نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات فارسی و زبان های خارجی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
Prosodic elements are considered the main parts of the Prosody science. So, learning these elements and the system that governs them plays a critical role in traditional prosody. In addition, recognizing the different types of elements (Salim va Mozahaf) shapes a big part of prosody. By realizing the defects of the traditional system, prosodists created new prosodic systems. In this way, each of them introduced their desired prosodic elements. But in the meantime, the explanation of the relationship between the elements in the new prosody and the suggestion of a structure for them was neglected. As a result, it confused the basics of prosody and caused difficulty in learning it. This research aims to identify the relationships between the elements and structurally explain them. The results of the study show two types of structural relationships between Persian prosodic elements. The first is formed based on the increase and decrease of the last syllables of the elements, and the second is based on the old concept of prosodic circles. By using it, all elements can be derived from the circles we call ‘elemental circles’. Based on these two types of relationships, two new prosodic structures are introduced: linear structure and circular structure. The common result shows that, regardless of rare ideas, the number of correct elements of Persian Prosody reaches 44, which are: 1 one-syllable, 2 two-syllable, 7 three-syllable, 13 four-syllable, and 21 five-syllable elements.
Keywords: Persian Prosody, Prosodic Elements, Structure.
Introduction
Prosodic elements are the most practical and perceptible parts of Persian Prosody. We need the prosodic elements to reach a shared and musical understanding of the meters and discuss them. So naming and classifying the prosodic elements is critical in teaching the Prosody. For centuries, traditional Persian prosody derived from Arabic was the only knowledge available to understand the meter of Persian poetry. So, the elements were defined and classified based on the principles of traditional Persian prosody. Since the inherent weaknesses in traditional prosody were revealed in the recent century, efforts began to create new Persian prosody. From the beginning of the new Persian prosody, different suggestions have been proposed for the naming and classifying of the elements. But in the meantime, the explanation of the relationship between the elements in the new Prosody and the suggestion of a structure for them was neglected. So, teaching Persian Prosody has become problematic from the very first step.
By examining the elements, this study proposes a new structure for them. In addition to simplifying the process of teaching prosody, these structures will answer questions such as how the elements are formed, the number of elements, and the relationship between them. The two questions that this study seeks to answer are: 1) What are the relationships between Persian prosody elements? 2) Based on these relationships, what structures can be presented for Persian prosody elements?
Materials and Methods
This research is fundamental in terms of theory development and quantitative-qualitative in terms of the type of data. The statistical population is the prosodic elements presented by Hamidi Shirazi, Farzad, Natel Khanlari, Najafi, Shamisa and Vahidian Kamyar. However, the research focuses mainly on the prosodic elements presented by Najafi in his books Meters of Persian Poetry (2016) and Classification of Persian Meters (2018). Because, firstly, Najafi suggested the most elements, and secondly, he analyzed them in the most detailed way. In this research, instead of sampling, the whole statistical population has been studied. The type and order of syllables of each prosodic element and the classifications presented in past prosodists' works have been analyzed and investigated.
Research Findings
In this research, by examining the elements in terms of the type and arrangement of syllables and analyzing the research of past prosodists, two types of objective and concrete structures were identified: linear structure and circular structure.
Linear Structure
What forms the linear structure is the increase or decrease of the syllables from the end of the elements. It is possible to reach a larger element by increasing one syllable to a smaller element or a smaller one by decreasing a syllable. This relationship creates a macro-structure that we call a linear structure. It can contain all Persian prosodic elements. This structure's simplicity, completeness, and predictability make it a suitable tool for teaching prosody.
Circular Structure
Examining Persian prosody elements from one syllable to five syllables shows that all can be extracted from sixteen circles. A structure that we call "circular structure" is created from these sixteen circles. Unlike the linear structure, this structure has two layers: the inner circle layer that defines the elements of each circle and the outer circle layer that shows the relationships between circles and the position of each circle in an overall structure.
Discussion of Results and Conclusions
This research suggests two structures for defining and classifying the Persian prosodic elements: linear structure and circular structure. Both can introduce a complete narrative for Persian prosody: in a linear structure, Persian prosody initiates from two syllables: short and long. Adding the short and long syllables to their end forms new elements. These elements create the Persian meters by repetition or alternation; everything starts from a long syllable (first circle) in the circular structure. Other circles are obtained hierarchically from this circle. The elements from these circles make up the meters of Persian prosody by repetition or alternation.
The number and type of elements obtained from the circular structure are the same as the elements obtained from the linear structure. That is, a total of 44 correct and permissible elements from one to five syllables can be identified for Persian prosody, which is: 1 one-syllable element, 2 two-syllable elements, 7 three-syllable elements, 13 four-syllable elements, and 21 five-syllable elements.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
ارکان عروضی (افاعیل عروضی) از کاربردی‌ترین و ملموس‌ترین بخش‌های عروض فارسی است. به کمک ارکان عروضی به درکی موسیقایی و مشترک از اوزان می‌رسیم و از آنها سخن می‌گوییم. مثنوی مولوی را با «فاعلاتن فاعلاتن فاعلن» و شاهنامة فردوسی را با «فعولن فعولن فعولن فعل» می‌شناسیم. بدون ارکان، دانش عروض بزرگ‌ترین محل بروز و ظهور خود را از دست می‌دهد؛ ازاینرو نامگذاری و طبقه‌بندی ارکان عروضی همواره نقشی مهم در آموزش عروض داشته است.
برای قرن‌ها، عروض سنتی فارسی که از عربی وام گرفته شده است، یگانه دانش در دسترس برای شناخت وزن شعر فارسی بود؛ ازهمین‌رو ارکان عروضی نیز براساس اصول و قوانین عروض سنتی، مشخص و طبقه‌بندی می‌شدند. از حدود یک قرن پیش و با آشکارشدن ضعف‌های ذاتی عروض سنتی، تلاش‌ها برای ایجاد عروض جدید فارسی شروع شد؛ تلاش‌هایی که امروزه به بار نشسته است و حاصل آن را در متون دبیرستانی و دانشگاهی شاهدیم. از آغازِ پیدایش عروض جدید فارسی تاکنون، عروضیان پیشنهادهای متفاوتی برای نامگذاری و طبقه‌بندی ارکان ارائه کرده‌اند که آخرین آنها ارکان بیست‌و‌شش‌گانة ابوالحسن نجفی است (نجفی، 1395: 164‑162) که در عمل با درنظر‌گرفتن رکن‌های ناقص آخر مصراع، رکن‌های حاصل از اختیارات شاعری (رکن جانشین)، رکن‌های به‌کار‌رفته در اوزان متناوب و رکن‌های پنج‌هجایی مختوم به هجای کوتاه، به حدود چهل رکن می‌رسد. 1
مسئلة این پژوهش در هنگام آموزش عروض براساس شیوة ابوالحسن نجفی آشکار شد. حدود چهل رکن عروضی که هیچ ارتباط ساختاری با هم ندارند، در همان گام اول، آموزش را به امری دشوار تبدیل کرد. عروض‌آموز چاره‌ای غیر از به‌خاطرسپردن نام این ارکان ندارد. فقط میتوان امید داشت که با تمرین بر آنها مسلط شود و آنها را به حافظه بسپارد. عروض‌آموز هرگز نخواهد دانست چرا با این تعداد رکن روبه‌روست؛ چرا تعداد ارکان کمتر یا بیشتر نیست و نخواهد دانست که ارکان چگونه ساخته می‌شوند. از آنجا که یکی از اغراض اصلی در ایجاد عروض جدید، ساده‌سازی و دوری از پیچیدگی‌های عروض سنتی است، نوعی نقض غرض دیده میشود.
