واضح بخارایی و تبیین نقش وی در احیای سنت تذکره‏نویسی ادبیِ فارسی در ماوراءالنهر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

تذکره ‏نویسی ادبی نخستین­ بار در زبان فارسی با  لباب‏ الالباب عوفی بخارایی در آغاز سدۀ هفتم هجری آغاز شد. پس از جدایی سیاسی ایران و ماوراءالنهر در سدۀ دهم، این سنت به حیات خود ادامه داد؛ اما در سدۀ دوازدهم و بیشتر سال‏ های سدۀ سیزدهم هیچ اثرِ مستقلی در این نوع ادبی در این منطقه تألیف نشد. قاری رحمت‏ الله واضح بخارایی، از ایرانی‏ تباران بخارا (1233-1311ق)، در سال 1288ق/1871م با تألیف تذکرۀ تحفة‏الاحباب فی تذکرة‏الاصحاب این ژانر ادبی را در ماوراءالنهر احیا کرد. مسئلۀ اصلی این پژوهش معرفی انتقادی تذکره، تذکره‏ نویس و طبقه ‏بندی معیارهای تذکره‏ نویسی در نزد وی است. نگارنده برای یافتن پاسخ به پرسش ‏های نهفته در مسئلۀ پژوهش با استفاده از روشِ تحلیلی ـ انتقادی به معرفی واضح بخارایی و تذکرۀ وی پرداخت و در ادامه با انتخاب نه شاخص، مهم ­ترین معیارهای تذکره ‏نویسی مؤلف را تحلیل کرد. این جستار اطلاعات پایه ‏ای دست ‏اولی از زندگی و تذکرۀ واضح در اختیار پژوهشگران قرار می‏ دهد، به ‏گونه‏ ای که می‏ توان از آن در تصحیح اطلاعات نادرست منابع تألیف ‏شده در ایران و ماوراءالنهر بهره برد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Vazeh Bukharayi and his significant role in Persian literary biography writing in Transoxiana

نویسنده [English]

  • Ebrahim Khodayar
Associate professor of Persian Language and Literature, Tarbiat Modares University (TMU), Tehran, Iran
چکیده [English]

1. Introduction
Except for the lost work of Managheb al-Sho’ara (early 13th century) written by Abo-Taher Khatouni and the scientific-literary magazine of The Four Essays (Chahar Maghaleh) written poetically by N. A. Samarkandi (circa 1156), Lubab ul-Albab is the first literary biography written by ‘Aufi Bukharayi (1222). When Iran and Transoxiana were divided politically in the 17th century, this genre was still kept common through the publication of five biographies in Transoxiana. Transoxiana was in the constant struggle because of its politico-economic instability; constant struggles among the Khans in the region, and the wars in Khorasan border, all in all blocking the literary and cultural flourishing of the region; however, in 1871, Rahmat-Allah Vazeh Bukharayi (1818-1893/1894) revived this literary genre after 179 years through his biography entitled Tuhfat al-Ahbab.
 
2. Theoretical framework
Rahmat-Allah Bukharayi, the son of Mohammad Ashur, wrote under the penname of Vazeh. He was a poet, writer, and an Iranian biography writer from Bukhara. This study aims to explore the role of Vazeh Bukharayi and his biography in reviving the tradition of Persian literary biography writing in the literary environment of Bukhara in the second half of the 19th century. The assumption is that Tuhfat al-ahbab fi tazkirat al-ashab became the model of biography writing for five other writers in Bukhara in the late 19th and early 20th centuries because of the originality of the oral and written references, its comprehensiveness, the writer's fame, and the employment of the biography writing criteria in selecting the poets and poems.
 
3. Methodology
To answer the research questions, the study employed an analytic-critical approach to introduce Vazeh Bukharayi, and then analyzed the nine criteria significant for the biography writer.
 
