زنانگی زمین و تحلیل ابعاد کهن‌الگویی آن در قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشکدۀ مطالعات قرآنی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.

چکیده

زمین، یکی از کلیدی ترین اجرام طبیعی در قرآن کریم است که نقش های مختلفی را نیز به خود گرفته است. مروری بر تاریخ مذهبی این عنصر کیهانی در میان اقوام مختلف جهان، نشان از اهمیت جنسی آن در باورهای کهن مردمان ازجمله منطقة بین النهرین و سرزمین اقوام سامی دارد که همگی نیز در قالب مادینگی تجلی یافته اند. در همین زمینه، این پژوهش بر آن است که زمین را در این بافت تاریخی-مذهبی بررسی کند و تجلیات زنانة آن را در قرآن کریم براساس رویکرد نقد کهن‌الگویی بررسی کند. سؤالات اصلی این پژوهش عبارت اند از: دیرینة بن‌مایة اسطوره ای زنانگی زمین در باورهای فرهنگی اقوام سامی چگونه است؟ آیا می توان این گونه بن ­مایه ها را در لابه لای آیات قرآن کریم نیز پی جویی کرد؟ در این ­صورت مهم‌ترین نمودها و تجلیات آن کدامند؟ واکاوی این گونه تجلیات در فهم پیام هدایت قرآن چه تأثیری دارند؟ مدعای نوشتار آن است که قرآن کریم با رویکردی ایجابی به زنانگی زمین، از مزایای کهن الگویی آن بهره برده و با کارکردی تعلیمی از آن، علاوه بر اصلاح خودآگاه، ایجاد تعادل در ناخودآگاه آدمیان را نیز مدنظر داشته است. برهمین اساس از منظر قرآن کریم درک این زنانگی، پلی است برای تعالی به سمت الله و آغاز شکوفایی.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Earth in the Quran: An Archetypal Symbol of Femininity

نویسنده [English]

  • Zahra Mohagheghian
Assistant Professor of Quranic Studies Department, Institute of Humanities and Cultural Studies, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Abstract
Earth is one of the outstanding natural objects in the Qur'an with a variety of roles. Studying the religious history of this cosmic object, researchers have found that it is of high sexual importance among several Semitic tribes and the ancient beliefs of the different regions including the Mesopotamian. Almost in all of these regions, the earth is manifested as a female being, and its gender is female.
The present study intends to examine the earth in this historical- religious context and reveal its feminine manifestations in the Quran. Finally, it discusses the earth's archetypal aspects, based on the Jungian concepts. The main questions are as following: What role does the earth play in the mythical beliefs of the Semitic tribes, and what are its main functions? What is the history of the earth's feminine roles in Semitic cultural beliefs? Can such feminine roles be traced in the Quran? If so, what are the most important manifestations of this femininity in the Quran?; and What is the message of the Qur'an in this regard?
An examination of the Qur'anic verses reveals that the Quran has taken the archetypal advantages of the earth, with its positive approach to the Anima archetype, and has found the various manifestations of the earth's femininity by notions (ideas) such as "the similarity of the woman and the tilth" (Q 2: 232).
According to the results, this archetype mainly makes humans' conscious minds to know the place of Allah in the world and distinguish His power and high position from those of the earth. In other words, such verses seek to reject the beliefs of those pagans who worshiped the earth or thought that the earth is superior to Allah.
The Quranic hint at mythological beliefs on the similarity of “the woman and the field” (farm), on the one hand, is to emphasize the sanctity of marriage, introduce it as a religious ritual and then pay attention to its spiritual purpose, and on the other hand, is to advise better communication with women, that is, a proper, pleasant and harmless sexual relationship.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mother-Earth
  • Archetypal Criticism
  • The Quranic Sexual Symbols
  • Woman and the tilth
  • The Conscious and the Unconscious Self unity
  1. منابع

