نقد رد العجز علی (الی) الصدر در کتاب‌های بلاغی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی پسادکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

چکیده

در زمینة علوم بلاغی و به‌ویژه علم بدیع که یکی از سه شاخة این دانش است، کتاب‌های گوناگون و بسیاری نگارش شده است. یکی از بحث‌انگیزترین جستارها و مبحث‌ها در حوزة علم بدیع، موضوع رد العجز علی الصدر است. در تعریف این صنعت و مصداق‌های آن، اختلاف نظر بسیار است؛ به‌گونه‌ای که گاه حدود تعریف این صنعت در کتاب‌های بلاغی با صنایعی دیگر مانند جناس، اشتقاق، شبه‌اشتقاق و... درهم آمیخته و تقسیم‌بندی‌های گوناگون و مختلف و نیز شواهد مشترکی از این صنعت را درپی داشته است؛ حتی بعضی از بلاغیون آن را تسهیم، تردید، تشابه‌الأطراف، ذوقافیتین و یا ذیل توشیح و یا یکی از اقسام جناس بررسی کرده‌اند؛ اما با تأمل و دقت‌نظر بیشتر می‌توان تعریف‌های دقیق‌تر و روشن‌تری برای آن ارائه و مرز بین آنها را تفکیک کرد. در این مقاله که با محوریّت کتاب‌های بلاغی فارسی با نیم‌نگاهی به کتاب‌های عربی سامان یافته، کوشش بر آن بوده است که ضمن بررسی و بازبینی تاریخی اندیشه‌های بلاغی در این زمینه و مقایسة تعریف‌های ارائه‌شده در کتاب‌های بلاغی دربارة رد العجز علی الصدر، مصداق‌های تشابه و افتراق بازبینی شود؛ نیز با ارائة تعریفی مناسب، به‌روشی توصیفی ـ تحلیلی، مرز بین این صنعت با دیگر صنایع درهم‌آمیخته با آن تفکیک می‌شود و از دسته‌بندی‌های متعدد رهایی می‌یابد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Critical Analysis of Anadiplosis in Rhetorical Books

نویسندگان [English]

  • seyyedalisina rakhshande mand 1
  • Alireza fouladi 2
1 Postdoctoral Student, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Humanities, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
2 Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Kashan University, Kashan, Iran.
چکیده [English]

Many books have been written in the field of rhetoric and especially Badi’’ science, which is one of the three branches of this knowledge. One of the most controversial topics in the field of Badi’’ science is anadiplosis. There is a lot of disagreement in the definition of this figure of speech and its examples, so sometimes the definition of this figure of speech in rhetorical books is mixed with other figures of speech such as puns, polyptoton, pseudo-derivation, etc. This makes various divisions and common evidence of this figure of speech. Some rhetoricians have even examined its quota, doubt, acrostic, or one of the types of puns. But with more reflection and careful consideration, more precise and clear definitions can be offered for it, and the border between them can be distinguished. In this study, which is organized with a focus on Persian rhetorical books with a partial view of Arabic books, an effort has been made to study and review the historical rhetorical ideas in this field and compare the definitions provided in rhetorical books about the anadiplosis, similarities, and differences. By providing a suitable definition in a descriptive-analytical way, the border between this figure of speech and other figures of speech that are intertwined with it has been separated.
 Keywords: Rhetoric, Badi’, Red Al-ajoz ala Al-Sadr (Anadiplosis), Tasdir, Figures of Speech, Review.
Introduction
One of the most controversial rhetorical topics is the art of anadiplosis, which can be found in rhetorical books with the titles of Al-Matabaqa, Rad Al-Sadr ala Al-Khafz, Red Al-ajoz ala Al-Sadr, motabaq and Musadar, Mutasader, Tasdir, Bonsari. Co-beginning and ending (Radal Al-Sadr ala Al-ajoz) has also come to the scene and is sometimes called "Rad Al- Sadr to Al-Ujoz" by some scholars. By examining rhetorical books, it can be clearly understood that for many categories and essays about rhetoric, a comprehensive definition cannot be given, even though many definitions appear to be symmetrical and close to each other, in order to clarify the examples better, we could say that there are a lot of confusion and differences, and this issue is more evident in the case of rhetorical figures of speech, which is one of the main branches of rhetoric. Our goal in this research is to examine and provide a precise definition and determine the border of this figure of speech with other figures of speech that overlap with it so that it can be freed from different categories and dispersion of content.
 
Materials and Methods
The present study has been done in a descriptive-analytical way using old and new rhetorical sources.
 
Research Findings
A number of Persian rhetorical books have provided a definition of the studied figure of speech. These books have only dealt with this figure of speech in terms of the verse and have categorized it into several parts. For the functioning of this figure of speech, some other books have paid attention to both the aspects of verse and its prose, and have provided an independent definition for each of them. They have also pointed to the aspects of differences or similarities in the meaning of two words, as well as derivation or pseudo-derivation, the result of which is comprehensible with a slight difference, as follows:
“This figure of speech in prose, with all Arab and ajam poets, should be such that they mention a word at the beginning of a paragraph and then mention the same word with the same meaning at the end of the same paragraph” (Hosseini Neishabouri, as cited in Mosalmanian QoBadiani, 2005, p. 111).
This definition is according to the definition of the books that have only paid attention to the verse aspects of this figure of speech. However, regarding the verse, the following has been mentioned: “… and the return of ajoz to sadr at the beginning of a verse is when one of the two words are repeated or congruent, also those which are joined to the congruent at the end of the verse and the other word is at the beginning of the first hemistich or in the middle or at the end or at the beginning of the second stanza. (Agh Oli, 2002, p. 217). As it is known and mentioned above, this definition is based on the definitions of Arabic rhetorical books, in which ajoz returns to sadr.
The author of al-Sanāateyn also said this about this figure of speech: “The first thing that deserves to be known is that whenever you come up with words that require an answer, bring those words in such a way that they are accompanied by the answer, and from those words to other words that are not supposed to be transferred” (Abuhlal Askari, as cited in Nasiri, 1993, p. 501). It seems that in this definition, Abuhlal paid attention to the effect and values of repeating the word and did not consider it valid and worthy to mention its synonym. Therefore, in the distinction between anadiplosis and pun, it can be said that anadiplosis is a word that is repeated with the same meaning, while puns are words that are the same but have different meanings. By providing such a distinctive feature, examples of this figure of speech will not overlap with other figures of speech.
 
Discussion of Results and Conclusions
According to the background of the discussion, the comparison and evaluation of rhetorical books inform us of the development and slight changes in rhetoric, considering that the books compiled in this technique are often copied and taken from each other. This is a sign of stagnation and an evident delay in the progress of rhetoric. A number of literary figures of speech are symmetrical as if they are intertwined or do not have a distinct and clear border. The commentators of rhetorical books have not addressed all aspects of rhetorical secrets, but have added a few more examples to the definitions and to previous examples. Therefore, the shortcomings and inadequacies in the classification of rhetorical materials call for accuracy and new attention to this issue.
It is obvious that for research and exploration in this study, we must pay attention to several questions: First, what is generally stated in the definition of anadiplosis as comprehensive and hindering or general and vague? Second, is it possible to find a boundary-creating difference between anadiplosis, pun, derivation, pseudo-derivation, etc.? Third, how do these different categories have an effect on the aesthetics of poetry and prose? As mentioned above, there are many differences of opinion in the definition of this figure of speech and its examples in such a way that sometimes the definition of this figure of speech in rhetorical books has overlap with other figures of speech. Even some rhetoricians called it tashim, tardid, and/or Toshih. This study has led to various and different divisions as well as common evidence of this figure of speech and rehash.
According to this study, it should be said that anadiplosis consists of repeating a word with a "single meaning" at the end and beginning of the verse. With this definition, there is no need to divide hashv, aruz, and ebtedā. Now, if a researcher examines the categories of hashv, aruz, and ebtedā, there is no contradiction with the presented definition. However, as stated earlier, Sahib al-Umah believes that “The tasdir is close to doubt. The difference between the two is that the ending is a feature of the rhymes that are returned to the beginning of the verse; But the doubt occurs in other parts of the verse (hashv, aruz, and ebtedā)” (1954, p. 3)
Another point that can be deduced from the presented definition is related to the performance of this figure of speech in prose, which the rhetoricians have considered worthy of research in prose as well. The artistic function of this figure of speech and divisions such as Sadr, ajoz, etc. are more related to verse than prose. On the other hand, in prose, it is an example of the repetition of a word with a single meaning. Its beauty is due to puns and other elements; therefore, it is more appropriate to consider this figure of speech specific to verse.
 Acknowledgments
This work is based on research funded by Iran National Science Foundation under project No 99001923.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rhetoric
  • Badi’
  • Red Al-ajoz ala Al-Sadr (Anadiplosis)
  • Tasdir
  • Figures of Speech
  • Review

مقدمه

برای درک و آگاهی از ارزش علوم بلاغی در مقیاس اثرگذاری بر مخاطب همین بس که دربارة آن چنین آمده است: «سزاوارترین علوم پس از شناخت خداوند، جلّ‌وعلا، برای یادگیری و حفظ، علم بلاغت و شناخت فصاحت است... به‌جهت اینکه خداوند در آن تألیفی نیکو و ترکیبی تازه درانداخته است و ازاین‌رو، سزاوار است انسان این علم را بر دیگر علوم پس از علم توحید و شناخت عدل و تصدیق وعده و وعید او مقدم نماید» (عسکری، 1998: 9)؛ ازهمین‌روی در این فن، بررسی‌های گوناگون و انگاره‌های متفاوتی ارائه شده است. از دیگر سوی، با همة دوراندیشی و نکته‌سنجی‌هایی که درباب مسائل مختلف علوم بلاغی بیان شده است، «باز هم اختلاف در تشخیص یا نامگذاری همچنان باقی است» (سلامه، 1952: 132). با بررسی کتاب‌های بلاغی به‌روشنی می‌توان پی‌برد که برای بسیاری از مقولات و جستارها در قلمرو بلاغت نمی‌توان تعریف جامع و مانعی به دست داد؛ بسیاری از تعریف‌ها برحسب ظاهر، مقارن و نزدیک به هم می‌نماید؛ اما در شرح و بسط شواهد، پراکندگی و تفاوت فراوانی نمایان است و این مسئله دربارة صنایع بدیعی، یکی از شاخه‌های اصلی بلاغت، مصداق بیشتری دارد. آنگونه که گفته‌اند: «بدیع، بیشتر از معانی و بیان، همواره دستخوش بازی و اصطلاح‌تراشی بیکاری‌های دوران انحطاط فرهنگی بوده است» (شفیعی‌کدکنی، 1368: 293).