4. Results and discussion
Vazeh Bukharayi's ancestors were a group of enforced immigrants from Merv under the rule of Amir Shah Morad Manghiti (ruling from 1785-1800). They moved to Samarkand and Bukhara in the early 18th (1785) century after Merv was destroyed. Vazeh was born in Bukhara and lost his father and family when he was beginning his education. However, he could finish his education in Bukhara at the age of 27 in 1844. He is most famous for his biography writing. Tuhfat al-Ahbab fi Tazkarat al-Ashab or Ghari Rahmat-Allah is a regional-epochal biography in Persian. Vazeh's biography uses a dual simple and literary language of Persian and Bukharayi’s Persian accent. The biography consists of three parts: introduction, body, and conclusion. The introduction and conclusions sections are very concise and short. The biography writer has alphabetically listed (based on their pennames) the life and works of 148 poets, scientists, Persian literary figures living in Bukhara and the surrounding region in the Manghiat era. Some other poets from the literary environment of Mings in Kokand, particularly under the rule of Amir Omar Khan Kokandi (ruling from 1810 to 1822) were noted as well. Moreover, the biography describes the career of 14 Afghan poets, 6 Qajar poets, 6 Iranian immigrants from Merv to Bukhara, 4 Indian poets, and 1 Bulgarian poet (Kazan, Russia).
 
5. Conclusion
Rahmat Allah Bukharayi revived the genre of Persian literary biography writing in Bukhara after 179 years through the publication of Tuhfatal-Ahbab fi Tazkarat al-Ashab, selecting poets from the literary environment of Iran, Afghanistan, and India. This brought the literary mainstream, particularly in Iran, back to Bukhara. He established a novel approach in style and language, by avoiding the Bideli's superficial and complicated style. In this regard, Vazeh could be viewed as the survivor of the traditional Persian biography writing in Bukhara in the 19th century after Mohammad Badi' Maliha Samarandi, who wrote Mozkker al-Ashab in the late 18th century. All the literary and historical biographies authored in the Persian and Uzbek region in the 20th century are in debt to that of the Vazeh, meaning that they could all be a complementary work to Vazeh's biography.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Persian literary biography writing
  • Tuhfat al-Ahbab fi Tazkarat al-Ashab
  • Transoxiana
  • Vazeh Bukharayi
  1. منابع