    1. احمد، لیلا (2012). زنان، جنسیت در اسلام: ریشه­های تاریخی جدال امروزی.­ ترجمة فاطمه صادقی. نسخة الکترونیک.
    2. ازهری، أبو منصور محمد بن أحمد (2001). تهذیب اللغة. تحقیق : محمد عوض مرعب. بیروت : دارالاحیاء ‏التراث العربی.
    3. اکرمن، فیلیپس و آرترپوپ (1387). سیری در هنر ایرانیان: از دوران پیش از تاریخ تا امروز. ­ترجمة نجف دریابندری و همکاران. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    4. ایازی، محمدعلی (1378). قرآن و تفسیر عصری: پژوهشی در نگرش عصری به قرآن؛ زمینه­ها و نتایج آن. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
    5. ابن عاشور، محمد بن طاهر (1420ق)، التحریر و التنویر. بیروت، موسسة التاریخ.
    6.  ابن فارس، احمد بن فارس‏ (1404ق). معجم مقاییس اللغه‏. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
    7. ابن درید، محمد بن حسن‏ (1414ق). جمهرة اللغة. بیروت‏: دار العلم للملایین.‏
    8. ابن سیده المرسی، علی بن إسماعیل (2000م). المحکم والمحیط الأعظم. تحقیق عبد الحمید هنداوی. بیروت: الناشر دار الکتب العلمیة.
    9. ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب. بیروت: دارالفکر.
    10. الیاده، میرچا (1362). چشم­اندازهای اسطوره.­ ترجمة جلال ستاری. تهران: توس.
    11. -------- (1372). رساله در تاریخ ادیان.­ترجمة جلال ستاری. تهران: سروش.
    12.  -------- (1375). مقدس و نامقدس. ­ترجمة نصرالله زنگویی. تهران: سروش.
    13. ----------- (1393). نمادپردازی، امر قدسی و هنر. ­ترجمة محمدکاظم مهاجری. تهران: بنگاه ­ترجمه و نشر پارسه.
    14. بابائی، علی­اکبر و عزیزی­کیا، غلامعلی و روحانی راد، مجتبی (1385). روش­شناسی تفسیر قرآن. زیرنظر محمود رجبی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. چاپ دوم.
    15.  برلند، کاتی آرتور. (1387). اسطوره­های حیات و مرگ. ­ترجمة رقیه بهزادی. تهران: علم.
    16. پاکتچی، احمد (1391). درس­گفتار کلیات زبانشناسی تاریخی و تطبیقی. دانشگاه امام صادق(ع).
    17. ---------- (1397). مکالمة شفاهی با نویسنده. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    18. زمخشرى، محمود (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. بیروت: دار الکتاب العربی. چاپ: سوم.
    19. ژیران. ف (1375). اساطیر یونان.­ ترجمة ابوالقاسم اسماعیل­پور مطلق. تهران: انتشارات فکر روز.
    20. شوالیه، ژان و گربران، آلن (1378). فرهنگ نمادها. تهران: جیحون.
    21. شولتس، دوآن (1381). نظریه­های شخصیت. ­ترجمة یوسف کریمی. تهران: ارسباران.
    22. صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد (1414). المحیط فی اللغة. بیروت‏: عالم الکتب.
    23. طباطبایی، سید محمد حسین (1417 ق). المیزان. قم: جامعه مدرسین حوزه علیمه قم.
    24. طبرسی، فضل ابن حسن (1372). مجمع البیان. تهران: ناصر خسرو.
    25.  عهدعتیق. انجمن پخش کتب مقدس در میان ملل.
    26. فرانتس، م.ل.فرانس. (۱۳۵۲). «آشنایی با ناخودآگاه». انسان و سمبل­هایش. ویراسته کارل گوستاو یونگ.­ترجمه ابوطالب طارمی. تهران: امیرکبیر.
    27. فراهیدی، خلیل احمد. (1410ق). العین. قم: انتشارات هجرت.