یکی از بحث‌انگیزترین مباحث بلاغی بدیعی، صنعت رد العجز علی (الی) الصدر است که در کتاب‌های بلاغی با عنوان‌های المطابقه، رد الصدر علی الخفذ، رد العجز على الصدر، مطابق و مُصَدَر، متصادر، تصدیر، بُنسری، هم‌آغاز و پایانی (رد الصدر علی العجز) و... آمده است. عده‌ای هم آن را «رد الصدر الی العجز» نامیده‌اند. این صنعت ادبی از جنبه‌های گوناگون بررسی‌پذیر است که در ادامه به آن پرداخته می‌شود. تعریفِ کلی و گاهی مبهمِ این صنعت ادبی در کتاب‌های بلاغی، درهم‌آمیختگی این صنعت با صنایعی دیگری مانند جناس، اشتقاق، شبه‌اشتقاق، تسهیم، تردید، تشابه‌الأطراف، ذوقافیتین، توشیح و یا یکی از اقسام جناس و نیز دسته‌بندی‌های گوناگونی را درپی داشته است؛ درنتیجه هدف ما در این پژوهش، بررسی و ارائة تعریفی دقیق و تعیین مرز این صنعت با دیگر صنایعی است که با آن هم‌پوشانی دارد تا بدین وسیله از دسته‌بندی‌های مختلف و پراکندگی رهایی یابد؛ «بنابراین، این تفاوت‌های نهانی باید مورد بحث قرار گیرد و دقایق روشن شود و همین تفاوت‌های نهانی یعنی علوم بلاغی» (علوی‌مقدم، 1372: 300).

1ـ2 پیشینة پژوهش

دربارة صنعت رد العجز علی الصدر مقالاتی نوشته شده است که به جنبه‌های دیگری به‌جز موضوع مدّنظر ما پرداخته‌اند؛ ازجمله: «تحلیل و بررسی دیدگاه اندیشمندان علوم بلاغی در زمینة تصدیر» که در این مقاله به آن چیزی پرداخته است که موجب اختلاف نام این آرایه نزد ادبای عرب و ایرانی گشته شده است. اینکه این براساس تداعی معانی و زیبایی‌شناسی، بهتر است رد العجز علی الصدر خوانده شود (پارسا، 1391: 26‑9). مقالة دیگری با عنوان «تصدیر و نقد آرای بدیعیان دربارة آن» است. در این مقاله نتیجه می‌گیرند اگر علمای بدیع اندکی بیشتر در این باب تأمّل و دقت می‌کردند و به تصدیر توسّع بیشتری می‌بخشیدند، انواع بیشتری از صورت‌های موجود از تکرار واژه می‌توانست در زیر چتر تصدیر تعریف شود (پورنامداریان و دیگران، 1398: 20‑1).

 

2ـ بحث و بررسی

دربارة صنعت رد الصدرعلی (الی) العجز، اولین نکته آن است که در چه نوع سخنی،نظم یا نثر،کاربرد بیشتری دارد. در این‌باره در کتاب‌های بلاغی دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. برخی آن را ویژة نثر و بعضی دیگر ویژة نظم دانسته‌اند؛ برخی نیز آن را به هر دو گونة کلام (نظم و نثر) مربوط دانسته‌اند. آثار بلاغی‌ای که این صنعت را شامل هر دو حوزة نثر می‌دانند، عبارت‌اند از:

بدایع الصنایع (حسینی نیشابوری، 1384: 114، 112، 111)؛ انوارالبلاغه (مازندانی، 1376: 358)؛ رساله بیان بدیع (فندرسکی، 1381: 141‑139)؛ زیبایی‌های سخن یا علم بدیع در زبان فارسی (دایی جواد: 1334: 154)؛ درر الأدب در فن معانی، بیان، بدیع (آق‌اولی، 1373: 217‑216)؛ معالم‌البلاغه در علم معانی و بیان و بدیع (رجایی، 1359: 407)؛ علوم بلاغی (مردوخی، 1378: 88).

نویسندگان آثار زیر این آرایة ادبی را تنها شامل کلام منظوم دانسته‌اند:

رادویانی (13764: 27)؛ تاج‌الحلاوی (1383: 26)؛ رامی تبریزی (1341: 23)؛ شمس فخری اصفهانی (1389: 262‑261)؛ جام هروی (1399: 199)؛ شهاب انصاری (1956: 46)؛ آقاسردار (1355: 141)؛ هدایت (1383: 88)؛ ذکائی بیضائی (1364: 190)؛ گرکانی (1377: 251)؛ تقوی (1363: 322)؛ آهنی (1360: 236)؛ اسفندیارپور (1388: 83)؛ فشارکی (1387: 46)؛ وحیدیان کامیار (1394: 41)؛ شمیسا (1398: 73)؛ کزازی (1396: 69)؛ همایی (1389: 55)؛ زاهدی (1346: 324)؛ نوروزی (1378: 79)؛ عقدایی (1396: 15)؛ صادقیان (1387: 69)؛ راستگو (1397: 53‑52)؛ بهزادی اندوهجردی (1375: 63)؛ خزائلی و سادات ناصری (1334: 92)؛ قندیل (1369: 275)؛ قنبری (1368: 97)؛ احمدنژاد (1382: 125).

2ـ1 تعریف

رویة کتاب‌های بلاغی نسبت‌به این آرایه به چند گونه است؛ برخی درپی تعریفی از این صنعت برآمده‌اند و بعضی دیگر تعریفی ارائه نداده‌اند و فقط به شاهدمثال پرداخته‌اند. بر این اساس، می‌توان این آثار را به سه دسته تقسیم کرد:

الف: برخی از کتاب‌های بلاغی این صنعت را چنین تعریف کرده‌اند:

ترجمان‌البلاغه: «فی المطابقه: معنی مطابقه آنست کی دو لفظ بهم آرند، چون شاعر لفظی را به اول بیت یاد کنذ، و باز همان را بآخر قافیه گردانذ، آن را پارسی‌گویان مطابق خوانند. فاما دبیران آن را رد الصدر علی الفخذ خوانند، یعنی پس و پیش. و مطابق آن را خوانند این گروه کی پارسی‌گویان آن را متضاد خوانند» (رادویانی، 1362: 28).

حدایق‌السحر: «بیان انواع رد العجز على الصدر: ... و این صنعت جنان بود کی دبیر یا شاعر باول سخن منثور یا باول بیت لفظی کویذ و بآخر همان لفظ باز آرد و این صنعت بر شش نوع است» (وطواط، 1362: 18).

تعریف این دو کتاب، کم‌وبیش در کتاب نویسندگان زیر تکرار شده است: شمس فخری اصفهانی (1389: 265‑363)؛ حسینی نیشابوری (1384: 115‑111)؛ کاشفی (1369: 99)؛ مازندانی (1376: 362‑357)؛ شهاب انصاری (1956: 46)؛ فندرسکی (1381: 139)؛ آق‌اولی (1373: 216)؛ میرزا عبدالعظیم خان (1308: 10‑9)؛ رجایی (1359: 407)؛ ذکائی بیضائی (1364: 190)؛ تقوی (1363: 322)؛ دایی جواد (1334: 154)؛ زاهدی (1346: 324)؛ همایی (1389: 55)؛ کزازی (1396: 73‑69)؛ وحیدیان کامیار (1394: 41)؛ فشارکی (1387: 46)؛ اسفندیارپور (1388: 93‑83)؛ راستگو (1397: 54)؛ مرتضایی (1394: 118)؛ صادقیان (1387: 69)؛ عقدایی (1396: 16)؛ نوروزی (1378: 80)؛ محبتی (1386: 78)؛ احمدنژاد (1382: 125)؛ انوری و عالی‌عباس‌آباد (1393: 23)؛ قندیل (1369: 275)؛ قنبری (1368: 97)؛ خزائلی و سادات ناصری (1334: 92)؛ قنبری (1368: 98)؛ طباطبایی (1386: 68‑66)؛ مسعودی (1370: 102‑101)؛ رنجبر (1385: 76)؛ ثامنی (1341: 113‑111)؛ بهزادی اندوهجردی (1375: 63).

مؤلف المعجم فی معاییر اشعار العجم چنین آورده است: ردالصدر الی العجز: «صنعتی دیگر هست کی آنرا رد الصدر الی العجز خوانند، و جون آنج در آخر بیت آمذه باشد در اول دیکری باز آرند آنرا رد العجز الی الصدر کویند» (رازی، 1327: 11‑110).

ب: نویسندگان کتاب‌های زیر دربارة این صنعت تعریفی ارائه نداده‌اند و تنها به ذکر انواع تقسیم‌بندی‌های آن پرداخته‌اند: تاج الحلاوی (1383: 29‑26)؛ رامی تبریزی (1341: 26‑23)؛ آقاسردار (1355: 141)؛ هدایت (1383: 90).

ج: بعضی از کتاب‌های بلاغی فارسی این صنعت را در نظم و نثر بررسی کرده‌اند.

تعریفی که در کتاب‌های بلاغی، از کارکرد این صنعت در نثر ارائه شده، با آنچه دربارة نظم بیان شده، متفاوت است. از میان این آثار می‌توان به شواهد زیر اشاره کرد: مؤلف معیار جمالی، برحسب دیدگاه و نظر شمس قیس، چنین می‌نویسد: «بیان انواع رد العجز على الصدر... و این صنعت مشتمل است بر دو قسم: قسم اول و رد العجز على الصدر است. قسم دویم رد الصدر علی العجز... قسم دوم رد الصدر على العجز و این قسم نیز بر دو نوع است: نوع اول از قسم دوم و این نوع همان باشد که شاعر یا منشی کلمه‌ای در اول بیت با در قرینه و اسجاع بیاورد و این کلمه بعینها لفظا و معنا در عجز آورده بی تفاوت و نقصان» (شمس فخری اصفهانی، 1389: 263). «نوع دوم و این همچنان است که نوع اول، الا آنکه آن کلمه که در صدر آمده باشد در عجز، بعینها بازآید؛ اما به معنی مختلف [باشد]» (همان: 265).

صاحب جامع‌الصنایع چنین آورده است: «رد العجز على الصدر: و این صنعت چنان است که لفظی را که در او قافیه باشد به صدر بیت برد و متقدمان این لفظ را متفق اللفظ و المعنی می‌آوردند» (جام هروی، 1399: 199).

مؤلف رسالة بیان و بدیع چنین می‌نویسد: «و در نظم عبارت از آنست که یکی از دو لفظ مکرر یا ملحق به متجانس از راه اشتقاق، یا ملحق به متجانس از راه شبه‌اشتقاق، در آخر آن یا صدر مصراع ثانی» (فندرسکی، 1381: 141).

