مقایسه سبکی منشآت قائم مقام و گلستان سعدی

مقدمه

نثر فارسی در آغاز ساده و روان و نزدیک به زبان محاوره و دارای جمله‌هایی کوتاه و روشن و به دور از پیچیدگی و ابهام و خالی از حشو و زوائد بود. امّا در اثر عوامل گوناگون، با گذشت زمان، کم کم دچار تحوّل و تغییر شد و در مسیر حرکت خود از شکل طبیعی و نخستین خود فاصله گرفت و اندک اندک به تصنّع و تکلّف گرائید؛ چنانکه اطناب جای ایجاز و مساوات را گرفت و نثر مرسل جای خود را به نثر مصنوع و متکلّف داد. مقایسة آثاری مانند تاریخ بلعمی، ترجمة تاریخ طبری، عجایب البلدان، حدود العالم، سفرنامه و ... با آثاری مانند کلیله‌و‌دمنه، مقامات حمیدی، چهار مقالة عروضی سمرقندی، نفثة المصدور، عتبة الکتبه، التوسّل الی الترسّل، تاریخ وصّاف، تاریخ جهانگشا، ترجمة تاریخ یمینی و ... بروشنی این تحوّل و گرایش از سادگی و روانی به تکلّف و پیچیدگی را نشان می‌دهد. نتیجة این تحوّل و دگرگونی، ورود بیش از اندازه لغات، ترکیبات، اشعار و امثال عربی، استفاده از تکرار و ترادف، جمله‌های بلند، اطناب و آرایه‌های کلامی و صنعت‌گری در زبان فارسی شد و در نهایت کار به مبالغه و مسابقة در دشوارگویی و مغلق نویسی کشید.

 مهمترین تحوّلی که در این دوره رخ داد، تصنیف گلستان و خلاف عادتی بود که سعدی ایجاد کرد. او با هوش و ذکاوت خود دریافت که نثر مصنوع ره به جایی نمی‌برد و فوّاره چون بلند شود؛ راهی جز سرنگونی ندارد، با درک و تشخیص نیاز زمانه منشاء تحوّلی عظیم در نثر فارسی شد و شیوه‌ای پدید آورد که در آن، دو اسلوب مهمّ نثر فارسی؛ یعنی نثر مرسل و نثر مصنوع به هم آمیخت و از ترکیب آن دو، شیوه‌ای جدید پدید آمد که در عین برخورداری از مزایا و محاسن آن دو، از معایب آنها خالی بود. سعدی با ابداع این شیوه، سادگی را با صنعتگری درآمیخت و روحی جوان و پویا در کالبد فرسوده و فرتوت نثر مصنوع دمید و از این «تز» و «آنتی تز» «سنتزی» ساخت و نثری پدید آورد که در عین سادگی و روشنی و پر تحرّکی و پیوند با زبان،  زندگی و ذهن و ضمیر مردم، و ...  نمونة اعلای بلاغت و شاهکار ادبی و زبان معیار شد و با به هم آمیختن جدّ و هزل و بهره مندی از چاشنی طنز، مبتکر چنان شیوة جذابی شد (زرین کوب، 1375: 188) که انشای بلیغ و شیرینش متکلّمان را به کار آید و مترسلان را بلاغت بیفزاید. بدین ترتیب تحت تأثیر روحیه اعتدال گرا و هوش و ذکاوت و قریحه نیرومند و ذوق سلیم او زبان فارسی از افراط و تفریط رهایی یافت.

در این کتاب، حکایات تاریخی، افسانه‌ای و یا حکایت‌هایی که ساخته و پرداختة ذهن خلّاق سعدی بود، دستمایة حکمت و پند و اندرز قرار گرفت و اندیشه‌های بلند و حکیمانه او با حکایت‌های شیرین و جذاب و با تنوّع مضامین، نکته سنجی‌‌ها و هنرنمائی‌های سعدی در بیان آنها همراه و پروده شد. این توفیق و موفقیّت شگفت آور سعدی چنان نبود که از میان نویسندگان کسی را یارای رهایی از دایرة تأثیر و کمند جاذبه او باشد.

تقلید از سعدی

بعد از سعدی، گلستان او مورد توجه خاص و عام قرار گرفت، این حسن شهرت موجب شد که عده‌ای در ایران، عثمانی و هند به تقلید از گلستان برخاستند و کتاب‌هایی به شیوة آن پرداختند، دبیران و مترسّلان در نامه‌های خود از آن پیروی کردند و جمله‌ها و مزدوجات و حتّی الفاظ آن در حافظه‌ها جا گرفت (بهار، 1373، 3/ 156) و شیوة بیان، مضامین، ترکیبات و تصویرهای آن مورد توجه قرار گرفت، سادگی، روشنیِ بیان، پرمایگی و خوش آهنگی و لطف سخن او سبب شد تا در میان نویسندگان به سرمشق و الگوی نویسندگی تبدیل شود.

