نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه یزد
2 دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد یزد
چکیده
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Ghalib Dehlavi is considered as the best-known thirteenth century Indian poet. This Muslim writer and researcher, originally is from Touran with Eibak Turk ancestors. Mirza Asad ollah Ghalib Dehlavi is a pioneer of new styles in Urdu poetry. His poems are written in Urdu as well as Persian. Apart from his elaborate prose, Dehlavi’s odes and lyrics denote the poet’s noble thoughts and lofty nature. In spite of such traits and amazing proficiency in writing Persian poems, though a non-Persian speaker, the man has remained unknown or ignored in Iran. The present paper seeks to make orientations to Ghalib Dehlavi by examining the meters of his Ghazels.
Making references to the Indian style, the paper offers a typology and a computational account of meters as used in Ghalib’s poems. It is found that 20 different meters are employed to versify a totality of 334 ghazels of which 85 percent are in only six meters. These six happen to be so frequently used in Persian too.
The most frequent meter used by Ghalib is ‘mafoolon faelaton mafaelon faelon’. Highly employed in Persian ghazels too, this meter is so capable of expressing the intended concepts. ‘Mafaelon faalaton mafaelna falon’ is another meter of his interest used more frequently in his anthology than in Persian poetry. The meter ‘mafoolon mafaelon mafaelon faolon’, vastly used by Saadi and Hafiz, also appeals to Ghalib.
Ghalib’s application of the octave meters ‘ramal’ and ‘hazaj’, which sound so grave in Persian, suggests his tendency for the Indian style in poetry. However, the rise and fall in the frequency of certain meters in his Divan (complete works) may be viewed as an indication of a retreat from his previously practiced literary style. The only rare meter in Ghalib’s poems is ‘faelaton mafoolon faelaton mafoolon’ first tried in Attar’s ghazels. This meter has also been tried by Hafiz, Khajou Kermani, Saeb, Kalim, Feyz Kashani, and Bidel Dehlavi. The meter has given a stylistic flavour to Ghalib’s poems. Length, gravity, and divisibility into two pieces characterize the meters popular with him. The average frequency of these meters in his poems is higher than that in the Indian style.
مقدمه
میرزا اسدالله خان نجم الدوله دبیر الملک متخلّص به غالب ابن عبدالله بیگخان شاعر و نویسنده و محقّق مسلمان هندی (ولادت 1212 هـ.ق/1796 میلادی وفات 1285 هـ.ق/1869 میلادی) است. اصل او از توران است و نیاکان او ترک ایبک بودند. در اشعارش تأثیر و احساسات شکست مغول (تیموریان بابری) نمودار است.
غالب، پیشرو سبک نو در شعر اردوست و نخستین شاعری است که عقاید و نظریات فلسفی را در شعر اردو وارد کرده، و در نتیجه شعرش ترکیبی از فلسفه و عرفان و حاکی از درد و تأثّر است.
غالب با وجود آن که پدر شعر اردو خوانده میشود؛ ولی اشعار فارسی خود را نسبت به اردو برتر میداند، چنانکه میگوید:
فارسی بین تا ببینی نقش های رنگ رنگ |
|
بگذر از مجموعه اردو که بیرنگ منست |
میرزا اسدالله خان غالب زمانی پا به عرصه وجود گذاشت که از یک سو تسلّط مأموران امپراطوری بریتانیا، زبانها را بسته و نفسها را در سینه حبس کرده بود و زبان فارسی که غالب به آن عشق میورزید، در سرزمین هند راه انحطاط میپیمود و از سوی دیگر بساط امیران و فرمانروایان محلّی یک یک برچیده میشد و غالب نه مجال آن داشت که برای دل خود شعر بگوید و در فضای آزادی پرو بال بگشاید و نه ممدوحی مییافت که زبانش را بفهمد و هنر بی نظیرش را تحسین کند.
علامه اقبال در یکی از منظومههای اردوی خود شعر وی را فوق العاده زیبا و کم نظیر دانسته و او را با شاعر بزرگ آلمانی «گوته» مقایسه نموده است (فرجاد: 1997م: تقریظ15).
تنهامطالعه غزلها و قصاید میرزا اسدالله خان غالب ما را به رفعت طبع و اوج اندیشه او در شعر و شاعری رهبری میکند؛ اما شاعر و نویسندهای در این حد از توانایی و ذوق و قریحه که در انواع فنون شعر و نثر فارسی- با وجود آنکه زبان مادری او نبوده- دستی قوی داشته، در ایران ناشناخته مانده است.
