تضاد و متناقض‌نما در دیوان شمس با جستاری در تبارشناسی تضاد و متناقض‌نما در منابع بلاغی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

2 استادیار گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسیدانشگاه فرهنگیان، بیرجند، ایران

چکیده

بحث تضاد و تقابل در آثار ادبی از اهمیت زیادی برخوردار است و برخی از شگردهای مؤثر ادبی و بلاغی مثل تضاد، مقابله، متناقض­ نما (پارادوکس)، ایهام تضاد و ... بر بنیاد تضاد و تقابل بنا نهاده شده است. در این مقاله با شیوة توصیفی- تحلیلی و با رویکرد تحلیل محتوا، نخست آرایة تضاد و متناقض­ نما (پارادوکس) در کتاب­ های بلاغی بررسی شده، سپس کاربرد این فنون در 50 غزل از غزلیات مولوی بررسی و تبیین شده است. نتیجه این است که در کتاب‌های بلاغی متأخر، تعاریف و تقسیم‌بندی‌های دقیق‌تری از شگرد ادبی تضاد ارائه شده و گسترة آن فراتر از گذشته دانسته شده است و آرایة متناقض ­نما تنها در برخی از کتاب­ های بلاغی متأخر بحث شده است. مولوی در استفاده از این شگرد ادبی مقلد صرف نیست، بلکه به ­اقتضای حال نوآوری کرده است. متناقض­ نماهای غزلیات مولوی بسیار و از نوع اسنادی است. استفادة نسبتاً زیاد از تقابل­ آفرینی در غزلیات مولوی ضمن اینکه نشان دهندة فهم عمیق هنری و بلاغی او از قابلیت­ های هنری فنون بلاغت است، به این واقعیت هم اشاره دارد که تعبیرات پارادوکسیکال با فضاهای عرفانی متناسب است. درمجموع می­ توان گفت استفادة مولوی از شگرد تضاد و متناقض­ نما در نبوغ ذاتی و اندیشة خلاق و وجد و حال عرفانی او ریشه دارد.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Contradiction and contradictory (paradox) in Divan Shams

نویسندگان [English]

  • Sayed Mahdi Rahimi 1
  • Fatemeh Bidokhti 2
1 Associate Professor of Persian language and literature, University of Birjand, Birjand, Iran
2 Assistant Professor of Educational Sciences, University of Farhangian, Birjand, Iran
چکیده [English]

Abstract
The literary term of contradiction has been the most controversial concept in literature. Some of the main literal and rhetorical techniques such as contradiction, confrontation, paradox, ambiguity, and probability implicit in contradictory words, failures ... are mostly based on contradiction and confrontation. In this article, which is done based on the descriptive-analytical method, with a content analysis approach, first, we review the contradiction and paradox in rhetorical books, and then we explain the application of such techniques in Molavi's 50 lyric poems. The results show that in most of the newly written rhetoric books, there are more accurate definitions and segmentations about the literal symbol of contradiction; besides, its importance has been taken into account more seriously than before, while paradox has been noticed only in some of the recent rhetorical books.
The contradictions are of high frequency in Molavi's lyric poems based on the documentary method. The relatively high use of paradox in Molavi's sonnets reflects his innate genius, creative thinking, artistic and rhetorical deep understanding of the artistic capabilities and rhetorical techniques, and is commensurate with his mystical attitude, and ecstasy. The Research process on the contradictions and paradox of the view of rhetoric books is as follows:
 

Introduction: the artistic and creative works of Iran and the world have been using contradiction and contrast in their foundation. Contradiction and paradox are the two most important concepts of Molavi's work that have not yet been the subject independently.