مؤلف دررالأدب چنین گفته است: «و رد عجز بر صدر در بیت آنست که یکی از دو لفظ مکررین یا متجانسین و یا ملحقین بمتجانسین در آخر بیت و لفظ دیگر در صدر مصراع اول یا وسط یا آخر یا در اول مصراع ثانی باشد» (آق‌اولی، 1373 : 217).

نویسندة معالم‌البلاغه تعریف این صنعت را موقوف بر دانستن دو امر می‌داند: نخستینِ آن بیان شد؛ دربارة نظم چنین آورده است: «اما در نظم عبارت از این است که یکی از دو لفظ سابق‌الذکر در عجز یعنی آخر بیت ذکر شده باشد و لفظ دیگر در صدر یا در حشو مصراع اول یا در عروض یا در ابتدا واقع شده باشد» (رجایی، 1359: 408).

مؤلف ابدع البدایع معتقد است: «رد العجز على الصدر: که "تصدیر" نیز گویند آن است که متکلم یکی از دو کلمه متفق اللفظ و معنی یا متفق اللفظ یا متشابه در اشتقاق یا شبه‌اشتقاق را در آخر کلام بیاورد، در صورتی که آن کلمة دیگر را در اول کلام آورده باشد» (گرکانی، 1377: 251).

صاحب کتاب معانی بیان چنین می‌نویسد: «رد العجر على الصدر: آنست که یکی از دو کلمۀ متکرر یا متجانس یا ملحق بتجانس را آخر بیت و دیگری را پیش از آن در یکی از مواضع پنجگانه زیر بیاورند، در صدر مصراع اول و حشو و آخر مصراع اول و صدر مصراع دوم و حشو مصراع دوم» (آهنی، 1360: 236).

2ـ1ـ1 تعریف این صنعت در کتاب‌های عربی

این صنعت در کتاب‌های بلاغی عربی، با عنوان‌های «رد اعجاز الکلام علی ما تقدمها» (ابن‌معتز، 1395: 157)، «توشیح» (قدامه، 1302: 167)، «التصدیر» (حاتمی، 1979: 162)، «رد اعجاز بر صدور» (ابن ‌ابی‌الاصبع، 1368: 100)، «رد الاعجاز علی الصدور» (عسکری، 1998: 351)، «رد عجز علی الصدره» (باقلانی، 1971: 93)، «التصدیر» (ابن‌رشیق قیروانی، ج 1: 3)، «رد العجز علی الصدر» (رازی، 2004: 63)، (تفتازانی، 2013: 689)، (سبکی، 2003، ج 2: 293)، (علوی، 2007 م: 408)، «رد العجز الی الصدر» (سکاکی، 1987: 430) آمده است.

نخستین کسی که از این صنعت سخن گفته، مؤلف البدیع است. وی در این باره چنین می‌نویسد: «و هو رد اعجاز الکلام علی ما تقدمها» و آن بازگرداندن عجز سخن به صدر آن است. ایشان تعریفی از این صنعت به دست نداده است و آن را با مثال‌هایی از نظم و نثر در سه قسمت آورده است (ابن‌معتز، 1395: 157).

نویسندة الصناعتین چنین آورده است: «فاول ما ینبغی ان تعلمه انک اذا قدمت الفاظاً تقتضی جواباً فالمرضی ان تاتی بتلک الالفاظ بالجواب، و لا تنتقل عنها الی غیرها مما هو فی معناها.» (عسکری، 1998: 351).

این صنعت در کتاب العمده فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، بر عکس اسلاف، با عنوان «باب التصدیر» چنین آمده است: «و هو: ان یرد اعجاز الکلام علی صدوره فیدل بعضه علی بعض و یسهل استخراج قوافی الشعر اذا کان کذلک و تقتضیها الصنعه، و یکسب البیت الذی یکون فیه ابهه، و یکسوه رونقا و دیباجه، و یزید مائیه و طلاوه» (ابن‌رشیق قیروانی، 1353، ج 1: 3).

فی رد العجز علی الصدر: «و هو عبارتٌ عن کل کلام وُجِدَ فی نصفه الاخیر لفظاً یشابهُ لفظاً موجودا فی الأول» (رازی، 2004: 63؛ العلوی، 2007 م: 408).

«و منه ای و من اللفظی رد العجز علی الصدر و هو فی النثر ان یجعل احد اللفظین المکررین ای المتفقین فی اللفظ و المعنی او المتجانسین ای المتشابهین فی اللفظ دون المعنی و الملحقین بهما ای بالمتجانسین اللذین یجمعهما الاشتقاق او شبه‌الاشتقاق فی اول الفقره و قد عرفت معناها و اللفظ الاخر فی آخرها ای آخر الفقره.» ... «(و) . هو (فی النظم ان یکون احدهما) ای احد الفظین المکررین او المتجانسین او الملحقین بهما [اشتقاقاً او شبه‌الاشتقاق] (فی آخر البیت و) اللفظ (الآخر فی صدر المصراع الاول او حشو او آخره او صدر) المصراع (الثانی)» (تفتازانی، 1370: 92‑91؛ تفتازانی، 1308: 450؛ خطیب القزوینی، 1980: 294؛ المدنی شیرازی، 1304، ج 3: 94‑95؛ هاشمی، 1383: 356‑355).

صاحب الاتقان فی علوم القرآن چنین آورده است: تصدیر: «و اما تصدیر آن است که همان لفظ عیناً در اول آیه آمده باشد، رد العجز علی الصدر نیز نامیده می‌شود» (سیوطی، 1386: 326).

در کتاب محاسن الکلام چنین تعریف شده است: «المنظوم و المنثور، رد الاعجاز علی الصدور و ذالک علی ضروب، منها ما یتفق معنی العجز و الصدر و منها ما یختلف معناها و الثانی ابدع و احسن» (مرغینانی، 1364: 18).

صاحب نهایه الارب فی فنون الادب چنین آورده است: «هو کلام منثور او منظوم یلاقی آخر اوله بوجه من الوجه» (النویری، بی‌تا، ج 7: 109).

2ـ1ـ2 تفاوت تعریف رد العجز علی الصدر در نظم و نثر

براساس آنچه در مطالب پیشین گذشت، به این نتیجه می‌رسیم که این صنعت در کتاب‌های عربی، در نثر و نظم بررسی شده است؛ عنوان برای هر دو، رد العجز علی الصدر است؛ اما در بعضی از این کتاب‌ها تعریف ارائه‌شده برای این صنعت در نثر با نظم متفاوت است که در ادامه به آن می‌پردازیم.

 الف: رد العجز علی الصدر فی النثر: «هو ان یجعل احد اللفظین المکررین او المتجانسین او الملحقین بهما بان جمعهما اشتقاق او شبه فی اول الفقره ثم تعاد فی آخرها» (بازگرداندن پایان سخن به آغاز آن: الف) ردالعجز علی الصدر، در نثر اینگونه است که یکی از دو لفظ تکرارشده یا متجانس یا ملحق‌شده به دو متجانس که اشتقاق یا شبه‌اشتقاق آن دو را گرد آورده است، در آغاز فقره قرار گیرد سپس در پایان فقره تکرار شود (هاشمی، 1383: 355).

این تعریف مبنای شماری از کتاب‌های فارسی «گروه الف» قرار گرفته است و این صنعت را، چه در نثر و چه در نظم، بر این اساس برای این صنعت ذکر کرده‌اند. البته تعریفی که در کتاب‌های عربی برای این صنعت در نظم آمده است، برعکس نثر است.

ب: ردالعجز علی الصدر فی النظم: «هو ان یکون احدهما فی آخر البیت و الاخر یکون اما فی صدر المصراع الاول او فی حشو او فی آخره و اما فی صدر المصراع الثانی» (بازگرداندن واژة پایانی به آغاز، در شعر بدینگونه است که یکی از آن دو واژه در آخر بیت قرار گیرد و دیگری یا در آغاز مصراع اول یا در وسط آن یا در آخرش و یا در آغاز مصراع دوم» (همان: 356).

ذکر این نکته ضروری است که دانشمندان علوم بلاغی عربی و فارسی این صنعت را در نظم و نثر واکاویده و بررسی کرده‌اند؛ اما به‌سبب کارکرد بیشتر این صنعت در نظم، کتاب‌های بلاغی معاصر اغلب به این جنبه پرداخته‌اند.

2ـ2 تقسیم‌بندی‌های این صنعت در کتاب‌های بلاغی

تعریف‌هایی که در کتاب‌های بلاغی ذکر شده، باعث دسته‌بندی‌های مختلفی از این صنعت شده است که در ادامه به چگونگی آنها می‌پردازیم:

جدول شمارة 1: تصدیر براساس تعریف رادویانی

تصدیر براساس تعریف رادویانی

 

عجز

حشو

ابتدا

عروض

حشو

صدر

نوع تکرار

 

*

 

 

 

 

*

اول قسم از وی آنست کی لفظی را باول بیت آورده باشذ و همان لفظ را بعینه قافیت کنذ بذان (تکرار).

*

 

 

 

 

*

قسم دوم هم برین حد بوذ، ولیکن بمعنی مخالف (جناس تام).

*

 

 

 

*

 

قسم سوم آنست کی لفظ اول بصدر [حشو] بیت مذکور بوذ (تکرار).

*

 

 

 

*

 

قسم چهارم هم برین حد بوذ، ولیکن بمعنی مخالف (جناس تام).

*

 

 

 

 

*

قسم پنجم چنان بود کی در اول و آخر دو لفظ آورده شوذ کی هر دو از یک کلمه مشتق باشند؛ اما میان هر دو لفظ اندک‌مایه تغییر بوذ (اشتقاق).

وطواط و رامی تبریزی آن را به دو بخش تقسیم کرده‌اند. قول متصرف: و اگر ایهام باشد بهتر است (رامی تبریزی، 1341: 26‑25).

 

*

 

 

 

*

 

(اشتقاق)

*

 

 

 

 

*

قسم ششم هم برین حد بوذ، لیکن بمعنی مخالف (شبه‌اشتقاق).

وطواط و رامی تبریزی آن را به دو بخش تقسیم کرده‌اند.

