1381).« بررسی چهار سفر روحانی و معنوی به دنیای پس از مرگ»، پژوهش زبان‌های خارجی. شمارة 13. پاییز و زمستان. صص 37-50.
    3. محسنی، مرتضی و پورشبانان، علی. (1388). «وجوه اقتباس سینمائی از سیر العباد سنائی»، ادب‌پژوهی. شماره 9. پاییز 88. صص 146-130. 
    4. محمدی، گردآفرین و افتخاری، عطاالله. (1389). «بررسی و مقایسة دو سفر روحانی زردشتی و یهودی به دنیای پس از مرگ»، ادبیات تطبیقی واحد جیرفت. سال 4. شمارة 13. صص172-160.
    5. __________ و نظری، جلیل (1387). «مقایسة نگاه ارداویرف‌نامه و رسالة الغفران در دنیای پس از مرگ»، ادبیات تطبیقی واحد جیرفت. سال 2، شمارة 8 ، صص211- 195.
    6. مختاری، کمیل (1397). «خواب‌نامه به‌مثابه ژانر». پژوهش‌های ادبی. سال 15. شمارة 59. صص 88-114.

    ج) منابع خارجی

    57. Barthelemy,A. (1887). Arta vita viraf- namak ou liver darta viraf. Parries: e. lerpox

    Frow, John. (2006). Genre. London & New York: Routledge 60-

    58. Fowler, Alstair .(2003). Formation of gener in the renaissance and after. New literary history, 34, 185-200  

    59. Miller. Carolyn. (1984). "Genre as Social Action" Quarterly Journal of

    Speech. No. 70. Pp. 151- 167.

    60. Mole, M. (1951). “Les implications historiques du Prologue du Livre Arta Viraz’’, RHR, No. 148, 1951.