علاوه‌بر این باید گفت عروض سنتی با وجود عیوب انکارناپذیر آن، ارکان را به‌صورت منسجم و به‌هم‌پیوسته عرضه می‌کرد و امکان ایجاد ساختاری ذهنی را فراهم می‌آورد. فَعِلاتن را مخبون فاعلاتن می‌شمرد و فَعِلن را مخبون محذوف فاعلاتن می‌دانست. معمولاً عروض‌آموزان آموزش را با ارکان اصلی شروع می‌کردند که درنهایت ده رکن بود و به‌مرور با ارکان مزاحف آشنا می‌شدند و مجموعه‌ای به‌هم‌پیوسته را تجربه می‌کردند. در اینجا غرض دفاع از نظام زحافات نیست؛ بلکه سخن بر این است که ارکان عروض جدید نیز به یک ساختار انسجام‌بخش نیازمندند.
نجفی مهم‌ترین مسئلة عروض فارسی را «طبقه‌بندی وزن‌ها» می‌دانست (همان، 1397: 9). او اعتقاد داشت که هر طبقه‌بندی معتبر باید واجد سه شرط باشد: سهولت مراجعه، تعیین سلسه‌مراتب واحدها و پیش‌بینی واقعیت‌های آینده (همان: 13‑12). این مسئله به همان اندازه که دربارة اوزان صادق است، دربارة ارکان نیز صدق میکند. این مقاله بر آن است تا با بررسی ارکان عروضی (با توجه به ارکان نجفی) نظام و ساختاری برای طبقه‌بندی ارکان پیشنهاد کند که این سه شرط را دارا باشد. چنین ساختاری علاوه‌بر ساده‌کردن فرایند آموزش عروض، به سؤالاتی مانند چگونگی شکل‌گیری ارکان، تعداد ارکان و ارتباط میان آنها پاسخ خواهد داد.
دو پرسشی که این مقاله درپی پاسخ‌گفتن به آنهاست عبارت‌اند از: چه روابطی میان ارکان عروضی فارسی وجود دارد؟ براساس این روابط، چه ساختارهایی را برای ارکان عروضی فارسی میتوان ارائه کرد؟
1ـ2 روش پژوهش
این تحقیق ازنظر گسترش نظری موضوع، بنیادی و ازنظر نوع داده‌ها کمی ـ کیفی است. گسترة (جامعه) آماری پژوهش، ارکان عروضی است که در آثار مهدی حمیدی شیرازی، مسعود فرزاد، پروزیر ناتل خانلری، ابوالحسن نجفی، سیروس شمیسا و تقی وحیدیان کامیار ارائه شده است. ارکان عروضی که دکتر ابوالحسن نجفی در کتاب‌های وزن شعر فارسی (1395) و طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی (1397) ارائه کرده، در کانون بررسی قرار داشته است و این از‌آن‌روست که ارکان نجفی ازنظر تعداد، بیشترین و ازنظر سطح بررسی، دقیق‌ترینِ بررسی‌هایی است که تاکنون ارائه شده است. کل جامعة آماری بررسی شد و از نمونه‌گیری استفاده نشده است. در این پژوهش، نوع و ترتیب هجاهای هر رکن عروضی و همچنین طبقه‌بندی‌های ارائه‌شده در آثار عروضیان گذشته، تحلیل و بررسی شده است.
1ـ3 پیشینه و مبانی نظری پژوهش
همچنان‌که اشاره شد، ارکان عروضی و رکن‌بندی، از موضوعات محوری دانش عروض است که از آغاز پیدایش عروض فارسی به آن پرداخته شده است. از آنجا که نوع ارکان و شیوة رکن‌بندی در عروض سنتی فارسی از عروض عربی گرفته شده است، ابتدا نظام ارکان در عروض عربی توضیح داده خواهد شد و سپس در یک سیر تاریخی تا زمان حال بررسی ادامه می‌یابد.
1ـ3ـ1 عروض عربی
عروض عربی را خلیل بن احمد فراهیدی (وفات 170 ق.) پایه‌گذاری کرد. در عروض خلیل، ده رکن اصلی وجود دارد که براساس تعداد حروف به دو دستة «خماسی» و «سباعی» تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از:
|
ارکان خماسی |
فعولن |
فاعلن |
|
|
|
|
|
|
|
ارکان سباعی |
مفاعیلن |
مستفعلن |
فاعلاتن |
مفاعلتن |
متفاعلن |
فاعلاتن |
مستفعلن |
مفعولاتُ |
از این ده رکن، براساس قوانین زحافات و علل، حدود شصت رکن مشتق میشود (قهرمانی مقبل، 1389: 75). محور جانشینی نقشی اساسی در ساختاربخشی به ارکان در عروض خلیل بن احمد دارد؛ برای مثال ارکان مفتعلن و مفاعلن در طول شعر می‌توانند جانشین مستفعلن شوند و شاعر مختار است از میان آنها یکی را انتخاب کند و این انتخاب‌ها وزن شعر را مختل نمی‌کند (مانند اختیار شاعری آوردن فاعلاتن به‌جای فعلاتن در رکن اول مصراع‌های شعر فارسی). وجود این رابطه موجب شد که خلیل بتواند مفاعلن و مفتعلن را ارکان مزاحف مستفعلن به شمار آورد. محور جانشینی که حقیقتی وزنی در شعر عرب است، به نظام زحافات استحکام می‌دهد. نکتة مهم دربارة عروض خلیل بن احمد این است که این نظام عروضی در زبان عربی کاراست و به‌خوبی از عهدة توصیف وزن شعر عربی بر‌می‌آید (همان، 1390: 1).
1ـ3ـ2 عروض سنتی فارسی
عروض سنتی فارسی نظام زحافات را نیز مانند سایر بخش‌ها از عروض عربی گرفت؛ امری که عروض فارسی را با چالشی جدی روبهرو کرد. مشکل در فعال‌نبودن محور جانشینی برای ارکان عروضی فارسی است. بدین معنا که در عروض فارسی برخلاف عروض عربی در طول یک شعر امکان و اختیار جانشینی ارکان مزاحف با ارکان اصلی وجود ندارد. نمی‌توان مفتعلن و مفاعلن را به‌جای مستفعلن به کار برد؛ به‌جای متفاعلن، مستفعلن قرار داد؛ فعولن با فعولُ و فاعلن با فعلن جانشین نمیشود و در صورت جانشینی، وزن شعر مخدوش و مختل خواهد شد.
با این حال و با وجود این تفاوت بنیادین میان عروض فارسی و عربی و بی‌معنا‌بودن مزاحف دانستن رکنی برای رکنی دیگر در عروض فارسی، به‌دلیل ضرورتی که در عروض فارسی برای انسجام‌بخشی و سامان‌دادن به ارکان وجود داشت، به‌گونه‌ای صوری و ظاهری از نظام خلیل استفاده شد. به بیان دیگر، برای اینکه بتوان عروض را به‌گونه‌ای نظام‌مند شناخت، بررسی کرد، آموزش داد و دربارة آن صحبت کرد، در عروض فارسی نظام زحافات عربی به کار گرفته شد. این نظام نامگذاری اگرچه بر خیال بنا شده بود، تا صد سال پیش ساختاربخش ارکان عروضی فارسی بود. آموزندگان عروض، آموختن را با ارکان اصلی آغاز می‌کردند و براساس نظام زحافات عروض عربی (و گاه بسیار فراتر از ضوابط آن) ارکان دیگر را به‌تدریج از ارکان اصلی به دست می‌آوردند.