تأثیر گلستان در نویسندگان دوره‌های پسین و تقلید مکررّ از آن، باعث پیدایش شیوه‌ای مشخص و ایجاد یک سلسله آثار در ادبیات فارسی گردید.

تحقیق و مطالعه در چگونگی و دامنة تأثیر چنین شاهکاری در گفتار و ذوق ایرانی تا آنجا که به گفتار و ذوق و اندیشه عوام مربوط است، با این که بسیار جالب است، به دلیل در دست نبودن اسناد مکتوب و شواهد مستند ناممکن می‌نماید؛ امّا چنین تحقیقی در زمینة آثار ادبی میسّر و واجب است. این در حالی است که موضوع گلستان و مقلدان آن، چنان که شاید، مورد تحقیق و تتبّع جدی قرار نگرفته‌است و کارهای انجام شده، از ذکر نام تعدادی از مقلدان و کتاب‌هایی که به تقلید از گلستان نوشته‌اند، فراتر نمی‌رود و جای موضوع مقلّدان گلستان در زمینه‌های مختلف؛ یعنی تقلید در زمینه‌های ادبی، عرفانی، ترجمة احوال، زمینه‌های هزل و مطایبه و تأثیر و نفوذ سعدی در شیوة ترسل مترسّلان و ... با همة اهمیتی که دارد همچنان در میان پژوهش‌های موجود، خالی است و بحث دربارة تأثیر مستقیم و غیرمستقیم او بحثی مفصل و دراز دامنی است که هنوز استقصای کامل در این باره صورت نگرفته‌است.

یکی از تأثیرات مهمّ و جدّی گلستان، تأثیر در شیوة نثر آیندگان و منشآت مترسّلان بود، که به عنوان نمونة خوب و موفق باید از منشآت قائم مقام فراهانی نام برد، مقالة حاضر با مقایسة سبک شناسانة این دو اثر، در صدد تبیین وجوه اشتراک آنها و نشان دادن میزان توفیق قائم مقام در پیروی از سعدی است.

افزون بر حاجی خلیفه در کشف الظنون، هانری ماسه (1364: 342)، عبدالعظیم خان قریب (1310 : عو)، ملک اشعرای بهار (1321/ 1373، 3/ 156)، سعید نفیسی (1330: 9)، جلال الدین همایی (120:1341 نیز 1344: 170 و 1369: 352)، احمد منزوی (1352، : 707- 747) و پژوهشگرانی مانند ذبیح الله صفا (1332/ 1370، 3/2: 1160)، محمّد معین (1329: 64) و ... کم و بیش به مهمترین مقلدان سعدی اشاره کرده‌اند؛ امّا در این آثار بخوبی می‌توان تقلید ناپذیری و یا دست کم عدم موفقیّت مقلّدان سعدی را دید. نمونة این نوع نگاه انتقادی در اظهار نظر زرین کوب قابل ملاحظه است: «... روضة خلد (737) چیزی از ظرافت فکر و عمق اندیشة شیخ را ندارد، نگارستان جوینی (735) با وجود شهرتی که در عهد تیموریان در ماوراءالنهر یافت، با کلام سعدی قابل مقایسه نیست، جامی (893) در بهارستان و میرزا احمد وقار در انجمن دانش و میرزا آقا خان کرمانی در رضوان فقط تقلید ناپذیری کار شیخ را مخصوصاً به وسیلة کسانی که فاقد استعداد و قریحه بوده‌اند، نشان می‌دهند، حتّی مجمر اصفهانی اثرِ بی‌نام خود را که درین شیوه پرداخته است، ظاهراً بعمد و به نشانة اظهار عجز ناتمام گذاشته است و قاآنی هم که در هزل و طنز، نادرة عصر خویش است، آن چه را که به تقلید شیخ ساخته است  «پریشان» نام نهاده است و در قیاس با اثر سعدی به کار نخلبندی می‌ماند که از موم باغچه‌ای کوچک به سبک یک گلستان واقعی پرداخته باشد (زرین کوب 1375 : 180).

علاوه بر این شهرت این گونه آثار مربوط به موفقیت در تقلید از گلستان نیست؛ بلکه ناشی از شهرت نویسندگان آنها و یا موضوع خاص کتاب است و گرنه تقلید و نه تأثّر، خود دلیل شکست و عدم موفقیت است.

