شخصیت و شخصیت پردازی در رمان نخل ها و آدم ها

مقدمه

منتقدان و نظریه‌پردازان تعریف­های متعددی از رمان ارائه داده­اند که هر کدام از این تعاریف با تصوّر آن‌ها از رمان همخوانی دارد؛ اما تعریفِ دقیقِ آن نیست (بورنوف، 23:1378). " کاترین لور" در کتاب شناخت هنر رمان، رمان را این گونه تعریف می­کند: رمان نثری است روایی، در قالب نوشتار با حجم نسبتاً زیاد که خواننده را به دنیای واقعی، خیالی می‌برد و چون این دنیا را نویسنده آفریده، تازگی دارد (لور، 19:1381).

     هر داستان به منزلة یک کلّ است که از اجزا و عناصر گوناگون تشکیل شده است و نویسنده با توجه به میزان هنرمندی، قدرت نویسندگی و خلاقیت ذهنی خود آن را به صورت یک داستان کامل خلق می­کند. عناصر داستان عبارتند از: پیرنگ، شخصیت، درون مایه یا مضمون، زاویة دید، گفتگو، سبک و شیوة نگارش، لحن و لحن­پردازی، فضا و...

    ساختمان داستان بر پایه عنصر شخصیت بنا می­شود و شکل‌گیری آن بدون حضور شخصیت غیر قابل تصوّر و محال است. به طوری که بسیاری از صاحب‌نظران و منتقدان، شخصیت و شخصیت­پردازی را از عناصر بسیار مهم و پر اهمیت هر داستان به شمار می­آورند و بر این نکته تأکید دارند که رمز پذیرش و امتیاز یک اثر ادبی و میزان دوام و نفوذ آن بستگی به شخصیت و نحوة پردازش شخصیت­ها دارد. شخصیت مایة جذابیت داستان و نشان‌دهندة توانایی و قدرت نویسنده نیز هست.تا جایی که گفته­اند: «مهم­ترین عنصر منتقل کنندة تم داستان و مهم­ترین عامل طرح داستان، شخصیت داستانی است» (ابراهیم یونسی 33:1379).

     مقالة حاضر به بررسی شخصیت و شخصیت­پردازی در یکی از رمان­های دفاع مقدّس به نام نخل­ها و آدم­ها می­پردازد تا چگونگی پردازش شخصیت و انعکاس و نمود واقعیت جامعه را درشخصیت­های این رمان که با محوریت جنگ نوشته شده است، نشان دهد از مزایای این رمان عدم مبالغة نویسنده در شخصیت‌پردازی است در حالی‌که بیشتر نویسندگان ادبیات داستانی دفاع مقدّس در پرداخت شخصیت­های خودی بیش از حد قهرمان پروری می­کنند، از دیگر مزایای رمان مورد بحث این است که علاوه بر موضوع جنگ، به موضوعات دیگری از قبیل عشق آسمانی و زمینی، خانواده، دوستی، امید، ترس و... نیز اشاره دارد.

پیشینةپژوهش

از جمله پژوهش­هایی که در زمینة پردازش شخصیت در آثار داستانی دفاع مقدّس نوشته شده، کتابی است به نام  "بررسی تحلیلی شخصیت­پردازی در داستان­های کوتاه دفاع مقدّس (1359-1379) "از حسن بارونیان و مقالاتی چون: شخصیت‌ پردازی در ادبیات جنگ از بیژن احمدیان، هم­چنین شخصیت­پردازی در داستان­های کوتاه دفاع مقدّس از کریم قربانپور و شخصیت­پردازی در ادبیات داستانی دفاع مقدّس از حمیدرضا فردوس. پیشینة پژوهش نشان می­دهد که رمان مورد بحث از نظر شخصیت­پردازی بررسی نشده است و پژوهش­های انجام شده به بررسی کلّی شخصیت در داستان­های دفاع مقدّس پرداخته و دید کلّی در مورد شخصیت­های یک اثر جنگی به مخاطب می­دهد؛ از این رو در مقاله حاضر سعی نویسنده بر این است که در کنار معرفی کلی شخصیت­ها و بیان انواع آن، به بررسی شیوه­های شخصیت­پردازی در رمان نخل­ها و آدم­ها پرداخته، سپس ارتباط شخصیت را با عناصر داستان بررسی کند و تحلیلی دقیق از یک رمان دفاع مقدّس در اختیار مخاطب بگذارد.