این روشی است که از آثار متقدمی چون المعجم شمس قیس رازی و معیار الأشعار خواجه نصیر شروع میشود و تا آثار متأخرِ مبتنی بر عروض سنتی چون عروض عباس ماهیار ادامه می‌یابد. در کتاب عباس ماهیار همان ارکان سنتی را می‌بینیم که براساس تعداد هجا با ظاهری نو ارائه شده‌اند. از آنجا که در فارسی تفاوتی میان وتد مجموع و وتد مفروق وجود ندارد (و در کل نظام اسباب و اوتاد آنچنان که در عروض عربی دیده میشود، در عروض فارسی کارایی ندارد)، ماهیار از ده رکن عروض عربی دو رکن فاعلاتن و مستفعلن را که دارای وتد مفروق هستند، حذف کرده و هشت رکن دیگر را ارکان اصلی دانسته است (ماهیار، 1400: 16):
|
ارکان سه هجایی |
فعولن |
فاعلن |
|
|
|
ارکان چهار هجایی |
مفاعیلن |
مستفعلن |
فاعلاتن |
مفعولاتُ |
|
ارکان پنج هجایی |
متفاعلن |
مفاعلتن |
|
|
الف) مهدی حمیدی شیرازی (1365‑1293)
حمیدی شیرازی که از منتقدان سرسخت نظام زحافات بود، بعد از برشمردن عیوب متعدد آن، در معرفی شیوه‌ای کاملاً نو کوشید: او رکن «مُتَفاعِلاتُن» را اساس نظام عروضی خود قرار داد. حمیدی این رکن را مرکب از سه جزء می‌دانست: مُتَفا، عِلا، تُن (یک فاصله، یک وتد و یک سبب). طبع شاعرانة حمیدی دستیابی به این رکن را کشفی بزرگ در عالم عروض شمرد: « متفاعلاتن سپیده‌دمی است که بر دریاهای سیاه و طوفان‌زدة بحور نورافشانی می‌نماید و خورشیدی است که بر جهان تیرة اوزان طلوع میکند» (حمیدی، 1363: 36). او با استفاده از سه روش، سایر ارکان را از این رکن به دست می‌آورد: تکرار یکی از اجزای سه‌گانة متفاعلاتن؛ ترکیب دو جزء آن؛ ترکیب سه جزء آن (همان: 38‑37). حمیدی قائل به دوازده رکن یا به بیان خودش «وزنه‌های اصلی یا افاعیل عروضی » بود که عبارت‌اند از: 2
|
سه رکن حاصل از تکرار یک جزء |
|||||
|
مُتَفامُتَفا (متفاعلتن) |
عِلا عِلا |
تُن تُن |
|||
|
شش رکن حاصل از ترکیب دو جزء |
|||||
|
مُتَفاعِلا (متفاعلن) |
مُتَفاتُن |
عِلاتُن (فعولن) |
عِلا مُتَفا (مفاعلتن) |
تُن مُتَفا (مفتعلن) |
تُن عِلا (فاعلن) |
|
سه رکن حاصل از ترکیب سه جزء با تبدیل «مُتَفا» به «فا» |
|||||
|
فاعلاتن |
عِلاتُن فا (مفاعیلن) |
تُن فاعِلا (مستفعلن) |
|||
سایر ارکان به تعبیر حمیدی به‌گونة غیرمستقیم از متفاعلاتن استخراج شده‌اند (همان: 36).
روش حیمدی با استقبال عروضیان بعد از وی روبهرو نشد. قهرمانی مقبل اعتقاد دارد که حمیدی بدون توجه به اینکه بنانهادن یک علم نیازمند معیارهای علمی براساس منطق است، کاملاً شاعرانه با موضوع برخورد کرده است (قهرمانی مقبل، 1389: 40)؛ «روش حمیدی نه‌تنها زحافات را نفی نمی‌کند، بلکه بر تعداد زحافات می‌افزاید، چراکه در این روش ارکان فعال عروضی را به‌جای استخراج از ده رکن، باید تنها از یک رکن استخراج نمود که این کار سبب پیچیدگی مسئله نیز میشود» (همان: 39). نجفی تنها اشاره‌ای به شیوة حمیدی میکند و آن را شایستة بررسی نمی‌داند: «به‌سبب عدم شباهت با شیوه‌های موجود، و نیز به‌سبب جنبة شدیداً ذهنی و من‌عندی آن، به بحث دربارة آن نخواهیم پرداخت» (نجفی، 1394: 15). ازنظر ارتباط ارکان و چگونگی اشتقاق باید گفت شیوة حمیدی آنچنان پرابهام است که نمی‌توان توقع راه حل از آن داشت. مثال زیر نمونه‌ای از کاربرد ارکان حمیدی است (حمیدی، 1363: 42):
|
من آدمی به جمالت نه دیدم و نه شنیدم |
|
اگر گلی به حقیقت عجین آب حیاتی |
ب) مسعود فرزاد (1360‑1285)
فرزاد نیز مانند حمیدی سعی کرد نظامی جدید معرفی کند. او رکن چهار هجایی مفعولاتن (ـ ـ ـ ـ) را پدر پدرهای ارکان فارسی معرفی کرد. او از این رکن، بیست و سه رکن استخراج کرد (فرزاد، 1349: 586). فرزاد ارکان عروضی را براساس تعداد هجا در دسته‌های سه، چهار، پنج و شش سیلابی دسته‌بندی کرده است:
|
شش سیلابی |
پنج سیلابی |
چهار سیلابی |
سه سیلابی |
|
|
مستفعلاتتن |
مفاعیلتن |
مفاعلین |
فعولن |
1 |
|
|
مفاعلاتن |
مفاعلن |
فاعلن |
2 |
|
|
مفاعلتن |
فاعلاتن |
فعلن |
3 |
|
|
فاعلاتتن |
فعلاتن |
مفعولن |
4 |
|
|
فعلاتاتن |
مستفعلن |
|
5 |
|
|
فعلاتتن |
مستفعل |
|
6 |
|
|
فعلتتن |
مفتعلن |
|
7 |
|
|
مستفعلاتن |
مفعولاتن |
|
8 |
|
|
مستفعلتن |
|
|
9 |
|
|
مفتعلاتن |
|
|
10 |
نجفی بر آن است که فرزاد برای اثبات هیچ‌یک از «اشتقاق پایه‌ها از مفعولاتن مطلقاً دلیل علمی عرضه نمی‌کند؛ بنابراین باید گفت که همة آنها من‌عندی است. به عبارت دیگر، در نخستین قدم، بیست و سه عامل من‌عندی وارد عروض فرزاد میشود» (نجفی، 1394: 56). در عروض فرزاد چگونگی ارتباط ارکان تبیین نمیشود و بدون بیان چگونگی این ارتباط طبیعتاً امکان ارائة ساختاری برای آنها نیز ممکن نیست. شیوة فرزاد بعد از وی با استقبال عروضیان روبهرو نشد.