 

*

 

 

 

*

 

(شبه‌اشتقاق)

 

چنانکه در تقسیم‌بندی این صنعت در دو کتاب ترجمان‌البلاغه و حدائق‌السحر دیده می‌شود، مؤلف حدائق‌السحر در این تقسیم‌بندی تحت تأثیر ترجمان‌البلاغه بوده است. در هر دو کتاب فقط به دو نمونه، گونه‌های اول و سوم، تکرار اشاره شده است. بقیه اشاره به جناس و اشتقاق و شبه‌اشتقاق دارد؛ هرچند اینها خود نیز گونه‌ای از تکرار هستند. از همین روی، با توجه به تعریفی که از این صنعت ارائه خواهیم داد، بهتر و مناسب‌تر آن است که برای پرهیز از تکرار مکررات، از این تقسیم‌بندی‌ها صرف‌نظر کرد و آنها را در بخش‌های ویژة خود، یعنی همان جناس و اشتقاق و شبه‌اشتقاق، بررسی کرد.

تقسیم‌بندی جدول فوق را نویسندگان زیر تکرار کرده‌اند: وطواط (1362: 24-18)؛ تاج الحلاوی (1383: 29‑26)؛ رامی تبریزی (1341: 26‑23)؛ هدایت (1383: 90‑88)، آق‌اولی (1381: 219‑216). البته مؤلف دررالأدب (آق‌اولی) اشاره‌ای به حشو و عجز در مصراع دوم نکرده و شاهدمثال نیز نیاورده است.

شمس قیس در المعجم این صنعت را به دو دستة کلی، یعنی «رد الصدر الی العجز» و «رد العجز الی الصدر» تقسیم می‌کند (رازی، 1327: 311‑310). صاحب معیار جمالی نیز مانند شمس قیس این صنعت را به دو نوع تقسیم کرده؛ اما برای هریک دو فرع قائل شده است. بدین‌ترتیب در کتاب معیار جمالی «رد الصدر الی عجز» و «رد العجز الی الصدر» هریک به دو نوع تقسیم می‌شود (شمس فخری اصفهانی، 1389: 262‑261).

گونه‌های تکرار لفظ در کتاب ابدع‌البدایع به قرار زیر است:

 

جدول شمارة 2: تصدیر، کتاب ابدع البدایع

تصدیر در کتاب ابدع البدایع (254‑251)

عجز

حشو

ابتدا

عروض

حشو

صدر

 

*

 

 

 

 

*

اول

 

*

 

 

 

*

دوم

 

 

*

 

 

*

سوم

*

 

 

 

*

 

چهارم

 

*

 

 

*

 

پنجم

 

 

*

 

*

 

ششم

*

 

 

*

 

 

هفتم

 

*

 

*

 

 

هشتم

 

 

*

*

 

 

نهم

*

 

*

 

 

 

دهم

 

*

*

 

 

 

یازدهم

 

جدول شمارة 3: تصدیر در کتاب انوارالبلاغه

تصدیر در کتاب انوارالبلاغه (362‑357)

عجز

حشو

ابتدا

عروض

حشو

صدر

نوع تکرار

 

*

 

 

 

 

*

آنکه احد لفظین مکررین در صدر مصراع اول بوده باشد.

اول

*

 

 

 

*

 

آنکه احد لفظین مکررین در وسط مصراع اول باشد.

دویم

*

 

 

*

 

 

آنکه احد مکررین در آخر مصراع اول بوده باشد.

سیم

*

 

*

 

 

 

آنکه احد مکررین در صدر مصراع ثانی بوده باشد.

چهارم

*

 

 

 

 

*

آنکه احد متجانسین در صدر مصراع اول بوده باشد.

پنجم

*

 

 

 

*

 

آنکه احد متجانسین در وسط مصراع اول بوده باشد.

ششم

*

 

 

*

 

 

آنکه احد متجانسین در آخر مصراع اول باشد.

هفتم

*

 

*

 

 

 

آنکه احد متجانسین در صدر مصراع ثانی بوده باشد.

هشتم

*

 

 

 

 

*

آنکه احد مشتقین در صدر مصراع اول باشد.

نهم

*

 

 

 

*

 

آنکه احد مشتقین در وسط مصراع اول باشد.

دهم

*

 

 

*

 

 

آنکه احد مشتقین در آخر مصراع اول بوده باشد.

یازدهم

*

 

*

 

 

 

آنکه احد مشتقین درصدر مصراع ثانی باشد.

دوزادهم

*

 

 

 

 

*

آنکه احد شبیهین به مشتق در صدر مصراع اول باشد.

سیزدهم

*

 

 

 

*

 

آنکه احد شبیهین به مشتق در وسط مصراع اول بوده باشد.

چهاردهم

*

 

 

*

 

 

آنکه احد شبیهین در آخر مصراع اول بوده باشد.

پانزدهم

*

 

*

 

 

 

آنکه احد شبیهین در صدر مصراع ثانی باشد.

شانزدهم

نویسندگان زیر این تقسیم‌بندی را به ‌همین شیوه در کتاب‌های خود تکرار کرده‌اند: فندرسکی (1381: 146‑139)؛ آقاسردار (1355: 149‑141)؛ رجایی (1359: 410‑407)؛ تقوی (1363: 323‑322)؛ دایی جواد (1334: 163‑154)؛ آهنی (1360: 236)؛ زاهدی (1346: 324).

مؤلف کتاب بدایع‌الصنایع دربارة این صنعت چنین می‌گوید: «پیش شعرای عجم عبارت است از آنکه لفظی را در صدر یعنی اول مصراع اول، یا در حشو مصراع اول، یعنی وسط او آرند و باز همان لفظ را به همان معنی در عجز یعنی آخر بیت ذکر کنند یا آنکه یکی از دو لفظ را که میان ایشان تجنیس باشد یا اشتقاق یا شبه‌اشتقاق در صدر یا حشو مصراع اول آرند و دیگری را در عجز؛ پس بنابراین، این صنعت را هشت نوع باشد: به اعتبار ضرب چهار نوع لفظ در دو نوع محل که صدر و حشو مذکور است» (حسینی نیشابوری، 1384: 112)؛ در ادامه می‌افزاید: «و پیش فصحای عرب، رد العجز علی الصدر در نظم عبارت است از آنکه یک لفظ را از یک نوع از انواع چهارگانه لفظ که مذکور شد در صدر بیت یا در حشو مصراع اول یا آخر آن یا ابتدای مصراع ثانی آرند، و لفظی دیگر از همان نوع در عجز؛ پس بنابراین انواع این صنعت شانزده باشد به اعتبار ضرب چهار نوع در چهار نوع محل. و از این شانزده نوع هشت نوع آن است که مذکور شد، و هشت نوع دیگر این است که مذکور می‌شود» (حسینی نیشابوری، 1384: 114).

جدول شمارة 4: تصدیر در کتاب بدایع الصنایع

تصدیر در کتاب بدایع الصنایع (116‑111)

عجز

حشو

ابتدا

عروض

حشو

صدر

نوع تکرار

 

*

 

 

 

 

*

آن است که لفظی که در صدر مصراع اول آورده باشند، باز به همان معنی در عجز آرند (تکرار).

نوع اول

*

 

 

 

*

 

آن است که لفظی که در حشو مصراع اول باشد، باز به همان معنی در عجز آرند (تکرار).

نوع دوم

*

 

 

 

 

*

آن است که یکی از دو لفظ که میان ایشان تجنیس باشد در صدر آرند و دیگری در عجز.

نوع سیم

*

 

 

 

*

 

آن است که یکی از متجانسین را در حشو مصراع اول آرند و دیگری را در عجز.

نوع چهارم

*

 

 

 

 

*

آن است که یکی از دو لفظ را که میان ایشان اشتقاق باشد، در صدر آرند و دیگری را در عجز.

نوع پنجم

*

 

 

 

*

 

آن است که یکی از این دو لفظ مذکور را در حشو مصراع اول آرند و دیگری را در عجز.

نوع ششم

*

 

 

 

 

*

آن است که یکی از دو لفظ که میان ایشان شبه‌اشتقاق باشد در صدر آورده شود و دیگری در عجز.

نوع هفتم

*

 

 

 

*

 

آن است که یکی از دو لفظ مذکور را در حشو مصراع اول آرند و دیگری را در عجز.

نوع هشتم

*

 

 

*

 

 

آنکه لفظی که در آخر مصراع اول به معنی‌ای واقع شده باشد، باز به همان معنی در آخر بیت آورده شود.

نوع اول

*

 

*

 

 

 

آنکه لفظی را که به معنی‌ای مذکور شده باشد در ابتدای مصراع ثانی، در آخر بیت به همان معنی باز آورده شود.

نوع دوم

*

 

 

*

 

 

آنکه یکی از متجانسین را در آخر مصراع اول آرند و دیگری را در عجز.

نوع سیم

*

 

*

 

 

 

آنکه احدالمتجانسین را در ابتدای مصراع ثانی آرند، و دیگری را در عجز.

نوع چهارم

*

 

 

*

 

 

آنکه یکی از دو لفظ را که میان ایشان اشتقاق باشد در آخر مصراع اول آرند، و دیگری را در عجز.

نوع پنجم

*

 

*

 

 

 

آنکه یکی از دو لفظ مذکور را در ابتدای مصراع دوم آرند، و دیگری را در عجز.

نوع ششم

*

 

 

*

 

 

آنکه یکی از دو لفظ را که میان ایشان شبه‌اشتقاق باشد، در آخر مصراع اول آرند و دیگری را در عجز.

نوع هفتم

*

 

*

 

 

 

آنکه یکی از دو لفظ مذکور را در ابتدای مصراع ثانی آرند، و دیگری را در عجز.

نوع هشتم

 

جدول شمارة 5: تصدیر در کتاب بدایع‌الأفکار

تصدیر در کتاب بدایع‌الأفکار (99)

عجز

حشو

ابتدا

عروض

حشو

صدر

نوع تکرار

 

*

 

 

 

 

*

و آن چنان باشد که لفظی در صدر واقع شود؛ و به‌صورت و معنی، بی‌هیچ تغییری و تفاوتی در عجز باز آید (تکرار).

اول مصدر مطلق

*

 

 

 

*

 

و آن چنان باشد که لفظ عجز، بعینه، در حشو مصراع اول واقع شود (تکرار).

دوم متخلل مطلق

*

 

 

 

 

*

و آن چنان باشد که لفظ صدر، بعینه، در عجز بازآید؛ اما به معنی مختلف بوده و این تجنیس تام است که به‌سبب وقوع او در موقعی معین صنعتی دیگر می‌شود؛ چه یکی از این دو متجانس در مساق کلام متصدر است و یکی متأخر.

سیم مصدر مجنس

*

 

 

 

*

 

و این نزدیک به نوع دوم است؛ الا آنکه لفظی که در عجز ایراد کرده شود، به معنی، غیر آن لفظ باشد که در حشو مصراع اول آمده.