ادبیاتدفاعمقدّس

تحوّلات ادبی بیشتر تابع حوادث تاریخی، سیاسی، ملّی، رویداد­های اجتماعی و حتّی مسائل اقتصادی است. ادبیات دفاع مقدّس هم که «به مجموعه نوشته­ها و سروده­هایی گفته می­شود که درون مایه و موضوع آن­ها به مسائل هشت سال دفاع مقدّس و پیامد و تبعات آن باز می­گردد» (سنگری، 1380: 15) به دنبال تغییر و تحوّل در اوضاع کشور و شروع جنگ تحمیلی در پایان تابستان 1359 پدید آمد. دگرگون شدن زندگی بر اثر جنگ، مسائل تازه­ای را در دستور کار ادبیات قرارداد و شاعران و نویسندگان به آفرینش آثار ادبی زیبایی پرداختند؛ اما در این میان شعر به دلیل روح مطلق هنری حاکم برآن نمی‌توانست واقعیّت­ها، معضلات و حوادث دوران را منعکس کند. پس ادبیات داستانی؛ بخصوص رمان با روح واقع گرایی که در بطن خود دارد، این مسئولیت را به دوش می­کشد به گونه­ای که در فضا و مکان داستان و همراهی شخصیت‌ها، می‌توان در فضا­های آن دوران نفس کشید و به درکی آشکار از آن زمان دست یافت. داستان­ها و رمان­های آغاز جنگ بیشتر برای تقویت یا تهییج روحیه رزمندگان و بی توجه به مبانی زیبا شناختی کار نوشته می­شد (میرعابدینی، 890:1383). اما از همان سال­های 1360با تغییر فضای اجتماعی- روحی، معیارهای داوری و تلقی نویسندگان از وظیفة ادبیات نیز رو به تغییر می­نهد و تعهّد سیاسی جای خود را به تعهّد در قبال زبان و فرم ادبی می­دهد (همان، 931) و نویسندگانی که در پی نخستین گروه از نویسندگان جنگ می­آیند، ضمن تأکید بر تعهّد عقیدتی، به مفاهیم زیبایی شناختی، برای ترسیم جلوه­های تازه و متنوّعی از حیات انسانی سعی در شکستن تصویر­های کلیشه­ای دارند. به جای آن که شخصیت اثر خود را وادار به انجام دادن اعمال شگفت انگیز- برای حماسی کردن رمان- کنند او را به عنوان یک انسان معمولی مطرح می­کنند که به دلیل قرار گرفتن در موقعیتی استثنایی، اعمالی قهرمانی انجام می­دهد. نویسنده بی آن که از عظمت رنج­ها و تلاش­ها بکاهد، ماجرا را در محدودة واقع گرایانه­تری بررسی می­کند (همان،1288) و بعد از این، رمان دفاع مقدّس رمانی واقع گرا و ترسیم کنندة واقعیات درون جامعه می­باشد. در این رمان­ها، نویسنده به دلیل برقراری رابطه با زمان و واقعیت، شخصیت را به عنوان مظهر این دوره مجسّم می­کند.

    از جمله رمان­های دفاع مقدّس، رمان "نخل­ها و آدم­ها"ست که می­توان حضور شخصیت­هایی را که مظهر آن دوره­اند، در آن دید. نویسنده در این رمان شخصیت­هایی را پردازش می­کند که انعکاس دهنده واقعیت­های درون جامعه بوده و ارتباط تنگاتنگی با واقعیت دارند و چنانچه خود نیز بیان می­دارد، بسیاری از شخصیت­های این رمان افرادی واقعی و متعلّق به آن زمان هستند که از جمله این شخصیت­ها ، شخصیت بنی صدر، رئیس جمهور وقت، است.

بحثوبررسی

شخصیت معادل واژه انگلیسی کاراکتر است ریشة واژه کاراکتر از کلمه Kharassein به معنی حکاکی کردن و عمیقاً خراش دادن گرفته شده است. در یونان کهن کلمة  "کاراکتر" علاوه بر معنا و مفهومی که ارسطو برای تراژدی از آن استنباط کرده است، عبارت بود از «طرح­های منثوری از تیپ­های مختلف آدم­ها که در الگوی خاصی گنجانده شده بودند»                (براهنی، 1362: 250). شخصیت، در اثر روایتی یا نمایشی، فردی است که کیفیت روانی و اخلاقی او، در عمل وی و در آنچه می­گوید و می­کند، وجود داشته باشد. خلق چنین شخصیت­هایی را که برای خواننده در حوزة داستان و رمان مثل افراد واقعی جلوه می­کنند، شخصیت­پردازی می­گویند (میرصادقی، 1382: 85)و شخصیت­های داستانی از خود هیچ گونه اراده­ای ندارند و این نویسندگان هستند که به کمک قلم خود زندگی، کوشش، روح نوع دوستی، یأس، بدبینی، خوش بینی، حسادت و تعصّب و ...را درون شخصیت­های­شان می­دمند. نویسنده در شخصیت­پردازی، باید همواره با شخصیت­های داستانش باشد، با آن‌ها زندگی کند، با آن‌ها انس بگیرد و داستان خود را با استفاده از شخصیت­هایی که در رمان حاضرند، در قالب رفتار و گفتارشان پیش ببرد (بارونیان، 1387: 284).

    نویسنده در پردازش شخصیت­ها از دو روش مستقیم و غیر مستقیم استفاده می­کند: در معرّفی مستقیم شخصیت، نویسنده معمولاً رک و صریح عمل می­کند؛ یعنی با شرح و تجزیه و تحلیل چگونگی شخصیت را بیان می­کند و یا به طور مستقیم از زبان شخصی دیگر، شخصیت داستان را معرفی می­کند (سلیمانی، 1386: 48). «در این شیوه نویسنده با کلّی گویی، تعمیم دادن و تیپ سازی، فرد مورد نظر را به خواننده معرفی می­کند. این شیوه که معمولاً در داستان نویسی امروز دیگر جایی ندارد در قرن هیجدهم و نوزدهم بسیار متداول بود» (اخوت، 1371: 141) هر چند این روش به دلیل وضوح و صراحت و همچنین صرفه جویی لازم است؛ اما کافی نیست و نباید آن‌را بتنهایی به کاربرد. شخصیت­ها باید عملی انجام دهند، در غیر این صورت داستان به یک مقاله شبیه خواهد بود افزون بر این، روش مستقیم به تنهایی هیچ وقت متقاعد کننده نیست (عبدالهیان، 1381: 66) در روش شخصیت­پردازی غیر مستقیم نویسنده از طریق رفتار، اندیشه، گفتار و حتّی نام شخصیت اطلاعاتی را به طور غیر مستقیم در اختیار خواننده قرار می­دهد. شخصیت­پردازی غیر مستقیم به چند طریق؛ رفتار (اعمال)، گفت و گو، نام، قیافه ظاهری، محیط، توصیف، جریان سیّال ذهن انجام می­شود.