ج) پرویز ناتل خانلری (1369‑1292)
خانلری اعتقاد داشت، از آنجا که اکثر کلمات فارسی یک تا سه هجایی هستند، ارکانی که بیش از سه هجا داشته باشند با ساختار کلمات فارسی سازگار نیستند؛ ازاینرو ارکان عروضی فارسی را به دو گروه دوهجایی و سه‌هجایی محدود کرد (خانلری، 1373: 159). خانلری قائل به وجود چهار رکن دوهجایی و شش رکن سه‌هجایی است. او نام‌های فارسی زیر را برای این ارکان پیشنهاد میکند (همان: 161):
|
ارکان دوهجایی |
U ـ = نَوا |
ـ U = چامه |
ـ ـ = آوا |
UU = همه |
||
|
ارکان سه هجایی |
U ـ ـ = خُشاوا (خوش‌آوا) |
UU ـ = بِنَوا |
ـ ـ ـ = نیکاوا |
|||
|
ـ U ـ = خشنوا (خوش‌نوا) |
U – U = ترانه |
UU -= زمزمه |
||||
براساس این ارکان وزن «فعولن فعولن فعولن فعل» شاهنامه به‌صورت «خشاوا خشاوا خشاوا نوا» رکن‌بندی و خوانده میشود. خانلری فقط رکن‌ها را براساس تعداد هجاها تقسیم‌بندی میکند و قائل به ارتباطی میان ارکان نیست. ارکان خانلری که حتی خود وی نیز در کتابش از آنها بهره نبرد، بعد از وی میان عروضیان رواج نیافت.
د) تقی وحیدیان کامیار (1313‑1396)
وحیدیان کامیار هجده رکن پرکاربرد را نام می‌برد (وحیدیان کامیار، 1386: 26‑25) و آنها را براساس موقعیت قرارگیری در مصراع در سه گروه قرار می‌دهد:
|
ده رکنی که در آغاز و میان و پایان مصراع می‌توانند بیایند |
||||||||||||||
|
فعلن |
مفعولن |
فعولن |
فاعلن |
مفاعلن |
مفتعلن |
فعلاتن |
مستفعلن |
مفاعلین |
فاعلاتن |
|||||
|
پنج رکنی که در آخر مصراع قرار نمی‌گیرند (چون به هجای کوتاه ختم می‌شوند) |
||||||||||||||
|
مفعولُ |
فعلاتُ |
مستفعلُ |
مفاعیلُ |
فاعلاتُ |
||||||||||
|
سه رکنی که در آخر مصراع می‌آیند |
||||||||||||||
|
فع |
فع لن |
فعل |
||||||||||||
وحیدیان کامیار نظر خود را دربارة تعداد کل ارکان عروضی بیان نمی‌کند و روش کار خود را نیز در برگزیدن این هجده رکن توضیح نمی‌دهد. تنها عامل انسجام‌بخش به ارکان، قرارگرفتن آنها درون یکی از طبقات سه‌گانه است. میان ارکان درون هر طبقه ارتباطی نیست و ارکان با تعداد هجاهای مختلف در یک طبقه قرار گرفته‌اند. از آنجا که متون عروض دبیرستان تألیف وحیدیان کامیار است، دیدگاه‌های وی، در دانش عمومی ـ عروضی جامعه جایگاهی ویژه دارد.
هـ) سیروس شمیسا
شمیسا بیست رکن را از مشهورترین و پرکاربرد‌ترین ارکان فارسی معرفی میکند (شمیسا، 1401: 36). این ارکان براساس تعداد هجا از یک‌هجایی تا پنج‌هجایی مرتب شده‌اند. ارکان شمیسا عبارت‌اند از:
|
|
|
|
|
فع |
یک‌هجایی |
|
|
|
|
فع لن |
فعل |
دوهجایی |
|
مفعولُ |
مفعولن |
فعولن |
فاعلن |
فعلن |
سه‌هجایی |
|
مفاعیلن |
فعلاتُ |
فعلاتن |
فاعلاتُ |
فاعلاتن |
چهارهجایی |
|
مفتعلن |
مستفعلُ |
مستفعلن |
مفاعلن |
مفاعیلُ |
|
|
|
|
|
متفاعلن |
مستفعلاتن |
پنج‌هجایی |
شمیسا همچنین محل قرارگیری این ارکان را در مصراع مشخص میکند: «فَع و فَعَل فقط در پایان مصراع می‌آیند؛ اما ارکانی که به هجای کوتاه ختم شده‌اند، هیچ‌گاه در پایان مصراع قرار نمی‌گیرند. از بقیة ارکان، هم در آغاز و هم در حشو و هم در پایان مصراع استفاده میشود» (همان: 37). ارکان شمیسا نیز فقط براساس تعداد هجا طبقه‌بندی شده‌اند و ارتباط درونی با هم ندارند. او شیوة به‌دست‌آوردن این ارکان بیست‌گانه را بیان نمی‌کند. نمی‌دانیم جامعة آماری او چقدر بوده یا چگونه نمونه‌گیری کرده است.
و) ابوالحسن نجفی (1394‑1308)
نجفی اوزان را به دو دستة متفق‌الأرکان و متناوب‌الأرکان تقسیم میکند. اوزان متفق‌الأرکان از تکرار رکن‌های سه‌هجایی، چهارهجایی و پنج‌هجایی حاصل می‌شوند؛ اما اوزان متناوب‌الأرکان فقط از رکن‌های چهارهجایی ساخته شده‌اند. رکن‌هایی که اوزان متفق‌الأرکان را می‌سازند، 26 رکن هستند. او این 26 رکن را به سه گروه سه، چهار و پنج‌هجایی تقسیم میکند که 6 رکن سه‌هجایی، 10 رکن چهارهجایی و 10 رکن پنج‌هجایی است. نجفی سپس هرکدام از گروه‌ها را براساس تعداد هجاهای کوتاه و بلند آنها به گروه‌های کوچک‌تر تقسیم میکند (نجفی، 1395: 165‑162). شش رکن سه‌هجایی به دو گروه تقسیم شده‌اند:
|
ارکان سه‌هجایی |
|||||
|
دو کوتاه و یک بلند |
یک کوتاه و دو بلند |
||||
|
فاعلُ |
فَعولُ |
فَعِلُن |
مفعولُ |
فاعلن |
فَعولن |
گروه ده‌رکنی ارکان چهارهجایی به دو زیر گروه چهار‌تایی و شش‌تایی تقسیم شده است:
|
ارکان چهارهجایی |
||||
|
دو کوتاه و دو بلند |
یک کوتاه و سه بلند |
|||
|
مفتعلن |
مفاعلن |
فعلاتن |
فاعلاتن |
مفاعیلن |
|
مفاعیلُ |
مستفعلُ |
فاعلاتُ |
مفعولاتُ |
مستفعلن |
نجفی گروه ده‌رکنی ارکان پنج هجایی را به سه زیرگروه تقسیم میکند:
|
ارکان پنج‌هجایی |
|||||
|
دو کوتاه و سه بلند |
سه کوتاه و دو بلند |
یک کوتاه و چهار بلند |
|||
|
مفاعلاتن |
فَعِلیّیاتن |
متفاعلن |
مفاعلتن |
مستفعلاتن |
فاعلیّیاتن |
|
مفاعیلتن |
مفتعلاتن |
||||
|
مستفاعلن |
مستفعلتن |
||||
ارکانی که اوزان متناوب‌الأرکان را می‌سازند، فقط رکن‌های چهارهجایی هستند که در میان آنها دو رکن فعلاتُ و مفاعلُ نیز دیده میشود و تعداد کل ارکان را به 28 می‌رساند. این 28 رکن فقط ارکانی هستند که وزن‌های اصلی متفق‌الأرکان و متناوب‌الأرکان را می‌سازند. در عمل با درنظر‌گرفتن رکن‌های ناقص آخر مصراع، رکن‌های حاصل از اختیارات شاعری (رکن جانشین) و رکن‌های پنج‌هجایی مختوم به هجای کوتاه، تعداد ارکان به حدود 40 رکن می‌رسد. نجفی از این ارکان در کتاب طبقه‌بندی وزن های شعر فارسی بهره می‌برد (نجفی، 1397). همانگونه که دیده میشود، اساس کار نجفی در طبقه‌بندی ارکان ابتدا تعداد هجاهاست و سپس نسبت میان هجاهای کوتاه و بلند. از آنجا که او طبقه‌بندی خود را دو مرحله پیش برده است و علاوه‌بر گروه‌ها، زیرگروه‌ها را هم مشخص کرده است، میتوان طبقه‌بندی او را از سایر طبقه‌بندی‌ها دقیق‌تر دانست. نجفی تمرکز خود را بر طبقه‌بندی ارکان قرار داده و به ارتباط ارکان و ارائة ساختار نپرداخته است.