1-1. Statement of the Issue: Firstly, how have these contradictions and contradictories (paradox) been used in rhetorical books? And secondly, how did Molavi use them in Divan-e Shams in a rhetoric way? 
1-2. Background Research: there had been some researches done to study contradiction and paradox such as: "Reflection of contradiction in Masnavi"; "Contradiction and its types in Persian Literature"; "Contradiction at the same time of unity"; "Study of the components of mystical paradox in Hakim Sanai's Ghazals"; "Paradox language"; "Contradictory phenomena of aesthetics"; "Paradoxical critique and analysis of historical and rhetorical process"; "Mystical experience and paradoxical expression"; "Content paradox in Persian Poetry"; but the surveys show that there has been no research yet on the role of contradiction and paradox in Divan-e Shams.
1-3. Necessity and Importance: Considering the importance of contradictions and paradox in Molavi's sonnets and the fact that these two concepts and their types in rhetorical resources, including the different species of contradiction and paradox in Molavi's ghazals, have not been discussed in the researches mentioned above, it seems like that is necessary to investigate in this regard.
1-4. Research Method: in this study, the library research method has been used, and the data collection was descriptive-analytical.
2. Discussion 
2-1. Contradiction and paradox in rhetorical books
2-1-1. Contradictionfirstly, the development of contradiction in rhetoric books is explained in a timely order from Tarjoman Al-balaghe (from the end of the 5th century) to Naghd-e Badi’ (1379). The research shows that "contradiction" has been named one of the most beautiful and efficient literary arts as tazad, motabeghe, takafu, motabegh, tabagh, etc. Rhetorical scholars believe that the basis of contradiction is the usage of contrary words. Some of them has only confined to define the meaning of paradox by providing a few examples, while others believe that "the presence of beauty" is the necessity of using this array, and some others believe that the presence of a sense of contradiction – even without using contradictory words- can be named "contradiction". Others have only mentioned examples for "contradiction" without explaining its different species. Although some scholars, especially more recent scholars, have paid more attention to explaining the various species of contradiction and their definition, divisions, and their aesthetic aspects, they divide it into a contradictory noun, verb, aphesis, opposition, the ambiguity of contradiction, eftenan, paradox and sensational.
 2-1-2. Paradox: It has not been mentioned as an array in rhetoric books because it has been introduced to us by western literature. 
In this article, 50 lyrical poems of Ghazaliyat by Shams-e Tabrizi have been randomly selected and studied based on the content analysis to explain the rhetorical contradiction and paradox in Molavi's sonnets. The conclusion of the study of Molavi's ghazals, based on the divisions in rhetoric books, shows that paradox has appeared in 9 ways in Molavi's ghazals. The frequency of types of contradictions in this study is as follows:





 
 
Contradiction types


Paradox


Explicit contradiction


Opposition


Inexplicit contradiction


Semantic contradiction


Verbal contradiction


Contradiction of reversion


aphesis


Contradiction of ambiguity




Percentage


30.3


25.2


17.8


14.9


4.4


4.4


1.5


0.75


0.75





 
2-1-3. Opposition (18%): this type of contradiction has third place in Molavi’s work because his forethoughtfulness dissuades him from prejudice; in a way that he displays every aspect in addition to its contradiction. 