    شخصیت را از جنبه­های گوناگون به انواع مختلفی؛ از جمله اصلی و فرعی، ایستا و پویا، جامع و ساده و ...تقسیم بندی کرده­اند که پرداختن به آن‌ها خارج از حوصله این مقاله است و تنها به دو گروه از این انواع یعنی شخصیت­های قالبی و نوعی پرداخته می­شود. که البته بیشتر شخصیت­های این رمان جزء این دو گروه هستند.

    شخصیت­هایقالبی: «شخصیت­هایی هستند که نسخه بدل یا کلّیشۀ شخصیت­های دیگری باشند، شخصیت قالبی از خود هیچ تشخّصی ندارد .ظاهرش آشنا­ست، صحبتش قابل پیش بینی است .نحوة عملش مشخص است (میرصادقی، 1377: 179).

    شخصیت­هاینوعی: شخصیت نوعی یا تیپ، نشان دهندة خصوصیات گروه یا طبقه­ای از مردم است که او را از دیگران متمایز می­کند (داد، 1382: 306). شخصیت نوعی نمونه­ای است، برای امثال خود. برای آفریدن چنین شخصیتی باید حقیقت را از چند نمونة واقعی و زنده گرفت و با هنرمندی در هم آمیخت تا شخصیت نوعی مورد نظر آفریده شود.

    شخصیت­های اولیه، و بیرون از ذهن نویسنده را که او در طول زندگی خود به طریقی مشاهده نموده است، پروتوتیپ گویند (دقیقیان، 1371: 57). ورود کاراکتر در آثار نویسندگان می­تواند به شیوه­های مختلفی صورت گیرد. گاه کاراکتر با همان موجودیت طبیعی و واقعی خود در اثر هنری جلوه­گر می­شود و این مطلب بندرت رخ می­دهد؛ اما اکثرا کاراکترهای مختلف خلق شده در اثر نویسنده با ذهن خلاق او آمیخته شده و کاراکتر جدیدی آفریده می­شود که بر آیند آن یک شخصیت نو ظهور و تازه بوده که با نمونة اولیه قابل قیاس نمی­باشد و این ترکیب جدید بر گرفته از حالات مختلف عاطفی، اعتقادی و رویدادها و باورهای نظری و تجربی نویسنده می­باشد. نگرش یک سویه به کاراکتر واقعی باعث خلق شخصیت تک بعدی می­شود، شخصیتی که خشک و بی روح و فاقد جذابیّت است؛ اما ذهن خلاق و قابلیت­های منحصر به فرد هر نویسنده  شخصیتی را بروز می­دهد که برای خواننده جذاب و اثرگذار است وگاه قابلیت رؤیت در زندگی شخصی خواننده را می­یابد.

    شاخص­ها اولین مرحله عینی و زیر بنای ساخت اسکلت اصلی یک شخصیت به شمار می­آیند و با ژرف نگری به آن‌هاست که می­توان به فعل و انفعّالات ضمیر پنهان شخصیت براحتی پی برد (امامی، 1373: 25). این شاخص­ها که از طریق آن­ها به شناخت عمیق و گسترده­ای درمورد شخصیت­ها دست می­یابیم، به دو دسته تقسیم می­شوند: بیرونی و درونی که بیرونی خود به دو دسته جسمی -فیزیکی و اعتباری -اجتماعی تقسیم می­شود و جنبة درونی شامل شاخص­های عقلی و استدلالی و شاخص­های روحی و عاطفی می­باشد.

خلاصةداستان

داستان از اواخر شهریور سال 1359، همزمان با حمله عراق به خرمشهر و آبادان شروع می­شود. عموزاده­هایی به نام­های    «سمیر» و «هانیه» از کودکی نامزد هستند. «زارخدر» پدر هانیه شرط این وصلت را استعفای سمیر از سپاه و مهاجرت آنان به آلمان قرارداده است .سمیر که عضو فعّال گروه تخریب سپاه آبادان است، شرط عمو را نمی­پذیرد. خرمشهر هدف قرار می‌گیرد، عراقی­ها به پاسگاه مرزی شلمچه حمله می­کنند. بچه­های سپاه به گروه­های ده، دوازده نفری تقسیم شده، در جاهای مختلف شهر و مساجد مستقر می­شوند. مردم بنا­چار شهر را ترک می­کنند. خانوادة سمیر و عمویش به رامهرمز و سپس امیدیه می­روند، عمو وکالت نامه­ای به سمیر می­دهد تا با هانیه و در آبادان توسط یک روحانی به عقد هم در آیند. سمیر و هانیه در بیمارستان توسط یک روحانی به هم محرم می­شوند. هانیه در بیمارستان به مداوای مجروحان می­پردازد. در شرایطی که خرمشهر و آبادان زیر آتش توپخانه و خمپاره انداز دشمن است و نیروها با کمبود مهمات مواجه شده­اند سمیر و دوستش که عامل این کارشکنی­ها را رییس جمهور وقت، بنی صدر، می­دانند به دزفول می­روند تا اوضاع را به اطّلاع وی برسانند که او با آنان به سردی بر خورد می­کند، امام خمینی درتاریخ 20/3/1360 بنی صدر را عزل می­کند. بچه­ها بسیار خوشحال می­شوند. یک سال می­گذرد. قرار است، عملیاتی با نیروهای مشترک سپاه و ارتش در دشت رقابیه انجام شود بعد از این عملیات که قراراست سمیر و هانیه به امیدیه بروند و یک مراسم عقد و عروسی ساده راه بیندازند، هانیه بر اثر آتش خمپارة عراقی­ها به شهادت می­رسد. سمیر بعد از شهادت هانیه نا امید و ناتوان می­شود و در انجام کارهای روزانه­اش به سختی تلاش می­کند. با هماهنگی بین نیروهای ارتش و سپاه پس از سه مرحله عملیات و 25 روز نبرد بی امان خرمشهر آزاد می­شود و نهایتاً سمیر در عملیات خاص گروه تخریب داگ­ها در اروند به شهادت می­رسد.