1ـ3ـ3 جمع‌بندی پیشینه و مبانی نظری
میتوان بررسی‌های فوق را در دو گروه اصلی قرار داد: نخست گروهی که قائل به اشتقاق ارکان از یک رکن واحد هستند. بررسی‌های مهدی حمیدی شیرازی و مسعود فرزاد در این دسته قرار می‌گیرند. در این گروه فرایند اشتقاق و مزاحف‌سازی پذیرفته‌شده است؛ اما سعی میشود نظامی ساده‌تر از نظام زحافات سنتی ارائه شود و باور بر این است که اگر همة ارکان فقط از یک رکن به دست آید، مشکل پیچیدگی نظام زحافات حل میشود. تاریخ عروض نشان می‌دهد که چنین تلاش‌هایی به نتیجه مدّنظر نرسیده و مقبول عروضیان قرار نگرفته است. در گروه دوم، بررسی‌هایی قرار می‌گیرند که قائل به اشتقاق نیستند. کارهای خانلری، وحیدیان کامیار، شمیسا و نجفی در این گروه قرار دارند. در این گروه، ارکان عموماً براساس تعداد هجاهایشان و گاهی براساس محل قرارگیریشان در مصراع طبقه‌بندی می‌شوند.
گروه اول به‌علت ناتوانی در ارائة روشن و دقیق چگونگی اشتقاق ارکان از یک رکن به‌مرور کنار گذاشته شدند؛ ولی روش گروه دوم با وجود وانهادن ارائة ساختاری منسجم برای ارکان عروضی، امروزه روش غالب در تحقیقات عروض جدید است. گویی عروضیان به این نتیجه رسیده‌اند که مشکلات نبود رابطه میان ارکان عروضی و نداشتن ساختاری برای آنها، به‌مراتب بسیار کمتر از مشکلات درپیچیدن در روابط مبهم و پیچیدة اشتقاقی است.
2ـ بحث و بررسی
گفته شد که نظام ارکان در عربی بر اساس روابط واقعی شکل گرفته است که مهم‌ترین این روابط، امکان جانشینی است. این امکان بدان صورت که نظام زحافات را بنیان نهاده است، در عروض فارسی وجود ندارد؛ ازاینرو در این تحقیق روابط واقعی میان ارکان فارسی جست‌وجو شده است؛ آنگونه روابطی که بتوان براساس آن همة ارکان را در قالب ساختاری منسجم قرار داد.
با بررسی ارکان ازنظر نوع و چیدمان هجاها و تحلیل تحقیقات عروضیان گذشته، دو نوع ساختار عینی و ملموس شناسایی شد که در واقعیت‌های وزنی ریشه دارند و در ادامه تحت عنوان‌های «ساختار خطی» و «ساختار دایره‌محور» معرفی می‌شوند.
2ـ1 ساختار خطی
عامل شکل‌دهنده به «ساختار خطی» افزایش یا کاهش هجا از آخر ارکان است. درک این نکته که برخی ارکان با کاستن از اجزای آخر یک رکن یا افزودن بر اجزای آخر یک رکن، حاصل می‌شوند از دریافت‌های کهن عروضی است. اصطلاحاتی مانند کف، قصر و حذف، نمونه‌هایی از فرایند کاهش، و اصطلاحاتی مانند ترفیل و تسبیغ نمونه‌هایی از فرایند افزایش در عروض سنتی هستند. در عروض جدید، خانلری پیش از همه از این رابطه بهره می‌برد. البته او از این رابطه برای طبقه‌بندی و نظم‌دادن به اوزان (نه ارکان) استفاده میکند؛ برای مثال خانلری بحر رمل را برمی‌گزیند و نشان می‌دهد که چگونه با کاهش پیاپی هجاها از پایان وزنی که چهار رکن در هر مصراع دارد (رمل مثمن سالم) میتوان به اوزان دیگر رسید:
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلا (فاعلن)
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فع
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن
فاعلاتن فاعلاتن فاعلن
فاعلاتن فاعلان فع (خانلری، 1373: 175)
آنچه این امکان را به خانلری می‌دهد تا این اوزان را در یک گروه و زیر هم قرار دهد، رابطه‌ای واقعی و عینی است. براساس کاهش یک هجا از یک وزن به وزن پایین‌تر آن و با افزایش یک هجا به وزن بالاتر می‌رسیم. این روش نظم‌دادن و طبقه‌بندی اوزان مقبول عروضیان واقع شد و نجفی (1397)، قهرمانی (1397الف) و طبیب‌زاده (1401) 3 ذیل عنوان خانواده‌های وزنی از آن استفاده کردند.
اگر به رکن آخر اوزان خانوادة فوق دقت شود، میتوان دید که میان ارکان نیز این رابطه وجود دارد. میتوان با افزایش یک هجا از رکن کوچک‌تر به رکن بزرگ‌تر و با کاهش یک هجا از رکن بزرگ‌تر به رکن کوچک‌تر رسید. اکنون براساس افزایش و کاهش هجاها سعی می‌کنیم برای ارکان فارسی یک ساختار ایجاد کنیم. برای این منظور کار را از کوچک‌ترین واحدها یعنی یک هجای کوتاه و یک هجای بلند آغاز می‌کنیم:
هجای کوتاه به‌تنهایی رکن به شمار نمی‌رود؛ اما هجای بلند می‌تواند در آخر مصراع، رکن ناقص باشد. رکن ناقص رکنی است که در آخر مصراع یا در اوزان دوری در آخر نیم‌مصراع می‌آید و عموماً حاصل کاهش یک یا چند هجا از آخر رکن اصلی است (قهرمانی مقبل: 1397ب)؛ برای مثال رکن «فع» در وزن «مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ فع». در مرحلة بعد برای به دست آوردن ارکان بزرگ‌تر فقط دو انتخاب وجود دارد یا یک هجای کوتاه اضافه میشود یا یک هجای بلند:
حاصل، چهار رکن دوهجایی است. در عروض خانلری این چهار رکن، رکن اصلی هستند (رک. خانلری در همین مقاله). در عروض نجفی دو رکنی که با هجای کوتاه تمام می‌شوند، اصولاً رکن به شمار نمی‌روند و دو رکنی که با هجای بلند تمام می‌شوند، یعنی «U ـ» (فعل) و « ـ ـ» (فع لن ) فقط به‌صورت رکن ناقص به کار می‌روند؛ برای مثال در وزن شاهنامه حضور رکن ناقص «فعل» را میتوان دید: فعولن فعولن فعولن فعل.
اگر به همین شیوه ساختار را گسترش دهیم و به هر رکن یک هجای کوتاه یا یک هجای بلند اضافه کنیم، ساختاری کامل برای ارکان فارسی خواهیم داشت که طبقه‌بندی تکاملی و سلسله مراتبی دارد. براساس افزایش و کاهش میتوان در این ساختار حرکت کرد و از رکن کوچک‌تر به رکن بزرگ‌تر و یا از رکن بزرگ‌تر به رکن کوچک‌تر رسید. از آنجا که برای ساختن رکن بزرگ‌تر از رکن کوچک‌تر فقط دو انتخاب وجود دارد (یا یک هجای کوتاه و یا یک هجای بلند اضافه میشود) درک منطق حاکم بر این ساختار بسیار ساده است. در تصویر زیر این ساختار ارائه شده است:
توضیحات ساختار فوق: 4
الف. ارکان یک و دو هجایی که از هجای کوتاه تشکیل شده‌اند و یا به هجای کوتاه ختم می‌شوند. از آنجا که این ارکان در آخر مصراع یا نیم‌مصراع می‌آیند و در آخر مصراع یا نیم‌مصراع، هجا همیشه بلند است، این ارکان امکان ظهور ندارند. این ارکان که سه رکن بیشتر نیستند، عبارت‌اند از «U»، « ـ U» و «UU».