چهارم تختل مجنس

*

 

 

 

 

*

و آن چنان باشد که در صدر و عجز، دو لفظ آورده شود که هر دو از یک لفظ مشتق باشند؛ اما در صیغه ایشان، اندک تفاوتی باشد و این همان اقتضاب است که به‌واسطة ایراد کلمات مقتضبه در موارد معینه، صنعتی دیگر شده است.

پنجم مصدر مقتضب

*

 

 

 

*

 

و این نزدیک است به نوع پنجم؛ الا آنکه از دو لفظ مقتضب، یکی در حشو مصراع اول افتد و یکی در عجز.

ششم متخلل مقتضب

*

 

 

 

 

*

و آن چنان باشد که در صدر و عجز، دو لفظ آورده شود که در حروف به یکدیگر متقارب باشند؛ اما از یک کلمه، بعینها مشتق نباشند.

هفتم مصدر مشتق

*

 

 

 

*

 

و آن چنان باشد که نوع هفتم؛ الا آن‌که از دو لفظ متقارب، یکی در عجز بود و یکی در حشو مصراع اول.

هشتم متخل مشتق

مؤلف بدایع‌الأفکار هشت گونه یاد می‌کند که مطابق با هشت گونه‌ای است که صاحب بدایع‌الصنایع در مرحلة نخست برای تقسیم‌بندی‌های این صنعت ـ «پیش شعرای عجم...» (حسینی نیشابوری، 1384: 115‑112) ـ یاد می‌کند. این تقسیم بندی در کتاب رساله بیان بدیع نیز آمده است (فندرسکی، 1381: 146‑139).

 کتاب البدیع، دربارة رد العجز علی الصدر فقط به ذکر صدر و عجز پرداخته و دسته‌بندی نکرده است (میرزا عبدالعظیم خان، 1308: 10‑9).

مؤلف نقدالشعر دربارة این صنعت چنین می‌گوید: «این صنعت دو نوع متمایز دارد؛ یکی آنکه گفته شد؛ یعنی کلمة اول بیت در آخر اعاده شود [رد العجز على الصدر] و دیگر کلمه‌ای که در اواسط مصراع اول آمده در آخر بیت بیاورند و در این صورت آن را رد العجز على الحشو خوانند» (ذکائی بیضائی، 1364: 193‑190). در ادامه می‌نویسد: «انواع دیگری نیز برای صنعت رد العجز على الصدر ذکر نموده‌اند که چون به دقت ملاحظه شود از این دو نوع خارج نیست و ذکرش زائد به نظر می‌رسد» (همان: 193‑190).

نویسندة فنون بلاغت و صناعات ادبی نیز فقط به تعریف و توضیح رد العجز على الصدر و رد الصدر على العجز و نقد نظر شمس قیس در این زمینه پرداخته و تقسیم‌بندی‌ای ارائه نکرده است (همایی، 1389: 57‑56).

نویسندة کتاب زیباشناسی سخن پارسی تحت سه عنوان به بخش‌بندی این صنعت پرداخته و هرکدام را در دو بخش آورده است که شش نوع می‌شود. ایشان در این باره چنین آورده است: «بنسری را گونه‌هایی است؛ رشید وطواط شش گونه برای آن برشمرده است؛ ملاحسین واعظ کاشفی هشت گونه؛ و نجفقلی میرزا، برنامیده به آقا سردار شانزده گونه. ما آنچه را بیشتر کاربرد دارد، در پی یاد می‌کنیم» (کزازی، 1396: 69).

جدول شمارة 6: تصدیر براساس کتاب زیباشناسی سخن پارسی

تصدیر براساس کتاب زیباشناسی سخن پارسی (73‑69)

عجز

حشو

ابتدا

عروض

حشو

صدر

نوع تکرار

 

*

 

 

 

 

*

گونة نخست: آن است که واژه‌ای یگانه در آغاز و انجام بیت آورده شده باشد (تکرار).

*

 

 

 

*

 

گاه واژه در آگنه (حشو) پارة نخستین از بیت آورده می‌شود.

*

 

 

 

 

*

گونة دوم: آن است که دو واژه همگون و یکسان، از گونة جناس تام در آغاز و انجام بیت آورده شده باشد.

*

 

 

 

*

 

گاه، پایة نخستین جناس در آگنة پارة نخستین آورده می‌شود.

*

 

 

 

 

*

گونة سوم: آن است که دو واژه‌ای که در آغاز و انجام بیت آورده می‌شوند، هم‌ریشه باشند.

*

 

 

 

*

 

می‌تواند بود که در میان دو واژه «هم‌ریشگی هنری» باشد؛ نیز واژة نخستین در آگنة پارة نخست آورده شده باشد.

*

 

*

+

 

+

آرایه‌ای دیگر که در شمار بنسری نهاده می‌تواند شد، آن است که سر و بن مصراع یکی باشد. این آرایه، وارونه گونه‌های دیگر، چندان کاربردی در ادب نیافته است.

 

 

جدول شمارة 7: تصدیر براساس بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناسی، شمیسا

تصدیر براساس بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناسی، شمیسا (77‑76)

عجز

حشو

ابتدا

عروض

حشو

صدر

نوع تکرار

 

*

 

 

 

 

*

تکرار واژه: و آن تکرار واژه در کلام است و انواعی دارد. ردالصدر الى العجز

*

 

*

 

 

 

رد الابتداء الى العجز

 

 

 

 

*

 

*

رد الصدر الى العروض

 

 

*

*

 

 

رد العروض الى الابتداء

*

 

 

*

 

 

رد العروض الى العجز

 

وحیدیان کامیار (1394: 42‑41) فقط به دو نوع رد الصدر الی العجز، رد العجز الی الصدر پرداخته و معتقد است گاه واژه‌ها دقیقاً در آغاز یا پایان بیت نیست (همان: 41).

این تقسیم‌بندی در کتاب نقد بدیع نیز آمده است (فشارکی، 1387: 49‑46).

جدول شمارة 8: تصدیر در کتاب عروسان سخن، هوشمند اسفندیارپور

تصدیر در عروسان سخن، هوشمند اسفندیارپور (91‑83)

عجز

حشو

ابتدا

عروض

حشو

صدر

نوع تکرار

 

*

 

 

 

 

*

نوع اول آن است که کلمه صدر بیت یا عبارت عیناً یا با مختصر تغییر در عجز آن تکرار شود (تکرار).

 

*

 

 

 

*

نوع دوم آن است که لفظ صدر مصراع اول در حشو مصراع دوم تکرار شود.

*

 

 

 

*

 

نوع سوم عکس نوع قبل است که لفظ مکرر یا متجانس در حشو مصراع اول و عجز مصراع دوم به کار رود.

*

 

 

*

 

 

نوع چهارم آن است کلمات مکرر یا متجانس در عروض مصراع اول و عجز مصراع دوم به کار رود.

*

 

*

 

 

 

نوع پنجم آن است الفاظ مکرر یا متجانس در ابتدا و عجز مصراع دوم آورده شوند.

 

*

 

 

*

 

نوع ششم آن است که کلمات مکرر یا متجانس در حشو مصراع اول و قبل از ردیف قرار گیرند و کلمة مکرر در مصراع اول هرچه به صدر نزدیک‌تر باشد، بهتر است.

 

*

 

 

*

 

نوع هفتم آن است از مکررین یا متجانسین یکی در حشو مصراع اول و دیگر در حشو مصراع دوم آید که بعضی بدیع‌نویسان آن را صنعت تکرار گفته‌اند و پذیرش آن را به نام تصدیر نادرست دانسته‌اند.

 

چنانکه بیان شد که بعضی بدیع‌نویسان آن را صنعت تکرار گفته‌اند و پذیرش آن را به نام تصدیر نادرست دانسته‌اند (اسفندیارپور، 1388: 90).

 

جدول شمارة 9: تصدیر در کتاب هنر سخن‌آرایی راستگو

تصدیر در هنر سخن‌آرایی، راستگو (55‑52)

عجز

حشو

ابتدا

عروض

حشو

صدر

نوع تکرار

 

*

 

 

 

 

*

گاه نخسنین واژة بیت

*

 

 

 

*

 

گاه واژة میانی مصرع نخست

*

 

 

*

 

 

گاه واژة پایانی مصراع نخست

*

 

*

 

 

 

گاه واژة آغازی مصراع دوم

 

جدول شمارة 10: رد العجز الی (علی) الصدر در بدیع از بلاغت مرتضایی

رد العجز الی (علی) الصدر در بدیع از بلاغت مرتضایی (118‑116)

عجز

حشو

ابتدا

عروض

حشو

صدر

نوع تکرار

 

*

 

 

 

 

*

رد العجز الی(علی) الصدر

*

 

 

 

 

*

رد الصدر إلى العجز: آغاز مصراع اول (صدر) بیتی به انتهای مصراع دوم (عجز) بیت قبل برگردد. بدین ترتیب در این نوع از تکرار باید دو بیت داشته باشیم.

 

 

 

*

 

*

رد العروض إلى الصدر: برگشتن انتهای مصراع اول (عروض) به ابتدای مصراع اول (صدر) است.

 

 

*

*

 

 

رد الإبتدا إلى العروض: برگشتن آغاز مصراع دوم (ابتدا) به عروض است.

 

 

*

 

 

*

رد الابتدا الی الصدر: برگشتن ابتدا به صدر است.

*

 

*

 

 

 

ردالعجز الی الابتدا: برگشتن عجز به ابتدا است.

*

 

 

*

 

 

رد العجز الی العروض: برگشتن عجز به عروض است.

 

جدول شمارة 11: رد العجز علی الصدر ـ تصدیر ـ در زیور سخن در بدیع فارسی از صادقیان

رد العجز علی الصدر ـ تصدیر ـ زیور سخن در بدیع فارسی صادقیان (72‑69)

عجز

حشو

ابتدا

عروض

حشو

صدر

نوع تکرار

 

*

 

 

 

 

*

صدر ـ عجز (تکرار به معنی واحد)

*

 

 

 

*

 

حشو ـ عجز

*

 

*

 

 

 

ابتدا ـ عجز

 

*

*

 

 

 

ابتدا ـ حشو

*

 

 

 

 

*

صدر ـ عجز (اشتقاق)

 

 

 

 

 

 

حشو مصراع اول ـ حشو مصراع دوم

 

صدر             حشو                  عروض                           ابتدا                   حشو                  ضرب یا عجز

با توجه به این تقسیم بندی، رد الصدر على العجز، چنانکه از نامش برمی‌آید، بازبردن واژة آمده در صدر بیت به عجز است؛ یعنی به پایان همان بیت. به سخن دیگر، تکرار واژة آغازین بیت در پایان آن است.

تکرار هریک از حشو (در مصراع اول و دوم) و عروض و ابتدا در محل‌های بعد از خود، انواع فرعی این آرایه را به وجود می‌آورد (عقدایی، 1396: 16).