بررسیعنصرشخصیتوشخصیت­پردازیدراینرمان

در رمان نخل­ها و آدم­ها با تعدد شخصیت­ها مواجه­ایم. شخصیت­های اصلی این رمان، سمیر و هانیه، شخصیت­های ایستا هستند. شخصیت­های فرعی؛ یعنی عموحیدر، زارعبد­الزهرا،کشیش، مهین، مرجان، معصومه، محمود، برادرحسن، قاسم، حاج احمد و... نیز شخصیت­های ایستا هستند. اما زارخدر پدر هانیه دارای شخصیتی پویاست؛ چرا که از دایره افکار محدود خود خارج می­شود و به سمیر و هانیه اجازه رفتن به میدان جنگ و ازدواج می­دهد. این شخصیت­ها به طور کلی در دو گروه قالبی و نوعی قرار می­گیرند.

     شخصیت­هاینوعی: شخصیت­های این رمان غالباً به صورت تیپ­های کلیشه­ای ارائه شده­اند که هم می­توان آن‌ها را در یک گروه و طبقه قرارداد و هم به رفتارها و اعمالی کلیشه­ای و گاه تنها روایتی منسوب می­شوند. سمیر که به عنوان شخصیت مرکزی داستان مطرح می­شود، از اعضای سپاه است.تورج، رضا، حمید و... نیز همگی به همین ترتیب از رفقای دوران قبل انقلاب سمیر و همگی از تیپ نیروهای سپاه هستند.

     شخصیت­هایقالبی: شخصیت بعضی زنان همچون زینب، مادر سمیر، کلثوم، مادر هانیه و... در این رمان نیز شخصیتی قالبی به شمار می­روند. شخصیت­های کلیشه­ای که از بُعد مادر بودن و یا رفتارهای زنانة همیشگی خود خارج نشده­اند. احساسات، افکار و اندیشه­های آن‌ها به طور مجزّا کاویده نشده است.

    از زینب که مادر سمیر و زن عموی هانیه است، تنها نام و اعمالی کلیشه­ای در داستان به نمایش گذاشته می­شود و هم چون عنصری تزیینی و پس زمینه است که به میزان نقش خود، عملکردی محدود در داستان ارائه می­کند. بی­تابی­های زینب در مرگ دامادش، قاسم، در شهادت عروسش هانیه و ...حکایت از رفتارهایی مادرانه دارد.

شیوه­هایشخصیت­پردازیدررماننخل­هاوآدم­ها

نعمت الله سلیمانی به دو شیوه مستقیم و غیر مستقیم به توصیف شخصیت­ها می­پردازد.

1  (شخصیت­پردازیمستقیم: در داستان نخل­ها و آدم­ها راوی غالباً از روش شخصیت­پردازی مستقیم بهره برده است و شحصیت­های داستان از زبان راوی معرفی می­شوند؛ به همین سبب داستان حالتی روایتی و یک دست و گزارش گونه پیدا کرده است .اگر نگوییم همه شخصیت­ها به جرأت می­توان گفت، غالب شخصیت­ها با این شیوه پردازش شده­اند. مثلاً در بیان ویژگی حمید که فرماندة عملیات است چنین می­گوید: «حمید در هیچ حادثه­ای خم به ابرو نمی­آورد. حمید دل شیر داشت» (سلیمانی، 1380: 128). در توصیف عموحیدر می­گوید: «حکمت و معرفت و آثار سال­ها رنج و سختی و تجربه اندوزی را می­شد در چشم­های زلالش دید. پیرمرد روستایی براستی مردی فهمیده و پخته بود» (همان، 264 – 265) و در جایی دیگر می­گوید: «حمید دو زانو برکف آسفالت خیابان نشسته بود، اما استوار می­نمود» (همان، 128). چنانکه می‌بینیم، ویژگی­های چون استواری، شجاعت و روحیه شکست ناپذیری و پختگی به طورمستقیم بیان شده است. در توصیف سرهنگ نوروزی چنین می­گوید: «او بیش از دیگران توجه بچه­های سپاه را به خود جلب کرد. رفتار موقّر و متین داشت» (همان، 56).