در اینجا فهرست کتبی را که به تقلید از گلستان سعدی نوشته شده‌است به ترتیب تاریخی یاد می‌کنیم:

- نزهة الارواح امیر حسینی هروی غوری (منزوی، 1352 : 707).

- نگارستان از معین الدین جوینی (اته، 1351 : 175) و (زرین کوب، 1375 : 180).

- روضة خلد یا روضة الخلد از مجدالدین خوافی (ر.ک. منزوی، 1352 : 711).

- اخلاق الاشراف از نظام الدین عبید زاکانی (همان ، 711).

- انیس العشاق از ملک الشعرا، مولانا شرف الدین حسن بن محمّد تبریزی، معروف به شرف الدین رامی (ر.ک. صفا، 1370 3/2: 1314).

- بستان العارفین و گلستان العابدین از زین العابدین (دانش پژوه، 1350: 203).

- طریق الحقیقة و طریقة الحقیقة از سعدی لاهوری (منزوی، 1352 : 718).

- بهارستان جامی (زرین کوب، همان : 180).

- لطایف الطوایف از فخرالدین علی‌بن کمال‌الدین حسین واعظ کاشفی متخلص به صفی (صفا،1370 :4/ 536).

- نگارستان از ابن کمال پاشا احمد فرزند سلیمان (اته، 1351 : 175).

- شکایت نامه از محمود ذاتی (منزوی، 1352 : 713).

- انیس العاشقین از امیر سیّد حسین ابیوردی، متخلص به فیضی (همان؛ 717).

- روضة الاحباب از سائلی (اته، 1351 : 175).

- روضة العشاق از خرّمی تبریزی (منزوی، 1352 : 720).

- انیس الغافلین از ملا میرقاری گیلانی (صفا، 1379، 5/3 : 1148).

- معدن الجواهر ملاطرزی (همان، 1722).

- شکرستان از میرمحمّد مؤمن عرشی (دانش پژوه، 1350 : 203).

- محبوب القوب از برخوردار بن محمود ترکمان فراهی، متخلص به ممتاز (صفا، 1363: 69).

- دبستان خرد از محمود اسماعیل سامی ملقب به نعمان خان (اته، 1351: 237) و (صفا، 1370، 5/3: 155).

- بلبلستان از حاج محمّد فوزی متخلص به مستاری (منزوی، 1352: 724).

- شکرستان از منت دهلوی (همان، 725).

- جامع الاسرار از نورعلی شاه اصفهانی متخلص به دیوانه (همان، 727).

- مجمر اصفهانی اثری بی نام و ناتمام به سبک گلستان دارد (زرین کوب، 1383 : 123).

- حجلة خیال از عبدالباقی موسوی اصفهانی (منزوی، 1352: 729).

- تضمین گلستان از غالب دهلوی (همان، 736).

- پریشان از میرزا حبیب قاآنی (همان، 729).

- انجمن دانش از میرزا احمدوقار شیرازی (همان، 736).

- جان جهان از حاج میرزا علی اکبر خان [قائم مقام] فراهانی او کتاب های دیگری به نام خارستان و بهارستان دارد که به سبک گلستان نوشته است (همان، 741).

- رضوان از میرزا آقاخان کرمانی (همان، 744).

- ملستان از میرزا ابراهیم وقایع نگار تفرشی (همان، 742).

- مفرح القلوب از محمّد ندیم بن محمّدکاظم (اته، 1351 : 237) و (صفا، 1363 : 70).

- خارستان از ادیب کرمانی (منزوی، 1352 : 745).

- منشآت از قائم مقام فراهانی (دانش پژوه، 1350 ، 55).

- گلستان از محمّد شریف کاشف (خزائلی، 1344: 55) و (منزوی، 1352 : 739).

- حکایات از صاحب علی آبادی (همان، 730).

- عشق و محبّت از محمّد فرزند شیخ علی بیدوازی عبداللهی، مقلب به رشید (همان، 714).

- سنبلستان از محمود میرزا قاجار (همان،728).

- گنج شایگان از ریاض بروجردی (همان، 732).

- گلستان از شوریدة شیرازی (همان، 733).

- ریاض المحبین از هدایت طبرستانی (همان، 737).

- شکرستان از علی محمّد منشی، متخلص به حکیم (همان، 735).

- نمکدان از جیحون یزدی محمّد، مقلب به تاج الشعرا (همان، 738).

- خرابات فقیر از فقیر اصطهبانانی شیرازی، مشهور به معین الشریعة (همان،745).

- چمن آرا از مؤلّف ناشناخته (همان، 746).

- سنبلستان از هرگوپال منشی ( ماسه، 1364: 342).

- التفاصیل از فریدون توللی.