    28.  قائمی، فرزاد. (1389). «پیشینه و بنیادهای نظری رویکرد نقداسطوره­ای و زمینه و شیوة کاربرد آن در خوانش متون ادبی». مجلة پژوهشی نقد ادبی. سال سوم. شمارة 11و 12. صص 56-33.
    29. قرشى، سید على اکبر (1377). تفسیر احسن الحدیث‏. تهران: بنیاد بعثت. چاپ سوم.
    30. کمبل، جوزف (1377). قدرت اسطوره.­ ترجمة عباس مخبر. تهران: نشر مرکز.
    31. گریشمن، ر (1355). ایران از آغاز تا اسلام. ­ترجمة محمد معین. تهران: بنگان نشر و ­ترجمة کتاب.
    32. گرین، ویلفرد و همکاران (1377). راهنمای رویکردهای نقد ادبی.­ترجمه زهرا میهن خواه. تهران: اطلاعات.
    33. لاهیجی، شهلا و کار، مهرانگیز (1387). شناخت هویت زن ایرانی در گسترة پیش­تاریخ و تاریخ. تهران: روشنگران و مطالعات زنان. چ 4.
    34. محققیان، زهرا، جنسیت و نقش‌پردازی‌های جنسی در قرآن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در نوبت چاپ.
    35. محققیان، زهرا (1396). «اصل مادینة هستی در قرآن کریم». مجلة پژوهشی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی. سال اول. شماره چهارم. صص170-145.
    36. --------- . (1398). «کهن­الگویی وصلت مینوی در قرآن کریم». مجلة پژوهشی نقد ادبی. سال دوازدهم. ش 45. صص151-111.
    37. ----------. (2020). دراسة مفهوم الآیة ﴿وَأَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقَالَهَا﴾ وفقاً لنهج الأنثروبولوجیا الثقافیة، آفاق الحضارة الإسلامیة. المجلد 22. العدد 44. صص 1-30.
    38. مدنی، علی خان ابن احمد (1384). الطراز الاول، مشهد: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث‏.
    39. مصطفوی، حسن (1360). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: بنگاه­ترجمه و نشر کتاب.
    40.  معرفت‏ ، محمد­هادى (1423ق). شبهات و ردود حول القرآن. قم: مؤسسة التمهید.
    41.  نامورمطلق، بهمن (1392). درآمدی بر اسطوره­شناسی: نظریه­ها و کاربردها. تهران: سخن
    42. یونگ، کارل گوستاو (1387). به سوی شناخت ناخودآگاه انسان و سمبول­هایش. ­ترجمۀ حسن اکبریان طبری. تهران: دایره. چاپ سوم.
    43. --------- (1352). انسان و سمبول­هایش.­ ترجمة ابوطالب صارمی. تهران: امیرکبیر
    44. -------- (1396). ناخودآگاه جمعی و کهن­الگو.­ ترجمة فرناز گنجی و محمدباقر اسماعیل­پور. تهران: جامی.
    45. -------- (1385). مشکلات روانی انسان مدرن. ­ترجمة محمود بهفروزی فرد. تهران: جامی.
    46. ------- (1390). راز پیوند: پژوهشی در تجزیه و­ترکیب اضداد روانی در کیمیاگری.­ ترجمة پروین فرامرزی و فریدون فرامرزی. مشهد: شرکت به نشر. چاپ دوم.
    • Burkitt. Miles.)1963(.The Old Stone Age. London: Atheneum.4 Edition .
    • Emig. Rainer. )2001(. Literary criticism and psychoanalytic positions. The Cambridge History of Literary Criticism. V. IX. Ed. Christa Knellwolf and Cgristoper Norris, Cambridge: Cambridge University Press.
    • Smith. William Robertson. )1894(. Lectures on the Religion of the Semites: The fundamental institutions. London: Adam and Charles Black
    • Sophocles.)1982(. Oedipus Rex. Greek Edition. Cambridge Greek and Latin Classics: Cambridge University Press.
    • Sophocles. )2003(.Antigone. Translated by Reginald Gibbons and Charles Segal. Oxford: University press.