2 ) شخصیت­پردازیغیرمستقیم: گر چه در رمان­ها و داستان­های بلند و طولانی غالباً از شیوه شخصیت­پردازی مستقیم استفاده می­شود؛ اما در رمان نخل­ها و آدم­ها این شیوه شخصیت­پردازی نیز نمود یافته است که به توضیح انواع گوناگون آن می­پردازیم:

2-1 گفتگو: شخصیت­های داستانی نیز همچون انسان­های واقعی با هم سخن می­گویند، به طوری که سخنان آن‌ها نشان دهندة ویژگی­های درون شخصیت، طبقة اجتماعی، نوع لهجه و ...می­باشد. ویژگی­های درونی شخصیتی چون سرهنگ نوروزی که از نظر راوی فردی شجاع، جنگاور، کاردان و در عین حال فرماندهی منظم و یک دنده است؛ در گفتگوی او با سروان نیز منعکس شده است: «جناب سرهنگ کاشکی بر می­گشتین عقب، می­بردیم تون بهداری. دوباره صدا قطع شد و پس از لحظاتی صدای سرهنگ شنیده شد، انگار داشت با نیروهای دور و برش جرّ و بحث می­کرد: من عقب نمیام، به اینا هم دارم میگم که پامو عقب نمی­زارم... تا این کثافتا رو فردا صبح به امید خدا پنج شش کیلومتر نرونیم عقب، از سر جام تکون نمی­خورم...» (سلیمانی، 1380: 173).

2-2 شخصیت­پردازیبهشیوةجریانسیّالذهن: نویسنده برای شناساندن زندگی و وضعیت خانوادگی برخی از شخصیت­هایش بعلاوه شخصیت­های فرعی درجة اول داستان از طریق سیلان خاطرات به صورت ذهنی استفاده می­کند. واگویه­های درونی هر شخصیت نیز به بخش جریان سیّال ذهن در داستان تعلّق دارد. این واگویه­ها تنها به چند خاطره از ذهن سمیر و حمید محدود می­شود که گاه افکار و گاه طبقه اجتماعی و شغلی فرد را در دوران گذشته به تصویر می­کشد. به عنوان نمونه افکار حمید و سیلان ذهن او در خاطرات گذشته و اشاره به وضعیت خانوادگی­اش این گونه بیان شده است: «او از سرما گوشه­ای کنار درگاه سنگر کز کرده بود و کلاف خاطرات خود را بازمی­کرد: پدرش کارگر پالایشگاه نفت بود، حمید در یک خانوادة محقّر کارگری قد کشیده بود. او هم مثل سمیر، رضا، تورج و محمود از روزهای آغازین تشکیل سپاه به جرگة پاسداران پیوسته بود. پیش از انقلاب با همین بچه­ها تو یک دبیرستان درس خوانده بود؛ سال آخر موفق نشد دیپلمش را بگیرد. چند روز پیش از شروع امتحانات خرداد­ماه، یک شب که در حال پخش اعلامیه بود، مأموران گشت ساواک او را دستگیر کردند... » (همان، 194).

2-3 شخصیت­پردازیازطریقعملورفتار (نمایشی): اعمال سمیر که شخصیت مرکزی رمان است متناسب با شخصیت درونی اوست. به عنوان مثال، سمیر بر اعتقاداتش که پاسداری از وطن، دین و ایمان است پا فشاری کرده و به گفته عمو زارخدر مبنی بر به جبهه نرفتن، عمل نمی­کند.

2-4 شخصیت­پردازیازطریقتوصیفظاهر: نویسنده برای غالب شخصیت­ها ظاهر طبیعی قائل می­شود و هیج شخصیتی حتّی سیاهی لشکر بی چهره تصویر نمی‌شود. گاه توصیف ظاهری یک شخصیت در طول داستان آن قدر در ذهن خواننده تکرار می­شود که برای مخاطب کاملاً ماندنی و ملکه می­شود. البته این شیوه بتنهایی شاخص مهمی برای نشان دادن شخصیت نیست؛ بلکه در کنار دیگر شاخص­ها ارزشمند می­شود.

    توصیف ظاهر طبیعی بیشتر شخصیت­ها بنابر ویژگی­های اقلیمی و مکان زندگی آن‌ها ترسیم شده است. مثلاً اغلب شخصیت­های جنوبی با پوستی سبزه و اندامی استخوانی و قد بلند توصیف شده­اند؛ از جمله سمیر (شخصیت اصلی داستان)، محمود، رضا، حمید و تورج و ...این چنین هستند. «سمیر بلند بالا بود و چندان تکیده که انگار همیشه نیم رخش را می­دیدی. پوستی سبزه و اندامی استخوانی داشت و آتشی هماره در چشمانش می­سوخت. با حدود صد و هشتاد سانتی­متر قد، وزنش به هفتاد کیلو هم نمی­رسید، چهرة تکیده و استخوانی­اش همیشه درد نهفته در درونش را آشکار می‌کرد... » (سلیمانی، 1380: 175).