شیوة تقلید از گلستان

همچنان که در فهرست بالا دیده می‌شود، مقلدان سعدی از چند منظر به گلستان توجه داشته‌اند:

الف) شباهت در نامگذاری کتاب

نویسندگان کتاب‌های نگارستان، بهارستان، پریشان، رضوان، ملستان، خارستان، سنبلستان و نمکدان حتّی در نامگذاری کتاب خود از موسیقی لفظی نام گلستان به صورت سجع متوازی یا مطرف و موسیقی معنوی (به شکل تناسب در معنی و یا طباق) بهره جسته‌اند نام برخی از کتاب‌ها عیناً تکرار شده‌است. مثلاً شکرستان میرمحمّد مؤمن عرشی و شکرستان منّت دهلوی و شکرستان علی محمّد منشی متخلص به حکیم و نیز سنبلستان از محمود میرزا قاجار و سنبلستان اثر هرگوپال منشی کاشف، همچنین دو کتاب، با نام گلستان دیده می‌شود. گلستان شوریدة شیرازی و گلستان محمّد شریف کاشف.

ب) تعداد ابواب

بهارستان جامی در هشت روضه، روضة العشاق خرّمی تبریزی در یک مقدمه و هشت باب، نگارستان کمال پاشا در هشت باب، بلبلستان فوزی در شش جلد و هر جلد در هشت آیین و ملستان میرزا ابراهیم تفرشی در پنج ساغر و یک جرعه و دو دیباچه نوشته شده‌اند.

ج) شباهت موضوع و عناوین باب ها

جنبة تعلیمی و اخلاقی برخی از کتاب‌های تقلیدی کاملاً آشکار است. مانند: بهارستان جامی، معدن الجواهر ملا طرزی و دبستان خرد محمود اسماعیل سامی عنوان برخی از باب‌های این کتاب ها نیز عیناً ابوابی از گلستان را به یاد می‌آورد:

عنوان باب سوّم از نگارستان معین الدین جوینی، حسن معاشرت و عنوان باب هشتم از روضة العشاق، جهالت پیری و شکایت از پیری، عنوان باب دوّم معدن الجواهر ملاطرزی در عشق و محبت، باب چهارم در فضیلت توکل و قناعت، عنوان باب دوّم شکرستان میرمحمّد مؤمن عرشی، در سیرت پادشاهان و سریرت وزیران، عنوان باب اوّل محبوب القلوب، در آداب معاشرت و باب پنجم در فواید قناعت، عنوان باب دوّم شکرستان منّت دهلوی در آداب صحبت و باب سوّم اثر وی در سخن و خاموشی، باب پنجم در باب عشق، باب ششم، حکایت از پادشاهان و امیران، عنوان باب اوّل ملستان میرزا ابراهیم تفرشی در حسن سلوک و عادت ملوک، باب دوّم آن در اخلاق درویشان است.

د) در آمیختگی نثر و نظم

این شیوه در همة این مقلّدان دیده می‌شود

ه) بیان مطالب در قالب حکایت

بسیاری از این آثار در قالب حکایت به بیان مطالب خود پرداخته‌اند؛ از آن جمله است: نزهة الارواح امیر حسین هروی، روضة الخلد، مجدالدین خوافی، لطایف الطوایف، انیس الغافلین، معدن الجواهر، دبستان خرد و ...

پیروی قائم مقام از گلستان سعدی

از میان کسانی که از گلستان پیروی کردند، تنها کسی که گوی توفیق را از دیگران ربود، قائم مقام فراهانی است. او می گوید هرچه دارد، از سعدی است، با این حال کمتر دیده شده‌است. که وی لغت یا ترکیب یا تشبیه و یا مضمونی را از سعدی گرفته باشد؛ امّا آنچه قائم مقام از گلستان سعدی دریافت، همان راز تازه ماندن و کهنه نشدن انشای آن بود، و این نکته‌ای است که صاحب نظران به آن اشاره کرده‌اند. 

محجوب (1350: 334)، قریب (1310، : عو)، معین (1329: 64)، خزائلی (1344: 69)، خطیب رهبر(1384) و... شک نیست که قریحه و استعداد هنری سعدی که در حدّ نبوغ بود، عامل بسیار مهم در برتری انکار ناپذیر او نسبت به پیروان اوست. علاوه بر این، شیوة نگارش و سبک و زبان وی ویژگی‌هایی داشت که مقلّدان از درک آن عاجز بودند، به همین جهت به حریم او نتوانستند نزدیک شوند. اگر به کتاب‌هایی که به تقلید از گلستان نوشته شده توجه کنیم، می‌بینیم که توجه مقلّدان بیشتر به ظاهر کتاب و طرز تنظیم و تبویب و حتّی به نام گذاری آن معطوف بوده، و هیچ یک از آنان نتوانسته‌اند، روح زبان سعدی را درک نمایند، در صورتی که موفق‌ترین پیرو سعدی؛ یعنی قائم مقام فراهانی، هرگز نکوشید کتابی شبیه گلستان تألیف کند؛ بلکه توجه عمیق و اصلی او همواره به روح زبان سعدی و دریافتن راز توفیق او بود.