زیورهای سخن (صناعات ادبی): به دو نوع رد الصدر إلى العجز (بردن صدر به عجز) و رد العجز الى الصدر (بردن دنباله به آغاز) بسنده کرده است (نوروزی، 1378: 80‑79)، کتاب فنون ادبی (احمدنژاد، 1382: 125)، بلاغت بدیع و بیان (انوری و عالی عباس‌آباد، 1393: 19‑17) و گوهرکده، فقط به تعریف رد الصدر الى العجز یا (على العجز) و شاهدمثال بسنده کرده است (قنبری، 1368: 97)؛ کتاب‌های زیر نیز فقط به شاهدمثال بسنده کرده‌اند: کتاب بدیع و قافیه (خزائلی و سادات ناصری، 1334: 92)؛ هنر بدیع (طباطبایی، 1386: 69‑65)؛ زبان شعر (مسعودی، 1370: 102‑101).

جدول شمارة 12: ردالعجز علی الصدر در بدیع رنجبر

ردالعجز علی الصدر ـ بدیع رنجبر (77‑76)

عجز

حشو

ابتدا

عروض

حشو

صدر

نوع تکرار

 

*

 

 

 

 

*

نوع اول آن است که لفظ در اول بیت عیناً در آخر بیت آورده شود.

*

 

 

 

 

*

نوع دوم آن است وقتی صدر به‌صورت مکرر عیناً در عجز آورده می‌شود، قبل از صدر واژه‌ای دیگر نیز باشد.

*

 

 

 

 

*

ابتدا ـ عجز نوع سوم اینکه واژه‌ای که در صدر می‌آید و آنچه در عجز آورده می‌شود، تکرار هم نباشد؛ بلکه متجانس باشند.

*

 

 

 

 

*

ممکن است که دو واژه در صدر و عجز متجانس هم نباشند

 

در دسته بندی‌هایی که از این صنعت در کتاب‌های بلاغی آمده است، دو نکته جلب توجه می‌کند:

1) اول قسم از وی آن است کی لفظی را در اول بیت آورده باشند و همان لفظ را بعینه قافیه کنند (تکرار)؛

2) قسم دوم هم همین گونه است؛ اما به معنی مخالف (جناس تام).

این دو تقسیم در همة کتاب‌های بلاغی آمده است: برخی از کتاب‌ها قسم دوم را بلیغ‌تر و پسندیده‌تر دانسته و دربارة آن چنین اظهار نظر کرده‌اند: «و قسم دوم هم برین حد بوذ؛ ولیکن بمعنی مخالف و این قسم بلیغ‌تر و پسندیده‌تر بوذ» (رادویانی، 1364: 28). در جای دیگری چنین آمده است: «اگر کلمة صدر بیت و کلمه عجز به معنی مختلف آید بهتر باشد» (شهاب انصاری، 1956: 46).

مؤلف کنزالفوائد معتقد است: «این صنعت مدور به هشت دائره هم هست، و این صنعت را بسیار نوع است؛ اما به‌حقیقت پسندیده از همین یک نوع بیش نیست و این را مطابقه نیز گویند. اگر کلمة صدر بیت و کلمة عجز به معنیِ مختلف آید بهتر است» (همان، 1956: 46).

در کتاب نقد بدیع چنین آمده است: «این صنعت موقعی ارزش شعری بیشتری پیدا می‌کند که به‌گونة جناس بیاید» (فشارکی، 1387: 46).

برخی دیگر از کتاب‌های بلاغی، در این زمینه نظر دیگری دارند: مؤلف معیار جمالی در نقد رشید وطواط چنین گفته است: «و دیگر آنکه او در استشهاد نوع پنجم آورده است که "واستغفروا ربکم انه کان غفار" و در نوع ششم آورده که "قال انی لعملکم من القالین." و چون به‌حقیقت نگاه کنی این صنعت اشتقاق است و شرح آن در موضع خود گفته شود الا قسم اول که آن را رد العجز على الصدر خوانند» (شمس فخری اصفهانی، 1389: 262‑261).

یکی دیگر از کتاب‌های بلاغی در این زمینه چنین گفته است: «جلال‌الدین همایی در انواع ردها (رد العجز إلى الصدر و...) که درحقیقت زیرمجموعة تکرار است ـ اعتقاد دارد که دو واژه‌ای که تکرار شده‌اند، اگر با هم جناس تام داشته باشند، بر زیبایی صنعت افزوده می‌شود؛ اما نگارنده معتقد است همانطور که از عنوان "تکرار" برمی‌آید، باید واژة مکرر، به یک معنی باشد؛ اگرنه تکرار محسوب نمی‌شود و جناس تام است. فرض کنید کلمة "رود" در ابتدای بیتی در معنی مشهورش (رودخانه) آمده و در انتهای بیت هم ذکر شده؛ اما به معنی فرزند. این مقوله را ما نمی‌توانیم رد العجز الى الصدر بدانیم؛ چراکه این دو "رود" تکرار یکدیگر نیستند و این دو واژه علی‌رغم ظاهر یکسان معنای مختلف دارند؛ پس دو واژة متفاوت محسوب می‌شوند و ما در اینگونه موارد با کاربرد جناس تام مواجهیم» (مرتضایی، 1394: 113).

تعریفی که از این صنعت ارائه خواهیم داد، به دیدگاه مرتضایی نزدیک است.

2ـ3 مخالفان این دیدگاه

قبل از پرداختن به این بحث، ذکر مطلبی از صاحب العمده خالی از لطف نیست. ایشان معتقد است: «و التصدیر قریب من التردید، و الفرق بینهما ان التصدیر مخصوص بالقوافی ترد علی الصدور، فلا تجد تصدیر تصدیراً الا کذالک حیث وقع من کتب المؤلفین، و ان لم یذکروا فیه فرقاً، و التردید یقع فی اضعاف البیت» (ابن‌رشیق قیروانی، 1353، ج 1: 3).

چنانکه دیده می‌شود، ایشان معتقد است تصدیر به تردید نزدیک است؛ ناهمگونی میان آن دو این است که تصدیر ویژة قافیه‌هایی است که به آغاز (صدر) بیت برمی‌گردد؛ ولی تردید در دیگر پاره و بخش‌های بیت ـ حشو، عروض، ابتدا ـ رخ می‌دهد.

مؤلف انوارالبلاغه چنین گفته است: «و صاحب مفتاح زیاده نموده بر این اقسام وقوع احد لفظین را در وسط مصراع ثانی و بنابر این چهار قسم دیگر به هم می‌رسد. ... و اکثر ارباب این فن این را اعتبار ننموده‌اند به اعتبار آنکه رد العجز على الصدر در آن منتفی است؛ چه وسط مصراع ثانی صدارتی ندارد نسبت‌به آخر مصراع ثانی به خلاف صدر مصراع ثانی و ما تقدم او که فی‌الجمله صدارت در آنها متصور است» (مازندانی، 1376: 362).

صاحب کنزالفوائد چنین اظهارنظر کرده است: «... و این صنعت مدور به هشت دائره هم هست و این صنعت را بسیار نوع است؛ اما به‌حقیقت پسندیده از همین یک نوع بیش نیست و این را مطابق نیز گویند. اگر کلمة صدر بیت و کلمة عجز به معنی مختلف آید بهتر باشد» (شهاب انصاری، 1956: 46).

در معیار جمالی چنین می‌خوانیم: «قسم دویم رد الصدر علی العجز، و آنچه مولانا رشیدالدین وطواط طاب ثراه در حدایق‌السحر آورده است که این صنعت بر شش نوع است و کلمه‌ای که در حشو بیت افتد، آن را از قبیل صدر گرفته‌اند، بی‌توجه است» (شمس فخری اصفهانی، 1389: 260)؛ «چراکه اسم باید که مسمی باشد و در تسمیة این صنعت [هیچ]کس نیاورده است که رد الحشو على العجز و رکن حشو را صدر خواندن بی‌توجیه باشد» (همان، 1389: 261).

با وجود همة تقسیم‌بندی‌هایی که مؤلف ابدع‌البدایع در این باره بیان کرده است، سرانجام چنین می‌نویسد: «و از ضرب این یازده وجه در چهار وجه، چهل و چهار صورت پیدا شود. بعضی از مؤلفین رنجی برده‌اند که برای هریک مثالی به دست آرند و ممکن است زحمتی در این باب کشید؛ ولی پس از درک مطلب چند مثال کافی و استقصاء امثله بی‌حاصل است» (گرکانی، 1377: 251).

حتی مؤلف معالم‌البلاغه با آنکه مخالفتی در این زمینه ندارد، چنین می‌نویسد: «در اینجا بخاطر اختصار فقط بذکر امثله اقسام چهارگانه شق اول اکتفا می‌شود و استخراج امثله باقی بعهده ناظر است» (رجایی، 1359: 408).

صاحب نقدالشعر معتقد است: «انواع دیگری نیز برای صنعت رد العجز على الصدر ذکر نموده‌اند که چون به‌دقت ملاحظه شود، از این دو نوع خارج نیست و ذکرش زائد به نظر می‌رسد» (ذکائی بیضائی، 1364: 192).

باآنکه مؤلف زیباشناسی سخن پارسی مخالفتی در این زمینه ندارد و دسته‌بندی‌هایی در این زمینه ارائه داده، معتقد است: «بنسری را گونه‌هایی است؛ رشید وطواط شش‌گونه برای آن برشمرده است؛ ملاحسین واعظ کاشفی هشت‌گونه و نجفقلی میرزا برنامیده به آقا سردار شانزده گونه. ما آنچه را بیشتر کاربرد دارد درپی یاد می‌کنیم» (کزازی، 1396: 69).

اما مؤلف بدیع نو معتقد است: «بعضی از بلاغیون بیکار با برگرداندن این حشوها به صدر، عروض، ابتدا و عجز، ردهایی دیگر نیز ازقبیل: رد الحشو إلى الصدر، رد الحشو إلى العروض و... ساخته‌اند که مسخره و مضحک بودن آنها أظهر من الشمس است و محصول بیماری صنعت‌تراشی» (مرتضایی، 1394: 116).

سرانجام صاحب هنر سخن آرایی (فن بدیع) چنین می‌نویسد: «نکتة دیگر اینکه بدیعیان برای رد العجز، گونه‌هایی برشمرده‌اند و گاه آنها را تا ۴۴ رسانده‌اند؛ گونه‌هایی که از دیدگاه زیباشناختی ارزشی نیز ندارند» (راستگو، 1397: 54).