Half hemistich


Three half hemistich


One redoubled hemistich


One hemistich


One couplet


Two couplets


Types of Opposition




11.1


5.5


33.33


16.6


27.7


5.5


Percentage





 
Conclusion: contradiction has been more and more attractive to rhetorical scholars by the day. Most of the newly written rhetoric books have paid more attention to the divisions of contradiction, its aesthetic role, and rhetoric effect. "Contradiction” has a high frequency and different types and styles in Divan-e Shams attributed to Molavi. Every type of contradictions displays the meaningful relation between contradictions and inherent genuine, intelligence, and mystical ecstasy of the poet's mind. The paradox with 31% usage shows his mystic language.
The "explicit contradiction" with 26%, because of its persuasive nature, and the "opposition" with 18% displayed in 6 different styles, show his intelligence and creativeness. For example, using contradiction in one redoubled hemistich, the confrontation of one side of contradiction in three half hemistich with its other side in one-half hemistich causes transferring excitement and spiritual feelings to the audience that makes them more enthusiast to understand the meaning of the poem. You can say that in this regard to the opposition, one army battles with three armies. "Inexplicit" contradictions with 15% show his open and creative mind for displaying spiritual concepts.
The rest of the contradiction types are not highly frequent. This characteristic is due to that they don't give the audience help understanding the meaning. The reason for this factor can be the concepts discussed further: First of all, Molavi's great interest in the use of much contradiction rooted in his mystical and philosophical insight; Second, the widespread use of paradox is due to his mystic skepticism and the natural homogeneity of paradox with the specific language of mysticism; Thirdly, the frequent use of the "inexplicit" contradiction expresses his genius, creative mind, and literary taste, and all this is one of the factors of Molavi's sonnet's charm and verbal and spiritual value which shows the rhetoric of the contradiction in his ghazals.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rhetorical
  • Ghazaliyat-e Shams
  • Molavi
  • Contradiction
  • Paradox
  • Opposition
  1. منابع