ویژگی‌های سبکی گلستان

مهمترین ویژگی‌های گلستان در موارد زیر قابل جمع بندی است:

الف : شکل

-         تناسب میان عوامل و عناصر سازندة آن یعنی خیال، زبان، موسیقی.

-         آمیختگی نظم و نثر با یکدیگر.

-         به کارگیری جمله‌های کوتاه و آهنگینی که به صورت امثال سائره در آمده.

-         آمیختن جمله‌ها، عبارات عربی و احادیث و آیات با جمله‌های فارسی به گونه‌ای که گاهی خواننده متوجه غرابت جملات عربی در بین جمله‌های فارسی نمی‌شود.

-         بیان نتیجة حکایات با جمله‌های کوتاه و آهنگین و یا شعر.

-         استفاده از حکایت‌های کوتاه در غالب موارد.

-         استفاده بیشتر از شعر در پایان حکایت‌ها.

-         حوادث و وقایع متنوّع و پر تحرّک است.

ب : زبان

در زبان سعدی استواری، سادگی، طراوت و تازگی با هم جمع شده‌است، موفقیت و توفیق وی نیز در این راز نهفته است. این زبان دارای تشخص و استقلال است. و هویت و سبک خاص خود را دارد. غور و تعمق سعدی در فرهنگ و زبان مردم روزگار خود و آثار ادبی گذشته اعم از فارسی و عربی و لطایف و ظرایف آن ذهن او را گرانبار و توانا ساخته تا این که توانسته اندیشه‌های خود را به بهترین شکل ممکن بیان کند. آگاهی عمیق او از قابلیت‌های زبان فارسی، آشنائی با زبان زنده و پر تحرّک مردم و قدرت ترکیب‌سازی زبان فارسی، استفاده بیشتر از افعال ساده و پیشوندی، بهره گیری از کنایات، رعایت ایجاز و اختصار، پرهیز از لغات دشوار، دوری از تعقید و تکلّف، دقّت در انتخاب الفاظ و آرایش آن و استفاده از سجع‌های طبیعی و به دور از تکلّف و تصنع از عوامل مؤثر در تصنیف اثر بدیع او؛ یعنی گلستان است.

پ: محتوا

-         توجه خاص به مسائل فطری بشر.

-         توجه به جامعه و ارتباط افراد با یکدیگر.

-         در برداشتن رگه‌هایی از تصوّف.

-         پرهیز از تعصبات قومی و مذهبی.

-         آمیختگی اصول و معتقدات دینی با اخلاقیات و امور اجتماعی.

-         تربیت جامعه از طریق پند و اندرز.

-         باور به حاکمیت تقدیر و مشیت الهی.

-         بهره‌گیری از حکایت برای بیان حقایق اجتماعی.

-         استفاده از طنز در برخی حکایات.

قائم مقام و نثر او

همان طوری که در دورة بازگشت، گروهی از شعرا گرد آمدند و برای اصلاح به چاره‌جویی پرداختند و در صدد احیای سبک‌های ادوار گذشته برآمدند، عدّه‌ای هم به اصلاح نثر فارسی روی آوردند، با این که در اوایل دورة قاجار سبک نثر فارسی دچار هرج و مرج شد و عدّه‌ای به پیروی از نثر فنّی و مصنوع پرداختند، نویسندگانی چون قائم مقام فراهانی، امیر نظام گروسی، میرزا محمّدتقی سپهر، عبدالطیف طسوجی، طالبوف، میرزا ملکم خان و بسیاری دیگر از نویسندگان با ذوق نیز، بتدریج نثر فارسی را از لفّافه و پیچیدگی‌های لفظی و معنوی بیرون آوردند و ساده نویسی را رواج دادند. کار عمدة قائم مقام آن بود که نثر فارسی را از پیچ و خم عبارت پردازی‌های رایج بیرون آورد و اگر در منشأت او هنوز نشانه‌هایی از صنعت و عبارت پردازی هست، از آن روست که در عهد او فکر باز گشت ادبی، ترک تمام شیوه‌های نثر فنی را مجاز نمی‌دانست. در دوره‌ای که امثال عبدالرزاق بیک دنبلی می‌خواستند نثر فارسی را به شیوة جهانگشای جوینی و راحة الصدور راوندی باز گردانند، نمی‌توانست از سبک متعادل و روان گلستان پا فراتر نهد. در محیط عصر بازگشت ادبی، رهایی از تمام قیود انشای پیشینیان نه ممکن بود و نه سلیقة ابنای عصر هنوز آن را تحمّل می کرد. با وجود این، اخوانیات که سرمشق بعضی از نویسندگان بعد از او نیز شد، لطف و ظرافت ویژة خود را دارد که با وجود فخامت انشاء به خواننده لذت انس می‌بخشد و آن چه را در تعبیر عوام احساس صمیمیت و خودمانی بودن خوانده می شود، حتّی به آنها که از فهم لطایف این شیوه بیگانه‌اند، لذت می‌دهد، و این خود هنر ارزنده‌ای است (زرین کوب، 1375: 181).