ب. ارکانی که دارای بیش از دو هجای کوتاه مجاور هستند، ارکان مجاز نیستند (نجفی، 1395: 162). این ارکان در شعر فارسی جز به تفنن جایگاهی ندارند، مانند: مُتِفَعِلُن (UUUU ـ).
ج. ارکانی که اگرچه بیش از دو هجای کوتاه مجاور ندارند، اگر آنها را تکرار کنیم، سه هجای کوتاه یا بیش از آن مجاور هم قرار می‌گیرند، مانند: مفاعیلَتُ (U ـ ـ UU).
با توجه به ساختار فوق تعداد کل ارکان فارسی از یک‌هجایی تا پنج‌هجایی اعم از مجاز و غیرمجاز برابر با 62 رکن است که 44 رکن آن مجاز و صحیح هستند. از این 44 رکن، 1 رکن یک‌هجایی، 2 رکن دوهجایی، 7 رکن سه‌هجایی، 13 رکن چهارهجایی و 21 رکن پنج‌هجایی است. با توجه به کم‌کاربرد‌بودن ارکان پنج‌هجایی میشود گفت که 23 رکنی که ارکان یک تا چهارهجایی را تشکیل می‌دهند، مهم‌ترین ارکان عروض فارسی هستند و در آموزش عروض جایگاهی خاص دارند. ارکانی که بیش از پنج هجا داشته باشند، در عروض فارسی مطرح نشده‌اند؛ تنها استثنا رکن «مستفعلاتتن» فرزاد است که با پذیرش عروضیان روبهرو نشد (رک. فرزاد در همین مقاله).
باید توجه داشت که ارکان حاضر در این ساختار می‌توانند کارکردهای متفاوتی داشته باشند؛ برای مثال رکن مفعولن می‌تواند در اوزانی که فقط از هجای بلند تشکیل شده‌اند، رکن اصلی باشد یا برای ارکان فعلاتن، مفتعلن و مستفعلُ با قاعدة تسکین، رکن جایگزین شود و یا در آخر مصراع برای رکن مستفعلن (با حذف یک هجا) رکن ناقص شمرده شود.
در این ساختار در طی پنج مرحله از ارکان یک‌هجایی به ارکان پنج‌هجایی می‌رسیم. شرایط سه‌گانة سادگی، مشخص‌بودن جای هر رکن و پیش‌بینی‌پذیری ارکان محتمل آینده در این ساختار وجود دارد. به کمک این ساختار میتوان تعداد کل ارکان را مشخص کرد و سپس با اعمال قوانین عام یا خاص حاکم بر دستگاه عروضی هر نظریه‌پرداز به تعداد دقیق رسید؛ برای مثال رکنی که سه هجای کوتاه متوالی داشته باشد، در نزد عموم عروضیان مقبول نیست؛ ولی رکن مفعولاتُ را نجفی قبول میکند؛ اما قهرمانی نمی‌پذیرد (قهرمانی مقبل، 1389: 63). سادگی این ساختار موجب میشود تا ابزاری کاربردی در آموزش عروض باشد.
مهم‌ترین فایدة این ساختار نشان‌دادن فرایند شکل‌گیری ارکان فارسی است. میتوان دید که چگونه ارکان بزرگ‌تر از ارکان کوچک‌تر ساخته می‌شوند. در همین راستا تفاوت ارکان فارسی و ارکان عربی نیز نشان داده میشود؛ برای مثال مفاعیلن در عروض عربی حاصل هم‌نشینی یک وتد و دو سبب است؛ اما در فارسی از کنار هم قرارگرفتن چهار هجا با ترتیبی خاص شکل می‌گیرد؛ یا اگر رکن «فعلاتن» در عروض عربی حاصل زحاف «خبن» بر «فاعلاتن» است و مخبون آن شمرده میشود، در عروض فارسی حاصل اضافه‌شدن یک هجای بلند به رکن قبل از خود، یعنی «فعلن» است که این خود تعریفی ساده‌تر و در عین حال واقعی و دقیق از رکن «فعلاتن» در عروض فارسی است.
مزیّت دیگر این ساختار کامل‌بودن آن است. از ارکان دوهجایی خانلری تا رکن شش‌هجایی فرزاد در این ساختار جای مشخص خود را دارند. حتی ارکان نادری که جز به تفنن یافت نمی‌شوند و در میان ارکان عروضی هیچ‌یک از عروضیان جدید جایی ندارند، در این ساختار جای مشخص خود را دارند مانند «فَعِلَتُن» در این بیت: بزنمت ببرمت جان من/ بگزمت بمزمت هر دو لب (شمس قیس رازی، 1336: 157). همچنین ارکانی که فقط از هجای بلند ساخته می‌شوند، بااینکه در ارکان اصلی نجفی جای ندارند، در این ساختار، جایگاه ویژه و معین دارند؛ مانند «مفعولاتن» در این بیت: افلاطونی جالینوسی/ بشکن صفرا بنشین بنشین (مولوی، 1375: 786).
2ـ2 ساختار دایره‌محور
دومین رابطة واقعی که میتوان میان ارکان عروضی فارسی دید، رابطة دایره‌محور است؛ برای مقدمه باید گفت مفهوم دایرة عروضی نیز از کهن‌ترین و اصلی‌ترین مفاهیم در عروض سنتی است. خلیل بن احمد بحرهای شعر عربی را از پنج دایره استخراج کرد و عرضیان فارسی دو دایره بر آن افزودند و عدد دوایر عروضی را به هفت رساندند (خانلری، 1373: 173‑166)؛ برای نمونه از دایرة زیر سه بحر هزج، رجز و رمل استخراج شده است (قهرمانی، 1390: 31):
جدا از بحرها از دوایر برای نشان دادن چگونگی ایجاد ارکان اصلی نیز استفاده شده است. سه دایرة زیر را خواجه نصیرالدین طوسی در معیار الأشعار آورده است: عبارات «بهی کن»، «دو تن یک دل» و «بدی نکنم» به‌ترتیب در دوایر زیر برای نشان‌دادن چگونگی استخراج ارکان درج شده است (خواجه نصیرالدین طوسی، 1393: 27):
از این دوایر ارکان اصلی استخراج می‌شوند؛ اما سایر ارکان که حدود شصت رکن هستند، براساس قواعد زحاف و عله از این ارکان اصلی به دست می‌آیند و دارای دایره نیستند.