    1. قرآن کریم.
    2. احمد­نژاد، کامل (1376). فنون ادبی، چاپ سوم، تهران: پایا.
    3. استیس، و.ت (1375). عرفان و فلسفه، ترجمة بهاءالدین خرمشاهی. تهران: سروش. چاپ چهارم.
    4. تفتازانی، مسعود بن عمر (1369). المختصرالمعانی. چاپ دوازدهم. قم: دارالحکمه.
    5. جازم، علی و مصطفی امین (1379) البلاغة الواضحة. تهران: الهام.
    6. حسن‌زاده، حمید (1383). «آرایة تضاد در قرآن». علوم قرآن و حدیث «پیام جاویدان». ش4. صص 29-36.
    7. حصارکی، محمدرضا و گذشتی، محمد (1390). «بازتاب تضاد در مثنوی»، فصلنامة زبان و ادب فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج، سال سوم، ش 6، صص 103-126.
    8. الرادویانی، محمدبن عمر (1362). ترجمان البلاغه. به اهتمام احمد آتش و انتقاد ملک­الشعرای بهار. چاپ دوم، تهران: اساطیر.
    9. رازی، شمس قیس (1373). المعجم فی معاییر اشعار العجم، به کوشش سیروس شمیسا، چاپ اول، تهران: فردوس.
    10. رجایی، محمدخلیل (1372). معالم البلاغه در علم (معانی، بیان، بدیع)، چاپ سوم، تهران: مرکز نشر.
    11. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1387). گزیدة غزلیات شمس تبریزی. تهران: سخن.
    12. _______ (1366). شاعر آینه‌ها؛ بررسی سبک هندی و شعر بیدل. تهران: آگاه.
    13. _______ (1374). «دستور زبان عرفان و عرفان دستور زبان». نامة استاد جعفر شهیدی. تهران: طرح نو.
    14. _______ (1384). موسیقی شعر. چاپ هشتم، تهران: آگاه
    15. شمیسا، سیروس (1375). نگاهی تازه به بدیع، چاپ هشتم، تهران: فردوس.
    16. عسکری، ابوهلال (1372). معیار البلاغه؛ ترجمة الصناعتین ابوهلال عسکری، ترجمة دکتر محمدجواد نصیری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
    17. عطار نیشابوری، فریدالدین (1322). تذکرةالاولیا، به اهتمام رینولد آلن نیکلسون، 2 جلد، لیدن: بریل.
    18. غزالی طوسی، ابوحامد (1361). کیمیای سعادت، تصحیح حسین خدیو جم، 2 ج، تهران: علمی-فرهنگی.
    19. غلامرضایی، محمد (1387). سبک­شناسی شعر فارسی از رودکی تا شاملو، تهران: روزنه.
    20. فتوحی، محمود (1389). بلاغت تصویر، تهران: سخن.
    21. فشارکی، محمد (1379). نقد بدیع، چاپ اول، تهران: انتشارات سمت.
    22. فولادی، علیرضا (1389). زبان عرفان، تهران: سخن.
    23. کربن،­ هانری (1384). مقالات: مجموعه­ای از مقالات به زبان فارسی، تهران: نشر حقیقت.
    24. کریمی، امیربانو و برج­ساز، غفار (1385). « تجربة عرفانی و بیان پارادوکسی ». زبان و ادبیات: دانشکدةادبیات و علوم انسانی تهران، پاییز، ش 179، صص21-41.
    25. کریمی، عبدالعظیم (1381). نظم پریشان. تهران: مؤسسة فرهنگی منادی تربیت.
    26. کریمی­پناه، ملیحه (1397). «بررسی مؤلفه­های پارادوکسی عرفانی در غزلیات حکیم سنایی غزنوی». ماهنامة آفاق علوم انسانی، شمارة سیزدهم، اردیبهشت،1-14.
    27. کزازی، میرجلال­الدین (1374). زیبایی­شناسی سخن پارسی، چاپ سوم، تهران: کتاب ماد.
    28. گلی، احمد و بافکر، سردار (1395). «شگردهای متناقض‌نمایی زیبایی‌شناختی». فصلنامة فنون ادبی دانشگاه اصفهان. سال هشتم، شمارة2 (پیاپی15)، 116-100.
    29. گلی، احمد و بافکر، سردار (1397). «پارادوکس محتوایی در شعر فارسی». مجلة شعرپژوهی (بوستان ادب). دانشگاه شیراز، سال دهم، ش 2. شمارة پیاپی 36، 152-129.
    30. مرتضایی، جواد (1385). «نقد و تحلیل پارادوکس در روند و سیر تاریخی و بلاغی». مجلة علمی-پژوهشی دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. دورة دوم، شمارة چهل و هفتم، زمستان، 235-217.
    31. مطهری، مرتضی (1384). عدل الهی. تهران: صدرا.
    32. مولوی، جلال­الدین محمد. (1363). مثنوی معنوی. دفتر اول و دوم، به تصحیح رینولد. آ. نیکولسن، به اهتمام نصرالله پور جوادی، تهران: امیرکبیر.
    33. واعظ، بتول و مستعلی پارسا (1390). «تضاد در عین وحدت؛ پارادوکس در مثنوی و غزلیات مولانا. فصلنامة کاوش­نامه، سال دوازدهم. ش 23، صص 195-218.
    34. وحیدیان کامیار، تقی (1374). «متناقض­نما در ادبیات»، مجلة دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی مشهد. شمارة سوم و چهارم، 1374، صص 271-294.
    35. وطواط، رشیدالدین محمد عمر کاتب بلخی (1362). حدائق السحر فی دقایق الشعر، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: کتابخانة طهوری-سنایی.
    36. ویل دورانت (1335). تاریخ فلسفه، ترجمة عباس زریاب­خویی. تهران: علمی و فرهنگی.
    37. هاشمی، احمد (1381). ترجمه و شرح جواهرالبلاغه. جلد دوم بیان و بدیع. مترجم حسن عرفان. چاپ دوم، تهران: نشر بلاغت.
    38. هجویری غزنوی، ابوالحسن علی بن عثمان الجلابی (1375). کشف المحجوب، تصحیح ژوکوفسکی، مقدمة قاسم انصاری. چاپ چهارم. تهران: طهوری.
    39. همایی، جلال‌الدین (1364). فنون بلاغت و صناعت ادبی، جلد دوم، چاپ سوم، تهران: توس.
    40. یوسفی، محمدرضا و ابراهیمی شهرآباد، رقیه (1391). «تضاد و انواع آن در زبان فارسی»، فصلنامة فنون ادبی دانشگاه اصفهان. سال چهارم، شمارة 2(پیاپی7)، صص154-129.