آنچه که نثر او را از شیوة پیشینیان و به طور کلی دیگران متمایز می‌کند، استفادة او از جمله‌های کوتاه و قرینه‌هایی است که بندرت تکرار می‌شود. در تلفیق هر مزدوج زیاد دقت می‌کند و از سجع‌های زیبایی که خاص گلستان سعدی است، بهره‌مند می‌شود، از ذکر القاب‌ و عناوین و تعریف‌های تملّق‌آمیز تا حدّ ممکن اجتناب می‌ورزد، و کمتر از دیگران به اشعار فارسی و عربی، اخبار و آیات و احادیث که شیوة نویسندگان پیشین بود، تمسک می‌جوید و گاهی از آوردن لغات و اصطلاحات تازه و متداول که به کار بردن آن برای منشیان و نویسندگان محافظه کار بسیار دشوار بود، پروا نمی‌کند. نامه های او نسبت به رسم و عادت آن زمان جامع‌تر و فشرده‌تر و بویژه در مواردی که مایل نیست مطلبی را صریح بنویسد، موجز و کوتاه و با مقام و مقال متناسب و مانند گلستان سعدی زیبا، روان و آهنگین است (آرین پور، 1379،:1/ 66) و پناهی سمنانی، 1376: 107). 

  سبک منشآت

     در منشآت سه شیوة ساده، بینابین و مصنوع دیده می‌شود؛ امّا تکیه بر ساده نویسی است، ویژگی‌های نثر آن را
می‌توان باختصار چنین بیان کرد:

- خالی بودن از لغات ترکی و مغولی که در آن دوره مرسوم بود و از لغات روسی که تازه به فارسی راه یافته بود.

توجه به زبان عامیانه و استفاده از اصطلاحاتی که با «پر» و یا «ک» تصغیر و تحیب و ... ساخته می‌شد مانند: پرخام طمع، پر مشتاق، دشمنک، چیزک، نوکرک و امثال آن.

- استفاده از سجع و ترصیع و موازنه در حد اعتدال.

- استفاده از آیات و احادیث به طرز بسیار استادانه.

- استفاده از اشعار و ضرب المثل ها به طرز بسیار زیبا و ماهرانه.

- از نظر شکل ظاهری بیشتر نثر است، گاهی نیز به تفنن از نظم استفاده کرده است.

- آوردن جمله‌های کوتاه.

- استفاده از قرینه‌هایی که بندرت تکرار می‌شود.

مقایسة سبک شناسانه گلستان و منشآت

الف- شکل

گلستان از نظر شکل ظاهری نثری آمیخته به نظم است، گاهی نیز بر سبیل تفنّن، حکایاتی بتمامی در قالب شعر بیان شده‌است. دیباچة آن همانند باب های هشتگانه‌اش عاری از سخنان تکلف آمیز و تلفیقی است بین حکایت پردازی و مقامه‌نویسی. هفت باب اوّل آن دارای حکایت های متنوع و باب هشتم همانند نتیجه گیری حکایت‌های باب های پیشین است، بدون اینکه حکایتی نقل شده باشد.

گلستان مشتمل بر مضامین و موضوعات مختلف مرتبط با زندگی است، جنبة داستانی و حکایت‌های آن با جنبه‌های ادبی در هم تنیده‌است، برخی از حکایات مانند حکایت مشت زن و جدال سعدی با مدعی بلند و شیوة نگارش آن به مقامات نزدیک است؛ امّا حکایت‌های دیگر کوتاه‌است. حکایت‌ها با جمله‌های کوتاه و یا شعر که حاوی نتیجه‌گیری است، پایان می‌یابد.