2-5 شخصیت­پردازیازطریقنام: غالب شخصیت­های داستان حتّی شخصیت­های گذرا و سیاهی لشکر نام خاص دارند. نویسنده در ابتدای رمان اشاره دارد که نام برخی از شخصیت­های اصلی واقعی است و برخی دیگر تغییر یافته­اند. نام گاه براساس ویژگی درونی شخصیت­ها و گاه با توجه به موقعیت مکانی و محل زندگی شخصیت­ها انتخاب می­شود. مانند اسم زارخدر و زارعبدالزهرا، زارمحمد و... که زار در زبان جنوبی برای مرد استفاده می­شود و مخفف زائر است. نام عموحیدر بر اساس شجاعت، دلاوری او در جنگ و نبرد و حکمت و معرفتش با اسم حیدر که تداعی کنندة دلاوری و عرفان است متناسب می­نماید. نام هانیه به نوعی تقدّس اشاره دارد و هانیه از اسامی مذهبی است. این نام با سر انجام او که شهادت است، هم­خوانی دارد. نام قاسم نیز با توجه به اینکه تازه دامادی است که شهید می­شود، به نوعی بر گرفته از روایات مذهبی ماست. نام­های حمید، محمود، علیرضا، مهدی، منصور، محمدرضا، جمال، کورش و بنی صدر ...نیز، اسامی واقعی بوده­اند که نویسنده از آن‌ها برای نام شخصیت­هایش استفاده کرده است. به­طور کلی اکثر نام­ها در این رمان، اسامی مذهبی هستند که با موضوع و فضای داستان متناسب است.

     پروتوتیپ­ها را می­توان در انواع گوناگونی طبقه‌بندی کرد از جمله: پروتوتیپ مذهبی، تاریخی، سیاسی، طبقاتی، حماسی، ادبی و... که در این رمان شخصیت­ها در سه گروه مذهبی، سیاسی و طبقاتی قرار می­گیرد.

پروتوتیپمذهبی

غالب شخصیت­های داستان به سبب رزمنده بودن و قرار گرفتن در تیپ و طبقة رزمندگان دفاع مقدّس و به شهادت رسیدن جزء این دسته پروتوتیپ هستند. سمیر شخصیت اول و اصلی داستان، حمید فرمانده گردان سمیر افرادی مذهبی و معتقد هستند. عموحیدر، حاج­احمد، محمدرضا، تورج، محمود و... از دیگر شخصیت­ها با پروتوتیپ مذهبی هستند که در موقعیت­های مختلف به شهادت می­رسند.

پروتوتیپسیاسی

شخصیت­های این رمان، چنانچه نویسنده در آغاز رمان اشاره می­کند اشخاصی واقعی هستند. شخصیت رئیس جمهور وقت (بنی صدر) از پروتوتیپ­های سیاسی و تاریخی در این رمان محسوب می­شود.

پروتوتیپطبقاتی

پروتوتیپ طبقاتی را می­توان در شخصیت­های زارخدر و زارعبدالزهرا دید. زارخدر و زارعبدالزهرا، پدر سمیر، هر دو برادر هستند؛ اما تفاوت­های طبقاتی و دینی با هم دارند که موجب مخالفت زارخدر با ازدواج سمیر و هانیه شده است.

     راوی این پروتوتیپ را با توصیفات مستقیم خود از شخصیت­ها این گونه بیان می­کند. «زارخدر مردی ثروتمند بود، دو تا لنج داشت. از سه سال پیش از انقلاب که پدر سمیر، عبدالزهرا در یک حادثه دل خراش کشته شده بود، حاضر نشد زیر دست و بال سمیر و مادرش و تنها دختر برادرش را بگیرد. پدر سمیر مردی متدّین و زحمت­کش بود و گرچه از مال دنیا به جز چند نخل و یک تکه زمین و قایق کوچک چیز دیگری نداشت؛ اما سعی می­کرد با آبروداری و کسب حلال، امرار معاش کند. بر عکس او، زارخدر مردی عیّاش بود که در زمان رژیم ستم شاهی با مسئولان استان و شهر رفیق و هم پیاله بود و دایم در "نایت­کلاب" خرمشهر با دوستانش به قماربازی و عیش و نوش وقت می­گذراند. این دو برادر کمتر آب شان توی یک جوی می­رفت» (سلیمانی، 1380: 16).

ارتباطشخصیتباچندعنصر داستانی

الف)زاویةدیدوشخصیت: زاویه دید یا دیدگاه که از عناصر اصلی داستان محسوب می­شود، تأثیر مستقیمی بر شخصیت­پردازی نویسنده دارد. به عبارت دیگر هر کدام از دیدگاه­های مختلف راوی در داستان می­تواند به شکلی متمایز، احساسات، افکار و دیگر ویژگی­های شخصیت­ها را ترسیم کند.

     نویسنده در رمان نخل­ها و آدم­ها با دیدگاه سوم شخص (دانای کل) به داستان می­نگرد و از این منظر داستان را روایت می­کند و بدین طریق خواننده، شخصیت­ها را از زبان راوی و از زاویة دید او می­شناسد و در واقع نویسنده این امکان را به شخصیت­ها نمی­دهد تا با اعمال و رفتار خود به تبیین شخصیت خود بپردازند؛ بلکه خود وارد گود شده و هم­چون راویان حکایت و افسانه­های قدیمی، همه چیز را بیان می­کند. «تمام عناد و سرسختی عمویش از او نیست، همه وسوسه­ها و دسیسه­ها زیر سر فاضل است» (سلیمانی، 1380: 14).

ب)زمانداستانوشخصیت: زمان داستان دوره و تاریخ مورد نظر است که داستان در آن روایت می­شود. زمان در رمان نخل­ها و آدم­ها خطی است و راوی از ابتدا تا انتهای حوادث را در برهه­ای از زمان توصیف و تصویر می­کند که از زمان اشغال خرمشهر تا آزاد سازی آن را شامل می­گردد و شخصیت­های این رمان نیز شخصیت­های واقعی و مربوط به همین برهه از زمان هستند. استفاده از شخصیت­های تاریخی در رمان هم­چون شخصیت رئیس جمهور وقت (بنی صدر) موجب مستند بودن و واقعی ترکردن زمان گردیده است.