    1. افضل‏مخدوم پیرمستی (1336ق). افضل‏التذکار فی ذکر الشعراء و الاشعار، در حاشیۀ باغ ارم. تاشکند: بی‏نا، (چاپ سنگی).
    2. انوشه، حسن (1381). «تحفة‏الاحباب فی تذکرة‏الاصحاب» در دانشنامۀ ادب فارسی: ادب فارسی در آسیای میانه، به‏سرپرستی حسن انوشه، ج1، و2، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 115.
    3. آتشین‏جان، تبسم (1381). «واضح بخارایی» در دانشنامۀ ادب فارسی: ادب فارسی در آسیای میانه، به‏سرپرستی حسن انوشه، ج1، و1، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 703-704.
    4. باسورث، کلیفورد ادموند (1381). سلسله‌های اسلامی جدید، ترجمة فریدون بدره‌ای، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
    5. بچکا، یرژی (1372). ادبیات فارسی در تاجیکستان، ترجمة محمود عبادیان و سعید عبا‌نژاد هجران دوست، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگی بین‌المللی.
    6. بوشاسب‏گوشه، فیض‏الله (1386). «مرو در نخستین دهه‏های حکومت قاجار»، پژوهش‏نامۀ تاریخ، س3، ش9، 21-50.
    7. حشمت، محمدصدیق توره (تاریخ شروع تألیف 1312ق/1894-1895م و تکمیل آن در سال‏های بعد). تذکرة‏الشعراء، 2 جلد، نسخة خطّی شمارة 2728 (ج یکم)، نسخة خطّی شمارة 61 (ج دوم)، مخزن نسخ خطی ابوریحان بیرونی تاشکند ازبکستان.
    8. ــــــــــــــــ (شروع تألیف 1323/1905 و تکمیل آن در سال‏های بعد). تذکرة‏الشعراء، نسخة خطّی شمارة 2729، مخزن نسخ خطی ابوریحان بیرونی تاشکند ازبکستان.
    9. خدایار، ابراهیم (1384الف). از سمرقند چو قند، تهران: اشاره و مرکز تحقیقات زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس.
    10. ـــــــــ (1384ب). غریبه‌های آشنا: شعر فارسی ماوراءالنهر با تکیه‏بر محیط‏های ادبی خوقند و خوارزم، تهران: تمدن ایرانی.
    11. خیام‏پور، عبدالرسول (1368). فرهنگ سخنوران، 2ج، چ2، تهران: طلایه.
    12. دادبه، اصغر و میرزا ملا احمد (1385). «تذکره‏نویسی در ماوراءالنهر و افغانستان» در دایرة‏المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، ج14، تهران: مرکز دایرة‏المعارف بزرگ اسلامی، 722-726.
    13. زهیر، عبدالرزاق (1352). «تذکره‏نگاری در ادب دری»، ادب [دانشگاه کابل]، د21، ش2، 75-87.
    14. شرعی، حاجی عبدالعظیم (2015م). تذکرة‏الشعراء، تصحیح و مقدمۀ مطلوبه خواجه‏اوا و الهام ایشان‏قل‏اف، خجند: خراسان ـ مدیا، (فارسی و تاجیکی).
    15. زرقانی، مهدی (1388). تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی: تطوّر و دگردیسی ژانرها تا میانۀ سدۀ پنجم به انضمام نظریۀ تاریخ ادبیات، تهران: سخن.
    16. شفیعیون، سعید (1393). «گذری دیگرگون بر تذکره‏های ادبی». فنون ادبی، س6، ش2 (پیاپی11)، 85-104.
    17. صدر ضیا، محمدشریف‏جان مخدوم (1380). تذکار اشعار، متن علمی انتقادی با ضمیمه به اهتمام سحاب‏الدین صدیق‏اف، به‏کوشش محمدجان شکوری بخارایی، تهران: سروش.
    18. عبدی، عبدالله خواجه (1983م). تذکرة‏الشعراء، با تصحیح و مقدمة اصغر جان‌فدا، زیرنظر سحاب‏الدین صدیق‏اف، دوشنبه: دانش.
    19. عوفی، محمد (1395). لباب‏الالباب، به تصحیح ادوارد جی. براون، با مقدمۀ محمد قزوینی و تصحیحات جدید و حواشی وتعلیقات سعید نفیسی، چ2، تهران: هرمس.
    20. عینی، صدرالدین (1923). تاریخ امیران مانغیتیۀ بخارا، تاشکند: نشریات دولتی ترکستان.
    21. ــــــــــــــــ (1926م). نمونة ادبیات تاجیک، مسکو: نشریات مرکزی خلق جماهیر شوروی سوسیالیستی.
    22. فتوحی رودمعجنی، محمود (1387). نظریۀ تاریخ ادبیات با بررسی انتقادی تاریخ ادبیات‏نگاری در ایران، تهران: سخن.
    23. فضلی نمنگانی، عبدالکریم (1902م). مجموعة‏الشعرا، به سعی و اهتمام ملارحیم بردی قاری، تاشکند: ایلین، (چاپ سنگی).