منشآت قائم مقام در بردارندة‌ نامه‌هایی است که نویسنده در باب موضوعات مختلف نوشته است، برخی از نامه‌ها دوستانه، خانوادگی و برخی دیگر نامه‌های دولتی و یا نامه‌هایی است که به امرای وقت و امیر زادگان و ... نوشته‌است. نثر منشآت نیز آمیخته به نظم است با این تفاوت که اوّلاً درصد شعر در منشآت کمتر از گلستان است، دیگر این که بر خلاف گلستان تماماً از خود نویسنده نیست، قائم مقام در استفاده از اشعار و امثال و جمله‌های فارسی و عربی با مهارت ، لطافت وظرافت عمل کرده‌است.

ب – زبان

      زبان دارای دو جنبة صوری؛ یعنی دستوری و واژگانی است. یعنی قواعدی که به وسیلة آن همنشینی و ساخت کلمات و جملات بررسی می‌شود. به این معنی که «رابطة همنشینی در اصل رابطة موجود میان واحدهایی است که در ترکیب با یکدیگر قرار می‌گیرند و واحدی را از سطح بالاتر تشکیل می‌دهند.  /r/,/á/t/ بر روی محوری فرضی به نام محور همنشینی قرار می‌گیرند و واحد «تار» tar/ را می‌سازند. ... رابطه جانشینی نیز در اصل رابطه موجود میان واحدهایی به شمار می‌رود که به جای هم انتخاب می‌شوند و در همان واحد تازه‌ای پدید می‌آورند. /U/ به جای/ /á قرار می‌گیرد و تار را به تور مبدّل می‌زد» (صفوی، 1380: 28) و واحدهای معنایی زبان که اصطلاحاً به صرف یا تجزیه کلمات معروف است، مورد بررسی قرار می­گیرد، در اینجا گروه های فارسی به سه طبقة گروه اسمی، فعلی و قیدی تقسیم شده و گروه قیدی چون  جزء ارکان جمله نیست بررسی نشده، چون گروه‌های اسمی از پیوند اسم و صفت ساخته می‌شود، به بررسی صفت نیز پرداخته شده و چون حروف نیز در جملات نقش مهمّی را ایفا می‌کند، در
ترکیب‌های عطفی، متممی، ربط جمله‌های همپایه به یکدیگر و جمله‌های وابسته به هسته، تعداد و انواع آن مورد بررسی قرار گرفته است و در محور همنشینی بویژه به نوع جمله‌ها و ترتیب ارکان توجه شده‌است، این بررسی نشان می‌دهد که 75% جمله‌های گلستان و 85% جمله‌های منشآت مستقل ساده هستند. جمله‌ها در گلستان کوتاه‌ترند، به همین دلیل بسامد افعال گلستان از بسامد افعال منشآت بیشتر است.

در بررسی بلاغی یا زیبایی شناسی، این دو اثر از منظر سه دانش بیان، معانی و بدیع بررسی شده‌اند. نخستین بخش به حوزة دانش معانی اختصاص دارد. بنابراین تحقیق بسامد ایجاز در دو اثر به ترتیب %94/52 نسبت به %6/0/47 است. بسامد اطناب در گلستان %71/5 و در منشآت %29/94 است و نسبت مساوات در گلستان و منشآت به ترتیب %4/0/57 و %96/42 است؛ این بررسی بخوبی فروتری منشآت را نسبت به گلستان نشان می‌دهد.

در قسمت تشبیه از، تفوّق گلستان با بسامد %75/62 نسبت به منشآت با بسامد %25/37 مشهود است. این بسامد در استعاره نیز برتری گلستان را با بسامد %55/74 نسبت به منشآت با بسامد %45/25 نشان می‌دهد. بسامد کنایه‌ها در این دو کتاب نیز به ترتیب %75 و %25 است.

 آرایه‌های ادبی این دو اثر به همان شیوه مقبول سنّتی در بخش لفظی و معنوی بررسی شده‌است. بسامد سجع %60/78 نسبت به %40/21 و بسامد جناس %45/66 نسبت به %55/33 را نشان می‌دهد. در بدیع معنوی نیز بسامد %31/54 به %69/45 نشان دهندة توجه سعدی و قائم مقام به این جنبه از بلاغت در کلام است.