پ)شخصیتوموضوع: موضوع این رمان حکایت از جبهه­های جنوب؛ بخصوص آبادن، خرمشهر، اهواز و بخش­هایی چون ذوالفقاری، فیاضیه، بهمن­شیر، ماهشهر، کارون و ...دارد که مهم­ترین مطلب آن آزاد سازی خرمشهر است و شخصیت­ها نیز رزمندگانی هستند که حلول موضوع داستان را در اعمال و گفتار آن­ها می­توان دید.

     گاه در جمله­های شخصیت­ها این نکات مندرج است؛ از زبان حمید شخصیت فرعی داستان و دوست سمیر: «در کدام مدرسه می­توانستیم این­طور درس یاد بگیریم؟ درس زندگی، جهاد، نبرد، دوست داشتن و عشق ورزیدن و... » (همان، 194) و یا بیان این سخنان از زبان عموحیدر پیر مرد بختیاری که سربازان عراقی هم شجاع و دلیر هستند؛ اما بدون عشق و ایمان وارد جنگ شده­اند و حتی اگر ایمان داشته باشند، ایمانشان صبغة خدایی ندارد، چرا که به حریم دیگران تجاوزکرده‌اند و بسیاری از موارد دیگر که ارتباط شخصیت و موضوع را نمایان می­سازد.

نمودشخصیت

1- شاخص­هایبیرونی

1 -1- شغلشخصیت­ها: شغل شخصیت به­طور نسبی می­تواند بر ویژگی­های درونی شخصیت تأثیر گذار باشد .گاهی در داستان برای نشان دادن تیپ­ها و طبقات مختلف اجتماع، نویسنده از شغل شخصیت­ها بهره می­گیرد و تفاوت دو طبقه را با شغل آن‌ها نشان می­دهد. نویسنده غالباً شخصیت­ها را از یک طبقة شغلی انتخاب کرده است. حمید، رضا، تورج، محمود، سمیر و... همگی عضو سپاه هستند و شغل پدرانشان یا گذشته خودشان غالباً کارگری است و شاید نویسنده می‌خواسته است، سختی­ها و رنج­ها و زندگی پر از مشقّت این شخصیت­ها را به تصویر بکشد.

1- 2- سنشخصیت­ها: شخصیت­های رمان نخل­ها و آدم­ها طیفی جوان را تشکیل می­دهند. سن غالب آن‌ها بین بیست تا سی سال می­چرخد. شخصیت اصلی داستان (سمیر) بیست و دو سال دارد. حمید فرماندة آن‌ها نیز بیست و دو ساله است. سن بیشتر شخصیت­ها بصراحت بیان شده است. نویسنده رزمندگان شرکت کننده در جبهه­های نبرد را غالباً جوان توصیف می­کند؛ زیرا وی با توجه به موضوع داستان شور و شوق و عشق احساسات لطیف و شخصیت انعطاف پذیر را بیشتر در جوانان می­بیند.

1- 3- جنسشخصیت­ها: در این رمان، از آنجا که زمان، زمان جنگ و مکان جبهه است؛ غالب شخصیت­ها را مردان تشکیل می­دهند که با فضا و موضوع داستان کاملاً هماهنگ است .گفتار، افکار، احساسات و ذهنیت این شخصیت­ها نیز بنابر جنسیت و طرح داستان پی ریزی می­شود. غالب این مردان را مردان رزمنده شکل می­دهند .البته زنان نیز در رمان حضور دارند؛ اما کمیت آنان کمتر از مردان است و بنابر موضوع داستان گروهی از آنان را زنان امدادگر در جبهه شکل می‌دهند.

2- شاخص­هایدرونی

2- 1- مسائلروحیوعاطفیشخصیت: هر شخصیتی در داستان از مسائل درونی و بیرونی برخوردار است که مخاطب به وسیلة آن به شخصیت نزدیک می­شود. نویسنده در رمان نخل­ها و آدم­ها بخوبی، ترس­ها، اضطراب­ها، هیجانات، صبوری­ها و صمیمیت رزمنده­های جبهه را به نمایش گذاشته است و از این نظر از راه واقعیت عبور کرده است.

     ترس سمیر (شخصیت اصلی داستان) از مرگ این طور توصیف شده است: «دلهرة مدهشی به سینه سمیر چنگ انداخته بود؛ به نحو گنگ و مبهمی می­دانست که این اضطراب جان کاه بیش­تر معلول ترس از مرگ است. روزهای مداوم جنگ و گریز، اعصاب و روانش را داغان و پریشان کرده است. شاید هنوز ایمان و آگاهی­اش به مفهوم مرگ به نقطة کمال نرسیده بود. در آن لحظات عمیقاً نا شکیب می­نمود؛ به دور بر خود چشم انداخت. با صدای غرش تانک­های دشمن که لحظه لحظه بر شمارشان افزوده می­گشت و شلیک مداوم آن­ها، اضطرابش شدّت می­گرفت و لختی دردناک­تر شد. می‌دانست که یک جای کارش می­لنگد؛ شاید از این که دقیقاً نمی­دانست که هر کس ممکن است در هر موقعیتی در جبهه نبرد، بترسد و دچار دلهره و پریشانی گردد، دست خوش چنین حالتی شده بود... » (سلیمانی، 1380: 106).