در عروض جدید، خانلری اولین کسی است که به مفهوم دایرة عروضی توجهی ویژه دارد. خانلری پانزده دایره را در عروض فارسی فعال می‌دانست. اگرچه میان دوایر او و دوایر سنتی درظاهر اشتراک وجود دارد، تفاوت مهم در این نکته است که دوایر خانلری نه بر سبب و وتد که بر «هجا» بنا شده است. دوایر خانلری با وجود داشتن عیوبی که نجفی آنها را آشکار کرد و برشمرد (نجفی، 1394: 49‑33)، قدمی مهم در مباحث نظری عروض فارسی است. بعد از خانلری، ابوالحسن نجفی از مفهوم دایره برای تبیین اوزان متناوب‌الأرکان بهره گرفت. نجفی شانزده خانوادة وزنی متناوب‌الأرکان را از یک دایره استخراج کرد. دایرة نجفی درحقیقت دو دایره است که به‌صورت یک دایره ارائه شده است. برای به‌دست‌آوردن اوزان، موافق عقربه‌های ساعت (دایرة اول) و مخالف عقربه‌های ساعت (دایرة دوم) باید حرکت کرد. این دو دایره درحقیقت دوایر سوم و چهارم خانلری هستند که نجفی به ارزش آنها پی برد و توانست اوزان مطبوع متناوب را از آنها استخراج کند و به این ترتیب جایگاه واقعی این دو دایره را در عروض نشان دهد. نجفی از دوایر برای تبیین روابط اوزان متفق‌الأرکان استفاده نکرد. در میان عروضیان معاصر، قهرمانی مقبل بیش از دیگران از دوایره بهره می‌برد. او نیز مانند خانلری و نجفی در بحث طبقه‌بندی اوزان، از دوایر استفاده میکند. قهرمانی ترجیح می‌دهد دوایر را به رشته‌های افقی تبدیل و ترسیم کند که در اصل بحث تغییری ایجاد نمی‌کند. قهرمانی نُه دایره (یا رشته) را برای اوزان متفق‌الأرکان در نظر گرفت (رشته‌های یک تا نه در جدول زیر) که شش دایرة آن با دوایر خانلری یکسان است و از دو دایرة نجفی برای تبیین اوزان متفق‌الأرکان استفاده میکند (رشتة ده و یازده) و یک رشته را نیز برای اوزانی در نظر می‌گیرد که فقط از هجای بلند تشکیل شده‌اند و به این ترتیب دوازده رشته یا دایره برای طبقه‌بندی خانواده‌های وزنی ارائه میکند (قهرمانی، 1397الف):
همانگونه که آشکار است، در عروض جدید فارسی دایره ابزاری برای شناسایی و طبقه‌بندی اوزان است؛ اما در این تحقیق، هدف استفاده از این نوع رابطه برای شناسایی و طبقه‌بندی ارکان است. با تعمق در ارکان عروضی فارسی میتوان دید که برای ارکان نیز میتوان قائل به دایره شد و دوایر رکنی را معرفی کرد. آنچه در ادامه، دوایر رکنی نامیده میشود گرچه در ظاهر شبیه دوایر معیار الأشعار است، بیش از همه بر تحقیقات قهرمانی مقبل استوار است. از دوایر سنتی فقط ده رکن اصلی استخراج میشود؛ اما از این دوایر تمامی 44 رکن صحیح و مجاز عروض فارسی استخراج‌پذیر است. برای رسیدن به دوایر رکنی، این تغییرات بر رشته‌های (دوایر) دوازده‌گانة قهرمانی مقبل اعمال شد: دایره‌ها که ابزاری برای تبیین و طبقه‌بندی اوزان بودند، برای تبیین ارکان به کار گرفته شدند و در این راستا دایره‌های چهار رکنی به یک رکن محدود شدند؛ برای رکن‌های کوچک‌تر از سه هجا دایره ترسیم شد؛ رشته‌های دهم و یازدهم که مربوط‌به اوزان متناوب بودند، حذف شدند؛ برای ارکانی که فقط از هجای بلند تشکیل شده‌اند، بیش از یک دایره ترسیم شد تا تعامل و ارتباط آنها با سایر ارکان آشکار شود؛ علاوه‌بر ارکان هر دایره، چگونگی ارتباط دایره‌ها با یکدیگر تبیین شد و دایره‌ها اجزای ساختاری بزرگ‌تر در نظر گرفته شد. به بیان دیگر، هدف نه شناسایی دوایر رکنی که ارائة ساختاری براساس آنهاست؛ به‌گونه‌ای که همة ارکان عروضی فارسی را در برگیرد و سامان دهد. برای رسیدن به این مقصود، ابتدا دوایر رکنی معرفی می‌شوند و سپس براساس این دوایر و روابطشان یک ساختار ارائه میشود. بررسی ارکان عروضی فارسی از یک‌هجایی تا پنج‌هجایی نشان می‌دهد که میتوان تمامی آنها را از شانزده دایره استخراج کرد. در جدول زیر این دوایر شانزده‌گانه آمده است. در استخراج ارکان از هجای طرف راست دایره برخلاف عقربه‌های ساعت حرکت شده است.
|
ارکان دایرة اول: این دایره فقط یک رکن دارد: «فَع». رکن فع معمولاً به‌شکل رکن ناقص در آخر مصراع به کار می‌رود. |
|
|
ارکان دایرة دوم: از این دایره فقط یک رکن به دست می‌آید: فع لن. رکن فع لن در عروض خانلری رکن اصلی است. در اوزان ایقاعی نیز به کار می‌رود؛ اما معمولاً به‌صورت رکن ناقص در آخر مصراع می‌آید. در اوزان ایقاعی «دو عنصر ساختاری نه هجای کوتاه و بلند، که هجای بلند به‌همراه درنگ است» (جاهدجاه، 1393). |
|
|
ارکان دایرة سوم: از این دایره دو رکن به دست می‌آید: فعل و فاع. هر دو رکن در عروض خانلری رکن اصلی هستند؛ اما فعل عموماً در جایگاه رکن ناقص کاربرد دارد و رکن فاع چون در آخر مصراع می‌آید و به فع (هجای بلند) تبدیل میشود، در عمل کاربرد ندارد. |
|
|
ارکان دایرة چهارم: از این دایره فقط یک رکن استخراج میشود: مفعولن. این رکن در اوزان ایقاعی به کار می‌رود. نجفی آن را رکن اصلی نمی‌داند و به‌صورت رکن جایگزین یا رکن ناقص در عروض نجفی دیده میشود. |
|
|
ارکان دایرة پنجم: مفعولُ، فاعلن، فعولن |
|
|
ارکان دایرة ششم: فاعلُ، فعلن، فعولُ |
|
|
ارکان دایرة هفتم: از این دایره فقط یک رکن استخراج میشود: مفعولاتن که در اوزان ایقاعی حضور دارد و می‌تواند برای رکن جایگزین و رکن ناقص نیز به کار رود. |
|
|
ارکان دایرة هشتم: مستفعلن، فاعلاتن، مفاعیلن، مفعولاتُ |
|
|
ارکان دایرة نهم: مفتعلن، فعلاتن، مفاعیلُ، مستفعلُ |
|
|
ارکان دایرة دهم: مفاعلن، فاعلاتُ |
|
|
ارکان دایرة یازدهم: فَعِلاتُ و مَفاعِلُ. این دایره، تنها دایره‌ای است که رکن غیرمجاز دارد. دو رکن این دایره به‌علت مجاور‌داشتن بیش از دو هجای کوتاه غیرمجاز هستند که ساختار آنها این چنین است: «UUU ـ» و «ـ UUU» است. فعلاتُ و مفاعلُ نیز فقط در اوزان متناوب‌الأرکان به کار می‌روند؛ چون اگر تکرار شوند، سه هجای کوتاه، مجاور هم قرار خواهند گرفت. |
|
|
ارکان دایرة دوازدهم: از این دایره فقط یک رکن استخراج میشود: مستفعیلاتن (مفعولاتاتن). این رکن می‌تواند در اوزان ایقاعی به کار رود و می‌تواند رکن آخر مصراعی با رکن اصلی مستفعیلاتُ باشد. |
|
|
ارکان دایرة سیزدهم: مستفعلاتن، فاعلییاتن، مفاعیلاتن، مستفعیلاتُ، مستفعیلتن |
|
|
ارکان دایرة چهاردم: ، مستفعلَتن، مفتعلاتن، فعلییاتن، مفاعیلاتُ، مستفعیلَتُ |
|
|
ارکان دایرة پانزدهم: مفاعلاتن، فاعِلییاتُ، مفاعیلَتن، مستفعلاتُ، مستفاعلن |
|
|
ارکان دایرة شانزدهم: مفاعلتن، مفتعلاتُ، متفاعلن، مفاعلاتُ، مستفاعلُ 5 |
در نامگذاری ارکان از نام‌هایی استفاده شده که در متون عروضی متداول است. اگر این ارکان را به نام‌هایی دیگر بنامیم (همانند روش خانلری) تفاوتی در اساس ساختار ایجاد نمیشود و نام‌گذاری‌های متفاوت خللی در ساختار وارد نمی‌کند.