2ـ4 بررسی و تحلیل

براساس آنچه گذشت، کتاب‌های بلاغی به پیروی از عروضیان، برای هر بیت، شش موضع در نظر گرفته‌اند که عبارت است از: صدر، حشو، عروض، ابتدا، حشو، عَجُز؛ و بر همین اصل و بنیان به دسته‌بندی و بررسی این صنعت پرداخته‌اند.

 

از بررسی‌های بالا مشخص می‌شود «آفت تکرار، غبار عادت، بسندگی به ظاهر کلام و عدم توجه و دقت به بطن کلام و...» (رخشنده‌مند، 1390: 118) از جمله اموری است که باعث تعریف‌های متفاوت، ناقص و کلی از این صنعت و نیز سبب دسته‌بندی های ناهمگون و همچنین تداخل و هم‌پوشانی در تعریف‌ها و مصداق‌های آن با دیگر صنایع ازجمله جناس، اشتقاق و شبه‌اشتقاق شده است. تا آنجا که بعضی از دانشمندان بلاغی آن را ذیل توشیح (باقلانی، 2009: 140)، تسهیم (خفاجی، 1952: 153) و یا یکی از اقسام جناس (ابن‌اثیر، 1939، ج 1: 261‑251) و یا به تردید نزدیک دانسته‌اند (ابن‌رشیق قیروانی، 1353، ج 1: 3؛ تهانوی، 1317، ج 2: 1248). این مسئله و مسائلی از این قبیل، باعث سردرگمی بلاغت‌دوستان و بلاغت‌پژوهان شده است؛ ازاین‌روی، برای اینکه تعریف کمابیش فراگیری از این صنعت به دست داده شود ـ آنگونه که آشفتگی و دسته‌بندی و تقسیم‌بندی‌های گوناگون را درپی نداشته باشد، نخست مطالبی را توضیح می‌دهیم و سپس براساس این توضیحات به ارائة تعریف خواهیم پرداخت.

بدانسان که گذشت، شماری از کتاب‌های بلاغی فارسی، تعریفی از این صنعت ارائه داده‌اند که چنین بود: «لفظی را که در اول بیت ذکر شده در آخر بیاورند». این کتاب‌ها فقط به این صنعت ازنظر نظم پرداخته‌اند و آن را به چند قسمت دسته‌بندی کرده‌اند. عده‌ای دیگر از این کتاب‌ها برای کارکرد این صنعت، هم به جنبة نظم و هم به نثر توجه داشته‌اند و برای هرکدام تعریفی مستقل ارائه داده‌اند؛ نیز به جنبه‌های اختلاف یا اشتراک معنی دو لفظ و نیز اشتقاق یا شبه‌اشتقاق اشاره داشته‌اند که نتیجة آن شاید با اندکی اختلاف چنین است: «این صنعت در نثر، به‌اتفاق جمهور فصحای عرب و شعرای عجم، چنان باشد که لفظی را در اول فقره آرند و باز همان لفظ را به همان معنی در آخر همان فقره ذکر کنند» (حسینی نیشابوری، 1384: 111). این تعریف مطابق تعریف کتاب‌هایی است که فقط به جنبة نظم این صنعت توجه داشته‌اند.

اما دربارة نظم چنین آورده‌اند: «و رد عجز بر صدر در بیت آن است که یکی از دو لفظ مکررین یا متجانسین و یا ملحقین بمتجانسین در آخر بیت و لفظ دیگر در صدر مصراع اول یا وسط یا آخر یا در اول مصراع ثانی باشد» (آق‌اولی، 1373: 217).

چنانکه مشخص است و گذشت، این تعریف مطابق تعریف کتاب‌های بلاغی عربی است که «عجز به صدر و... برگردد».

مؤلف الصناعتین نیز دربارة این صنعت چنین آورده است: «نخستین چیزی که سزاوار دانستن می‌باشد، آن است که هرگاه الفاظی را که مقتضی جوابی است مقدم داشتی آن الفاظ را طوری بیاوری که با جواب همراه باشد و از آن الفاظ به الفاظ دیگری که در معنی مترادف آن است منتقل نشوی» (ابوهلال عسکری، 1372: 501). گویا ابوهلال در این تعریف به تأثیر و ارزش تکرار واژه دقت داشته که ذکر مترادف آن را روا و شایسته ندانسته است.

بنابراین، در تمایز میان رد العجز علی الصدر و جناس باید چنین گفت: در ردالعجز علی الصدر یک واژه، با معنی واحد تکرار می‌شود؛ اما در جناس، الفاظ یکی و معانی مختلف است. با ارائة چنین شاخصه و وجه ممیزه‌ای، مصداق‌های این صنعت با دیگر صنایع هم‌پوشانی نخواهد داشت.

بر این اساس، در تعریف این صنعت باید گفت: رد العجز علی (الی) الصدر: عبارت است از تکرار یک واژه با «معنی واحد» در پایان و آغاز بیت.

با این تعریف، دیگر نیازی به تقسیم حشو، عروض و ابتدا نیست؛ حال اگر محققی به دسته‌بندی‌های حشو و عروض و ابتدا توجه کند، باز منافاتی با تعریف ارائه‌شده ندارد. هرچند چنانکه پیشتر هم بیان شد، صاحب العمده در این باره معتقد است: «تصدیر به تردید نزدیک است. تفاوت بین آن دو این است که تصدیر ویژة قافیه‌هایی است که به صدر بیت بازگردانده می‌شوند؛ اما تردید در سایر قسمت‌های بیت (حشو، عروض و ابتدا) روی می‌دهد» (ابن‌رشیق قیروانی، 1353، ج 1: 3).

نکتة دیگری که از تعریف ارائه‌شده استنباط می‌شود، مربوط‌به عملکرد این صنعت در نثر است که بلاغت‌نویسان آن را در نثر نیز شایستة تحقیق دانسته‌اند. گفتنی است کارکرد هنری این صنعت و نیز تقسیم‌بندی‌هایی ازقبیل صدر و عجز و... بیش از آنکه در نثر باشد، مربوط‌به نظم است؛ نیز در نثر مصداق تکرار یک واژه، با معنی واحد نیست؛ بلکه زیبایی آنها ناشی از جناس و چیزهای دیگر است؛ پس سزاوارتر آن است که، برحسب نظر معاصران، این صنعت را ویژة نظم بدانیم.

 

3ـ نتیجه‌

با توجه به پیشینة بحث، رهاورد مطابقت و سنجش کتاب‌های بلاغی، حکایت از تطور و تغییر اندک بلاغت دارد؛ بدانسان که کتاب‌های تدوین‌شده در این فن اغلب رونوشت و برگرفته از یکدیگرند و این رمزی از ایستایی و فترت مشهود در پیشرفت بلاغت است. شماری از صنایع ادبی، آنگونه مقارن هستند که گویا درهم تنیده‌اند و یا مرز متمایز و روشنی ندارند. شارحان کتاب‌های بلاغی، به همة جوانب راز و رمز بلاغی نپرداخته‌اند؛ بلکه به تعریف‌ها و به سرمشق و نمونة موجز پیشین، چند مثال دیگر افزوده‌اند؛ ازهمین‌رو، به‌سبب کاستی‌ها و نارسایی‌ها در دسته‌بندی مطالب بلاغت، توجه و دقت تازه به این موضوع سزاوار است.

پیداست که برای پژوهش و کاوش در این جستار باید به چند پرسمان بسزا توجه کرد: نخست اینکه «آیا به‌طورکلی آنچه در تعریف رد الصدر علی الصدر آمده، جامع و مانع است یا کلی و مبهم؟»؛ دوم اینکه «آیا نمی‌توان تفاوتی مرزآفرین میان رد الصدر علی الصدر، جناس، اشتقاق، شبه‌اشتقاق و... یافت؟»؛ سوم اینکه «این دسته‌بندی‌های مختلف چگونه در زیبایی‌شناسی نظم و نثر تأثیر دارند؟» چنانکه دیده شد، در تعریف این صنعت و مصداق‌های آن اختلاف نظر بسیار است؛ به‌گونه‌ای که گاه حدود تعریف این صنعت در کتاب‌هایی بلاغی، سایة دیگر صنایع را به‌دنبال خود کشیده است و با صنایعی دیگر مانند جناس، اشتقاق، شبه‌اشتقاق و... ـ حتی بعضی از بلاغیون آن را با تسهیم، تردید و یا ذیل توشیح و یا یکی از اقسام جناس، تشابه الاطراف و ذوقافیتین ـ درهم آمیخته‌اند. این مطلب تقسیم‌بندی‌های گوناگون و مختلف و نیز شواهد مشترکی از این صنعت و نیز تکرار مکررات را درپی داشته است و به‌راستی کمک شایانی به پیشرفت و علمی‌شدن این فن نداشته است؛ بنابراین با توجه به آنچه پیشتر گفته شد، با دقت‌نظرِ بیشتر می‌توان تعریف‌های دقیق‌تر و روشن‌تری برای آنها به دست داد و مرز آنها را تفکیک کرد تا طالبان و دانشجویان از سردرگمی نجات یابند و زمینة تحقیق و پژوهش و شناخت بیشتر و دقیق برای آنان فراهم شود.

سپاسگزاری

این اثر تحت حمایت مادّی صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور (ISNF) برگرفته‌شده از طرح شمارة 99001923 انجام شده است.