    24. کوتی، سپیده (1380). «تذکره‏نویسی فارسی در آسیای میانه» در دانشنامۀ ادب فارسی: ادب فارسی در آسیای میانه، به‏سرپرستی حسن انوشه، ج1، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 286-292.
    25. گلچین معانی، احمد (1363). تاریخ تذکره‌های فارسی، ج1، چ2، تهران: کتابخانۀ سنایی. 
    26. محترم، حاجی نعمت‏الله (1975م). تذکرة‏الشعراء، با تصحیح و مقدمة اصغر جان‌فدا، زیرنظر اصغر کمال عینی، دوشنبه: دانش.
    27. مسعودی، عبدالله (1385). «تذکره‏نویسی» در دایرة‏المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، ج14، تهران: مرکز دایرة‏المعارف بزرگ اسلامی، 716-719.
    28. منفرد، افسانه (1380). «تذکره‏نویسی فارسی» در دانشنامۀ جهان اسلام، زیرنظر غلامعلی حداد عادل، ج6، تهران: بنیاد دایرة‏المعارف اسلامی، 772-774.
    29. میرزایف، عبدالغنی (1345). «منابع ادبی در حدود دوره‌های شانزده و اوایل بیست و اهمیت آن»، مهر، سال12، شمارۀ8، ص555ـ561.
    30. نقوی، علیرضا  (1347). تذکره‏نویسی فارسی در هند و پاکستان. چ2. تهران: علمی.
    31. واضح ، قاری رحمت‏الله (1332ق). تحفة‏الاحباب فی تذکرة‏الاصحاب مع تاریخ کثیره و مجموعه سلیمی. به اهتمام سلیم‏بیک ایناق سلیم. تاشکند: مطبعة عارف جان‏اف (چاپ سنگی).
    32. ــــــــــــــــــــ (1977م). تحفة‏الاحباب فی تذکرة‏الاصحاب، با مقدمه و تصحیح اصغر جانفدا، زیرنظر عبدالغنی میرزایف. دوشنبه: دانش.
    33. ــــــــــــــــــــ (1998م). سوانح‏المسالک و فراسخ‏الممالک، متن انتقادی با تصحیح و مقدمۀ اصغر جانفدا، دوشنبه: دانش.
    34. وفایی، عباسعلی [به‏سرپرستی] (1385). دانشنامۀ زبان و ادبیات فارسی ازبکستان (قرن بیستم تاکنون)، تهران: الهدی.
      1. Storey C. A. (1953). Persian Literature - A Bio-Bibliographical Survey. Volume 2. London:  Luzac & Company. [In English]
      2.  Абдуллаев, Воҳид (1967). Ўзбек адабиёти тарихи (XVII аср адабиёти
        XVIII аср ва XIX асрнинг биринчи ярми адабиёти), 2-китоб. Тошкент: Ўқитувчи,
        [In Uzbek].
      3. Исхоқуф, Ё. Ва бош (1978). Ўзбек Адабийти Тарихи, IV том. Тошкент: Фан, [In Uzbek].
      4. Қайюмов, П. (1998). Тазкираи Қайюмий, 3ж., Тошкент: Ўзрфа Қўлёзмалвр Институти Тарихий Нашриёт бўлими, [In Uzbek].
      5. Неъматзода, Т. (1967). Возеҳ, Душанбе: Ирфон, [In Tajik].
      6. Неъматзода, Т. (1988). “Возеҳ” дар Энциклопеидяи Адабиёт ва Санъати Тоҷик. Ҷилди 1-ўм, Иҷрокунандаи фазифаи Сармуҳаррир Ҷ. А. Азизқулов, Душанбе: Сарредакцияи илмии Энциклопедияи советии тоҷик, Сс.328-329, [In Tajik].
      7. Неъматзода, Т. (2004). “Тӯҳфат-ул-Аҳбоб фй Тазкират-ул-Асҳоб” дар Энциклопеидяи Адабиёт ва Санъати Тоҷик. Ҷилди 3-ўм. Сармуҳаррир А. Қ. Қурбонов, Душанбе: Сарредакцияи Илмии Энциклопеидяи Миллии Тоҷик, С.238, [In Tajik].
      8. Семёнов, A.A. (1925). Каталог рукописей исторического отделения Бухарской Центральной Библиотеки [Katalog rukopisei istoricheskogo otdela Bukharskoi Tsentral'noi Bibliotheca]. Tashkent. ]In Russain]
      9. Фазлий Намангоний, А. (2018). Мажмуаи Шоирон, Табдил, Таржима, Сўзбоши, Изоҳ, Лугат ва Кўрсаткичлар Муаллифи Маҳмум Хасаний, Тошкент: Фан, [In Uzbek].
      10. Ҳабибов [Абибов], А. (1991). Ганҷи Зарафшон,  Душанбе: Адиб, [In Tajik].
      11. Ҳодизода, Р. (1968). Адавиёти Тоҷик дар Нимаи Дуввўми Асри ХlХ, Қ.1, Душанбе: Дониш, [In Tajik].