نکتة مهم دربارة دوایر این است که غیر از سه رکن که استثنا هستند، هر رکنی که از این دوایر استخراج شود، مجاز و صحیح است. آن سه رکن عبارت‌اند از: رکن «فاع» از دایرة سوم و دو رکن از دایرة یازدهم. رکن فاع چون در آخر مصراع و نیم‌مصراع می‌آید و در آن محل، هجای کوتاه و کشیده معادل هجای بلند است، درعمل امکان ظهور ندارد؛ اما دو رکن از چهار رکن دایره یازدهم چون سه هجای کوتاه پشت سر هم دارند، غیرمجاز هستند و در عروض فارسی جایی ندارند. ساختار این دو رکن چنین است «UUU ـ» و «ـ UUU». اگر این سه رکن را کنار بگذاریم، 44 رکن از دوایر حاصل میشود که کاملاً با ارکان صحیح و مجاز حاصل از ساختار خطی برابر است و عبارت‌اند از: یک رکن یک‌هجایی، دو رکن دوهجایی، هفت رکن سه هجایی، سیزده رکن چهارهجایی و بیست و یک رکن پنج‌هجایی.
بحث مهم دیگر دربارة دوایر، ساختار دولایة آنهاست؛ یعنی از یک‌سو هر دایره ارتباط ارکان درون دایره را نشان می‌دهد و ازسوی دیگر رابطة میان این دوایر ساختاری کلان‌تر را آشکار میکند. این ساختار کلان که آن را ساختار دایره‌محور نامیده‌ایم، رابطة میان دوایر را نشان می‌دهد و جای هر دایره را در عروض فارسی معین میکند. در زیر به کمک علامت‌های رنگی ارتباط دوایر نشان داده شده است:
علامت آبی نشان‌دهندة اضافه‌شدن یک هجای بلند و ایجاد یک دایرة جدید است.
علامت زرد نشان‌دهندة تبدیل یک هجای بلند به یک هجای کوتاه و ایجاد یک دایرة جدید است.
علامت قرمز نشان‌دهندة تغییر در چینش (محل) هجاها و ایجاد یک دایرة جدید است.
در ساخت دایرة شانزدهم که از تغییر دایرة یازدهم یا دایرة پانزدهم به دست می‌آید، باید در نظر داشت که تغییرات به‌گونه‌ای اعمال شود که دایره‌ای با سه هجای کوتاه مجاور ایجاد نشود.
ساختار دایره‌محور مانند ساختار خطی، تمامی ارکان را از یک‌هجایی تا پنج‌هجایی ـ و در صورت لزوم بیشتر ـ پوشش می‌دهد. هر نظریه‌پرداز عروضی برحسب معیارها و قواعد خود می‌تواند از آن استفاده کند؛ برای مثال، در عروض خانلری به دایره‌های بزرگ‌تر از دایره‌های سه‌هجایی نیازی نیست؛ در عروض وحیدیان کامیار بزرگ‌ترین دایره‌ها چهارهجایی هستند و در عروض نجفی دوایری با ارکان پنج‌هجایی کاربرد دارند.
3ـ نتیجه
در پاسخ به سؤالات تحقیق دو نوع رابطه میان ارکان عروضی فارسی شناسایی شد. هرکدام از این روابط توانایی ایجاد ساختاری کامل را برای ارکان عروضی دارند. رابطة نخست رابطه‌ای براساس کاهش یا افزایش هجاهای آخر یک رکن است که به ایجاد رکنی جدید می‌‌انجامد. این رابطه ساختاری کلان را ایجاد میکند که «ساختار خطی» نامیده شد و توانایی دارد همة ارکان فارسی را در خود جای دهد. سادگی، کامل‌بودن و پیش‌بینی‌پذیری این ساختار آن را به ابزاری مناسب برای تدریس عروض تبدیل میکند.
رابطة دوم از مفهوم کهن دایرة عروضی استفاده میکند. میتوان همة ارکان عروضی فارسی را از شانزده دایره استخراج کرد. از این شانزده دایره، ساختاری ایجاد میشود که «ساختار دایره‌محور» نامیده شد. این ساختار برخلاف ساختار خطی دو لایه دارد: لایة درون‌دایره‌ای که ارکان هر دایره را مشخص میکند و لایة برون‌دایره‌ای که روابط میان دوایر و جایگاه هر دایره را در ساختار کلی نشان می‌دهد. هر دوی این ساختارها می‌توانند روایتی کامل را برای عروض فارسی ارائه کنند: در ساختار خطی، عروض فارسی از دو هجا یکی کوتاه و دیگری بلند آغاز میشود و با اضافه‌شدن هجاهای کوتاه و بلند به آخر آنها، ارکان جدید شکل می‌گیرند. این ارکان با تکرار یا تناوب خود اوزان فارسی را می‌سازند؛ در ساختار دایره‌محور همه‌چیز از یک هجای بلند آغاز میشود (دایرة اول). سایر دوایر با یکی از سه فرایند ذیل، به‌صورت سلسله‌مراتبی از این دایره به دست می‌آیند: الف) اضافه‌شدن یک هجای بلند؛ ب) تبدیل یک هجای بلند به هجای کوتاه؛ ج) تغییر محل (چیدمان) هجاها. رکن‌های حاصل از این دوایر با تکرار یا تناوب اوزان عروض فارسی را می‌سازند. اگر ساختار خطی را روساختی بدانیم که با نگاه‌کردن به چینش هجاهای کوتاه و بلند به‌راحتی شناسایی میشود، ساختار دایره‌محور ژرف‌ساختی است که ما را از روابطی آگاه میکند که در زیر سطح ارکان وجود دارد. ساختار خطی همة 62 رکن ممکن از یک‌هجایی تا پنج‌هجایی را نشان می‌دهد و ما براساس اصول عروضی خود 44 رکن صحیح و مجاز و 18 رکن غیرمجاز را مشخص می‌کنیم؛ اما ساختار دایره‌محور غیر از سه رکن استثنایی ـ که توضیح داده شد ـ هرآنچه ارائه میکند صحیح و مجاز است؛ ازاینرو کاملاً با عروض فارسی هماهنگ است. تعداد و نوع ارکانی که از ساختار دایره‌محور به دست می‌آید، دقیقاً با ارکان حاصل از ساختار خطی یکسان است؛ یعنی درمجموع میتوان 44 رکن صحیح و مجاز از یک‌هجایی تا پنج‌هجایی برای عروض فارسی شناسایی کرد که عبارت‌اند از: 1 رکن یک‌هجایی، 2 رکن دوهجایی، 7 رکن سه‌هجایی، 13 رکن چهارهجایی و 21 رکن پنج‌هجایی.
پی‌نوشت
)