This work is based upon research funded by Iran National Science Foundation under project No 99001923

 
آق‌اولی، عبدالحسین (1381). درر الأدب: در فن معانی، بیان، بدیع، تهران: طبع کتاب.
آقاسردار، نجف‌قلی‌میرزا (1362). درة نجفی در علم عروضی بدیع قافیه، تصحیح: حسین آهی، تهران: فروغی.
آهنی، غلامحسین (۱۳۵۷). معانی بیان، تهران: بنیاد قرآن.
ابن‌معتز، عبدالله (1979). البدیع، به‌کوشش اغناطیوس کراتشقوفسکی، بغداد: مکتبه المثنی.
ابن‌معتز، عبدالله (1395). البدیع، ترجمه و تحقیق: یحیی کاردگر و بهاءالدین اسکندری، قم: مؤسسه بوستان کتاب.
احمدنژاد، کامل (۱۳8۲). فنون ادبی، چاپ چهارم، تهران: پایا.
اسفندیارپور، هوشمند (1383). عروسان سخن، تهران: فردوس.
انوری، حسن، و عالی عباس‌آباد، یوسف (1393) بلاغت: بدیع و بیان، تهران: فاطمی.
الباقلانی، ابوبکر محمد بن الطیب [بی‌تا]. اعجازالقرآن، تحقیق از احمد صقر، الطبعه الثانیه، مصر: دارالمعارف.
بهزادی اندوهجردی، حسین (1375). بدیع فنون و آرایش‌های ادبی، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.
پارسا، سیّد احمد (1391). تحلیل و بررسی دیدگاه‌های اندیشمندان علوم بلاغی در زمنیة تصدیر، کاوش‌نامه، 13 (25)، 9‑26.
پورنامداریان و دیگران (1398). تصدیر و نقد آرای بدیعیان دربارة آن، ادب فارسی، 9 (2)، 1‑20.
تاج‌الحلاوی، علی بن محمد (۱۳۴۱). دقایق‌الشعر، به تصحیح و با حواشی و یادداشت‌های سیّد محمدکاظم امام، دانشگاه تهران: تهران.
التفتازانی، سعدالدین (1330). المطول، القاهره: مطبع احمد کامل.
التفتازانی، سعدالدین (2013). المطول، تحقیق: عبدالحمید هنداوی، القاهره: دارالکتب العلمیه.
التفتازانی، سعدالدین (1369). المختصر، الشرح و التعلیق و الحواشی لعبدالمتعال الصعیدی، قم: کتابسرا.
تقوی، نصرالله (۱۳۶۳). هنجار گفتار: در فن معانی و بیان و بدیع فارسی، چاپ دوم، اصفهان: فرهنگ‌سرای اصفهان.
تهانوی، محمد اعلی بن علی (1826). کشاف اصطلاحات الفنون، کلکته: [بی‌نا].
ثامنی، جعفر (1341). فنون شعری، شیراز: فولادوند.
جام هروی، سیف (1399). جامع الصنایع و الاوزان، تصحیح زینب صادقی‌نژاد، تهران: محمود افشار با همکاری انتشارات سخن.
جرجانی، عبدالقاهر (1954). اسرارالبلاغه، تحقیق ه. ریتر، استانبول: [بی‌نا].
جرجانی، عبدالقاهر [بی‌تا]. دلایل الاعجاز، قاهره: چاپ رشید رضا.
حاتمی، علی محمد بن الحسن بن المظفر (1979). حلیه المحاضره فی صناعه الشعر، تحقیق: جعفر الکتابی، بغداد: وزاره الثقافه و اعلام.
حسینی نیشابوری، عطاءالله بن محمود (1384). بدایع‌الصنایع، تصحیح رحیم مسلمانان قبادیانی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
خزائلی، محمد، و سادات ناصری، حسن (1334). بدیع و قافیه، تهران: امیرکبیر.
خفاجی، محمد ابن عبدالله (1952). سرّ الفصاحه، تصحیح عبدالمتعال الصعیدی، مصر: مطبعه محمدعلی صبیح و اولاده.
خطیب‌القزوینی، محمد بن عبدالرحمن (1980). الایضاح فی علوم البلاغه، تحقیق: محمدعبدالمنعم خفاجی، بیروت، دار الکتاب العلمیه.
الخطیب‌القزوینی، محمد عبدالرحمن (1998م). التلخیص فی علوم البلاغه، شرح عبدالرحمان البرقوقی، بیروت: دارالکتاب العربیه.
دایی جواد، رضا (1335). زیبایی‌های سخن یا علم بدیع در زبان فارسی، اصفهان: تأیید.
ذکائی بیضایی، نعمت‌الله (1364). نقدالشعر، تهران، نشر ما.
رادویانی، محمد بن عمر (1949 م.). ترجمان‌البلاغه، به‌تصحیح و اهتمام احمد آتش، چاپ دوم، تهران: اساطیر.
رازی، فخرالدین بن عمر (1992 م.). نهایة الایجاز فی درایة الاعجاز، تحقیق: احمد حجازی السقا، بیروت و القاهره: دار الجلیل و المکتب الثقافی.
رازی، فخرالدین (2004 م.). نهایة الایجاز فی درایة الاعجاز، تحقیق: نصرالله حاجی مفتی اوغلی، بیروت: دارصادر.
راستگو، محمد (1397). هنر سخن‌آرایی (فن بدیع)، چاپ سوم، تهران: سمت.
رامی تبریزی، شرف‌الدین حسن بن محمد (1341). حقایق الحدائق، به‌تصحیح و با حواشی و یاداشت‌های سیّد محمدکاظم امام، تهران: دانشگاه تهران.
رجایی، محمدخلیل (۱۳۵۹). معالم‌البلاغه در علم معانی و بیان و بدیع، چاپ سوم، شیراز: دانشگاه شیراز.
رخشنده‌مند، علی‌سینا (1390). نقد استعاره تمثیلیه در کتب بلاغی، فنون ادبی، 3 (2)، (پیاپی 5)، 138‑117.
رشید وطواط، محمد بن محمد (1362). حدائق‌السحر فی دقائق‌الشعر، به‌تصحیح و اهتمام: عباس اقبال، تهران: طهوری و سنایی.
رنجبر، احمد (1385). بدیع، تهران: اساطیر.
زاهدی، جعفر(1346). روش گفتار (علم البلاغه) در فن معانی، بیان، بدیع، مشهد: دانشگاه مشهد.
سبکی، بهاءالدین (2003). عروس الافراح فی شرح تلخیص المفتاح، بیروت: المکتبه العصریه.
سکاکی، ابی‌یعقوب (1987). مفتاح العلوم، الطبعه الثانیه، بیروت: دار الکتب العلمیه.
سلامه، ابرهیم (1952). بلاغه ارسطو بین الیونان و العرب، قاهره: مکتبه الانجلو المصریه.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1368). موسیقی شعر، چاپ دوم، تهران: آگاه.
شمس العلماء گرکانی، محمدحسین (۱۳۷۷). البدع البدایع، تبریز: احرار.
شمس فخری اصفهانی (1389). معیار جمالی و مفتاج ابواسحاقی (علم عروض، علم قوافی، علم بدایع الصنایع)، تصحیح یحیی کاردگر، [بی‌جا]: [بی‌نا].
شمس قیس، محمد بن قیس (1360). المعجم فی معاییر الشعار العجم، تصحیح: عبدالوهاب قزوینی و مدرس رضوی، تهران: زوار.
شمیسا، سیروس (1381). نگاهی تازه به بدیع، چاپ چهاردهم، تهران: فردوس.
شهاب انصاری، حسین بن محمدشاه مبارکشاه (1956). کنزالفوائد، مرتبه: سیّد یوشح بی ـ ای (علیگ)، هند: مدارس یونیورسیتی.
صادقیان، محمدعلی (1387). زیور سخن در بدیع، چاپ دوم، یزد: دانشگاه یزد.
ضیف، شوقی (1976 م.). البلاغه: تطور و تاریخ، الطبعه السابعه، القاهره: دار المعارف.
طباطبایی، سیّد محمود (1386). هنر بدیع، قم: دارالعلم.
عسکری، ابوهلال (1372). معیار البلاغه، ترجمة محمدجواد نصیری، تهران: دانشگاه تهران.
عسکری، ابوهلال حسن بن عبدالله بن سهل (1998). الصناعتین، الکتابه و الشعر، تحقیق: بجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: عیسی البابی الحلبی.
عقدایی، تورج (1396). بدیع در شعر فارسی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
علوی مقدم، محمد (1372). در قلمرو بلاغت، مشهد: آستان قدس رضوی.
علوی الیمینی، یحیی بن حمزه (2007 م.). الایجاز الاسرار کتاب الطراز فی علوم حقائق الاعجاز، تحقیق: عیسی باطاهر، بیروت: دارالمدار الاسلامی.
فروغی، محمدعلی (1302). علم بدیع، تهران: علمی.
فشارکی، محمد (۱۳۷۹). نقد بدیع، تهران: سمت.
فندرسکی، ابوطالب بن میرزا بیک (1381). رساله بیان بدیع، مقدمه، تصحیح و تحشیه: سیّده مریم روضاتیان، اصفهان: دفتر تبلیغات اسلامی.
قدامه بن جعفر، ابوالفرج (1302). نقدالشعر، عنی بتصحیح: بونیاکر، قسطنطنیه: مطبعه الحوائب.
قریب، عبدالعظیم (1306). بدیع، تهران: معرفت.
قنبری، محبعلی (1368). گوهرکده، زنجان: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی زنجان.
قندیل، اسعاد عبدالهادی (1369). فنون شعر فارسی، ترجمة فاطمه سوهانفکر، تهران: مؤسسه علمی اندیشة جوان.
کاشفی، حسین بن على (۱۳۶۹). بدائع الأفکار فی شرح صناع الأشعار، ویراسته و گزارده میرجلال‌الدین کزازی، تهران: مرکز نشر.
کزازی، جلال‌الدین (۱۳۷۳). بدیع زیباشناسی سخن پارسی، تهران: نشر مرکز.
گرکانی، شمس العلماء (1377). ابدع‌البدایع، به‌اهتمام حسین جعفری، تبریز: احرار.
مازندرانی، محمدهادی (1376). انوارالبلاغه، به‌کوشش محمدعلی غلامی‌نژاد، تهران: قبله.
محبتی، مهدی (1386). بدیع نو، چاپ دوم، تهران: سخن.
مدنی شیرازی، سیّدعلیخان (1304). انوارالربیع فی انواع البدیع، حققه و ترجم الشعرائه: شاکر هادی شکر، عراق: نعمان.
مرتضایی، جواد (1394). بدیع از بلاغت، تهران: بهارستان.
مردوخی، معد (1378). علوم بلاغی، تهران: بهارستان.
مرغینانی، نصر بن الحسن (1364). محاسن الکلام، به‌کوشش: محمد فشارکی، اصفهان: فرهنگسرای اصفهان.
مسعودی، امید (1370). زبان شعر (بدیع ـ عروض ـ قافیه)، تهران: آرین.
میرزا عبدالعظیم‌خان (1308). کتاب البدیع، چاپ دوم، تهران: فردوس.
نوروزی، جهانبخش (1378). زیورهای سخن (صناعات ادبی)، چاپ دوم، شیراز: راهگشا.
النویری، شهاب‌الدین احمد بن عبدالوهاب [بی‌تا]. نهایه الارب فی فنون الادب، القاهره: دار الکتب المصریه.
وحیدیان کامیار، تقی (۱۳۸۳). بدیع و دیدگاه زیبایی‌شناسی، تهران: سمت.
وطواط، رشیدالدین (1362). حدائق السحر فی دقایق الشعر، تصحیح اقبال آشتیانی، تهران: طهوری و سنایی.
هاشمی، احمد (1380). جواهرالبلاغه، ترجمه و شرح حسن عرفان، قم: نشر بلاغت.
هدایت، رضاقلی‌خان (1383). مدارج البلاغه در علم بدیع، تصحیح حمید حسنی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
همایی، جلال‌الدین (1389). فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: اهورا.