2- 2- فکرواستدلالشخصیت: نویسنده در رمان نخل­ها و آدم­ها در مواردی شخصیت را با بیان افکار و استدلال­های او به خواننده معرفی می­کند. استدلال­های عمو حیدر از جنگ و چشم­های او که ظاهر امور را چیز دیگری می­بیند، از زبان راوی این­طور روایت می­شود: «پیر مرد می­گفت که جنگ اطاعتی ساده و درعین حال مشکل در برابر خداست فرار از آن میسّر نیست. آن­ها که از جنگ می­گریزند، در واقع از خود فرار می­کنند. آن­ها از حقیقت زندگی چه می­دانند؟ حقیقت را شما­ها درک کرده­اید که در بطن جنگ قرار گرفته­اید؛ اگر آدم با روحی پاک، راضی و شادمان به آن نزدیک شود. او می‌گفت چه خوش است عشق ورزیدن و ایمان راسخ داشتن... » (همان، 266).

نقایصشخصیت­پردازیدراینرمان

این کتاب علی رغم نقاط قوّتی که دارد؛ از جمله انعکاس آب و هوا و گرمای آبادان، سختی و مرارت­های بی شمار رزمندگان، پرداختن به جزئیات وقایع و ...نقاط ضعفی هم دارد که بیان آن‌ها می­تواند به سازندگی و بهبود اثر کمک کند. یکی از چیزهایی که به طرح داستان لطمه زده، آمد و شد بی ضابطة شخصیت‌هاست، نویسنده مرتب در طی داستان شخصیت‌هایی را می­آورد و از صحنه بیرون می­برد بی‌آنکه به معرفی آن‌ها بپردازد و فقط از طریق نام، آن هم به صورت بسیار کم رنگ از آن‌ها یاد می­کند، به گونه­ای که بیشتر به باز نویسی خاطرات نویسنده شباهت دارد تا رمان. نکتة دیگر در مورد هانیه است که نویسنده هیچ اشاره­ای به دوره دیدن وی در رشته پرستاری نکرده؛ ولی جای جای داستان هانیه را مشغول پرستاری می­بینیم آن هم پرستاری که در کار خود مهارت کامل دارد. مطلب دیگر در مورد زارخدر پدر هانیه است که در ابتدای داستان بشدّت با ازدواج هانیه و سمیر مخالف است؛ اما در همان 100 صفحة اول داستان بدون بیان دلیل منطقی با ازدواج آن دو موافقت کرده وکالت نامه­ای برای عقد به آن‌ها می­دهد. این در حالی است که ایجاد تحوّل به زمان لازم و پیش زمینة کافی نیاز دارد. به اعتقاد نگارنده گره‌گشایی در این مورد خیلی زود، در همان ابتدای داستان بی آنکه شخصیت برای حلّ مشکل خود قدمی بر دارد و یا تلاشی کند انجام می­گیرد و پدر هانیه نیز بی آنکه دلیل کافی وجود داشته باشد تغییر عقیده می­دهد، حتی اگر جنگ را دلیل این تغییر ناگهانی بدانیم، باز هم باید گفت که در داستان خوب ارائه نشده است.

     نکتة دیگر این است که نویسنده بیشتر به شیوة مستقیم به معرفی شخصیت­ها پرداخته است، در حالی که خوانندة امروز به دنبال سفید خوانی متن است و بیشتر تمایل دارد خود به کنه و درون شخصیت­ها به شیوة غیر مستقیم پی ببرد و درون آن‌ها را خود کشف کند. و به تجزیه تحلیل شخصیت­ها بپردازد، روش ارائة مستقیم به دلیل وضوح و صرفه جویی لازم است، اما هرگز کافی نیست.

نتیجه

در این رمان، از آنجا که زمان، زمان جنگ و مکان جبهه است، غالب شخصیت­ها را مردان شکل می­دهند که با فضا و موضوع داستان کاملاً هماهنگ است. بسیاری از این شخصیت­ها، شخصیت­های واقعی و نماینده مردم زمان خویش و بازگو کنندة افکار و عقاید آن­ها هستند. نویسنده در این رمان در کنار توصیف مستقیم شخصیت­ها در سیر تکاملی داستان شخصیت­ها را با گفتگوها، اعمال و رفتار، افکار و حتی توصیف ظاهر هر چند اندک، به خواننده معرفی می­کند. جنس، سن، نام و حتی استدلال­هایی که نویسنده از شخصیت­هایش ارائه می­دهد و ارتباط منسجمی که شخصیت با دیگر عناصر داستان چون موضوع، زمان و مکان و... دارد نیز در استحکام بنای داستان نقش ویژه­ای ایفا کرده است. عنوان زیبایی که نویسنده با نازک خیالی برای رمانش برگزیده حکایت از نخل­های سوخته­ دارد. در واقع این نخل­ها استعاره از انسان­های مقاومی هستند که تا آخرین لحظه در مقابل دشمن غاصب قد علم کردند و ایستادگی نمودند. سلیمانی رزمندگان را شخصیت­های نمی­بیند که فقط برای جنگ ساخته شده­اند و هیچ آرزوی جز شهادت ندارند، وی ترس و وحشت رزمندگان را در چند جای داستان بصراحت بیان می­کند. در این رمان رزمندگان نمونة عادی از همة انسان­ها هستند با تمام آمال و آلامشان.

جداول و نمودارها

جدول و نمودار انواع شخصیت­ها

جدول و نمودار تحول شخصیت­ها

جدول و نمودار جامعیت شخصیت­ها

جدول و نمودار جنسیت شخصیت­ها