جدول شماره 1- مقایسه گلستان و منشآت از نظر ساخت اسم

ساخت اسم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جدول شماره 2- مقایسه گلستان و منشآت از نظر ساخت صفت

ساخت صفت

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جدول شماره 3- مقایسه گلستان و منشآت از نظر انواع ترکیب

انواع ترکیب  

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جدول شماره 4- مقایسة گلستان و منشآت از نظر انواع حروف

مقایسة حروف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جدول5- مقایسةگلستان و منشآت از نظر ساخت افعال

مقایسة ساخت افعال

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جدول شماره 6- مقایسة گلستان و منشآت از نظر زمان افعال

مقایسة زمان افعال  

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جدول شماره 7- مقایسة گلستان و منشآت از نظر وجه افعال

مقایسة وجوه افعال

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جدول شماره 8- مقایسة گلستان و منشآت از نظر جملات با توجّه به ارکان  

ارکان جملات با توجّه به نوع فعل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جدول شماره 9- مقایسة گلستان و منشآت از نظر جملات معلوم و مجهول

مقایسة معلوم و مجهول بودن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جدول شماره10- مقایسة گلستان و منشآت از نظر ترتیب قرار گرفتن جملات

مقایسة ترتیب قرار گرفتن ارکان جملات

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جدول شماره11- مقایسه گلستان و منشآت از نظر جملات خبری و انشایی

مقایسة جملات خبری و انشائی

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جدول شماره 12- مقایسة گلستان و منشآت از نظر انواع ایجاز  

 مقایسة انواع ایجاز

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ      

جدول شماره 13- مقایسة گلستان و منشآت از نظر ایجاز، اطناب، مساوات   

مقایسة ایجاز، اطناب، مساوات

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جدول شماره 14- مقایسة گلستان و منشآت از نظر تشبیه

مقایسة انواع تشبیه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جدول شماره 15 - مقایسه گلستان و منشآت از نظر استعاره

مقایسة انواع استعاره

                                            جمع             اضافة استعاری              استعارة مکنیه               استعارة مصّرحه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جدول شماره 16- مقایسة گلستان و منشآت از نظر بیان  

مقایسة بیان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جدول شماره17- مقایسة گلستان و منشآت از نظر سجع

مقایسة انواع سجع    

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جدول شماره 18- مقایسة گلستان و منشآت از نظر جناس

مقایسة انواع جناس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جدول شماره 19- مقایسه گلستان و منشآت از نظر بدیع معنوی

نتیجه

گلستان سعدی به دلیل برخورداری از ارزش‌های گوناگون ادبی، از قبیل سادگی بیان، پرمایگی، خوش آهنگی، لطف سخن، بهره‌مندی هنرمندانه از زبان زنده و پر تحرّک و ... نویسندگان پس از خود را تحت تأثیر قرار داده و در عین حال همچنان تقلید ناپذیر مانده‌است. تنها کسی که در پیروی از شیوة نگارش سعدی گوی توفیق را از دیگران ربوده، قائم مقام فراهانی است که با درک روح و رمز و راز زبان سعدی توانسته نثری زیبا، روان، آهنگین و در عین حال استوار بیافریند، مقایسه این دو اثر نشان می‌دهد:

1-     از نظر آمیختگی نظم و نثر، بسامد نظم در گلستان نسبت به منشآت 29/39%  به 33/6 است؛ یعنی نثر سعدی بیشتر به نظم آمیخته است. علاوه بر این اشعار گلستان از خود سعدی است؛ امّا اشعار منشآت از شاعران دیگر است.

2-     استفاده از حکایت برای بیان مافی الضمیر از ویژگی‌های گلستان است. در حالی که منشآت به جهت جایگاه نویسنده از شکل نامه بهره گرفته‌است.

3-     75% جمله‌های گلستان و 85% جمله‌های منشآت مستقل ساده هستند، همچنین جمله‌های گلستان کوتاه ترند، از این رو بسامد افعال گلستان از بسامد افعال منشآت بیشتر است. از نظر تشبیه برتری گلستان با بسامد 75/62% نسبت به منشآت با بسامد 25/37% آشکار است. در استعاره نیز برتری گلستان با بسامد 55/74% نسبت به منشآت با بسامد 45/25% مشهود است. نسبت کنایه نیز به ترتیب 75% به 25% است.

از نظر معانی بسامد، ایجاز در گلستان 94/52% نسبت به 06/47% در منشآت است. و نسبت مساوات در گلستان و منشآت به ترتیب 04/57% به 96/42% و بسامد اطناب در گلستان 71/5% به 29%94% در منشآت است.

از نظر آرایه‌های ادبی بسامد سجع در گلستان 60/78% به 40/21% در منشآت است. بسامد جناس در این دو اثر به ترتیب 45/66% نسبت به 55/33% را نشان می‌دهد، در بدیع معنوی نیز بسامد گلستان با 31/54% نسبت به منشآت با بسامد 69/45% برتری سعدی قابل ملاحظه است. از مقایسة این دو اثر می‌توان چنین نتیجه گرفت که موفّقیّت قائم مقام در گرو تقلید صرف از سعدی نیست؛ بلکه او با شناخت راز توفیق سعدی و درک ظرایف زبان و بیان او و شناخت مخاطبان خود، به زبانی استوار و زیبا و آهنگین دست یافته‌است.