خود او همیشه حس میکرد که آن طوری که باید ارزش شعرش شناخته نشده و از همین حیث گفته است:
رهرو تفته در رفته به آبم غالب |
|
توشه بر لب جو مانده نشان است مرا |
بنابراین میرزا آن چنانکه باید در جهان ادب شناخته نشده است؛ البته تلاشهایی برای معرفی احوال و آثار او به کوشش محمدحسن حائری، محمدعلی فرجاد و خواجه الطاف حسین حالی صورت گرفته است و مقالاتی نیز به فارسی و اردو دربارۀ غالب و کارهای علمی و ادبی او نوشته شده است.
غالب دهلوی با وجود علاقه فراوانی که به تاریخ و فرهنگ ایران داشته و دلبستگی به ایران و زبان فارسی را همواره مورد افتخار خود میدانسته، تقریباً بکلّی مورد بی اعتنایی قرار گرفته است. دراین مقاله سعی شده است تا با معرفی و بررسی اوزان غزل یادی از این شاعر اندیشمند شود و اهل ادب به پایه شعر میرزا و حقیقت آثار او بذل عنایتی بنمایند.
در باب اوزان رایج غزل و سیر تحوّل تاریخی آن تحقیقاتی به وسیله خانلری، ساتن، شمیسا و صبور انجام شده است. دکتر خانلری کاربرد بیست وزن پرکاربردتر را از قرن ششم تا قرن سیزدهم مورد بررسی قرار داده است و چگونگی و علل تغییر میزان کاربرد اوزان را در دورههای مختلف بیان کرده است.
صبور در کتاب «آفاق غزل فارسی» خصوصیّات اوزان غزل و تحولات مربوط به آن» را بیان نموده است. در این کتاب ابتدا سیر تحوّلات تغزل و غزل مورد بررسی قرار گرفته و سپس ویژگیهای غزل غنایی، اندیشههای عرفانی در غزل و سیر تکامل غزل در دورههای مختلف بیان گردیده است.
در این پژوهش غزلهای غالب از منظر وزن مورد بررسی قرار گرفته است و تنوّع اوزان غزلهای او از لحاظ آماری معرفی میگردد و نوع وزنهایی که غالب در غزلیات خود استفاده نموده با توجه به سبک هندی بررسی میشود.
اساس کار ما در این مقاله، دیوان اشعار غالب به تصحیح محسن کیانی است.
معرفی آماری اوزان غزلهای غالب
در اینجا اوزان غزلهای غالب به ترتیب فراوانی کاربرد معرفی میشود و در برابر هر وزن تعداد غزلهای سرود شده به آن وزن و نسبت آنها به کل غزلهای غالب ثبت گردیده است.
معرفی آماری اوزان غزلهای غالب
شماره |
وزن مصراع |
نام وزن |
تعداد غزل |
درصد |
1 |
مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن |
مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف |
63 |
86/18 |
2 |
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن |
مجتث مثمن مخبون محذوف |
54 |
17/16 |
3 |
فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن |
رمل مثمن مخبون محذوف |
49 |
67/14 |
4 |
مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن |
هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف |
44 |
17/13 |
5 |
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن |
رمل مثمن محذوف |
36 |
78/10 |
6 |
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن |
هزج مثمن سالم |
36 |
78/10 |
7 |
مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن |
منسرح مثمن مطوی مکشوف |
9 |
69/2 |
8 |
مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن |
رجز مثمن مطوی مخبون |
7 |
10/2 |
9 |
فاعلاتن مفاعلن فعلن |
خفیف مسدس مخبون محذوف |
6 |
80/1 |
10 |
مفاعیلن مفاعیلن فعولن |
هزج مسدس محذوف |
5 |
50/1 |
11 |
مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن |
رجز مثمن سالم |
5 |
50/1 |
12 |
فاعلات مفعولن فاعلات مفعولن |
مقتضب مثمن مطوی مقطوع |
4 |
20/1 |
13 |
فاعلاتن فاعلاتن فاعلن |
رمل مسدس محذوف |
4 |
20/1 |
14 |
مفتعلن فاعلات مفتعلن فع |
منسرح مثمن مطوی منحور |
3 |
90/0 |
15 |
فعولن فعولن فعولن فعولن |
متقارب مثمن سالم |
2 |
60/0 |
16 |
مفعول مفاعلن فعولن |
هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف |
2 |
60/0 |
17 |
فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن |
رمل مثمن مخبون |
2 |
60/0 |
18 |
فاعلاتن فعلاتن فع لن |
رمل مسدس مخبون اصلم |
1 |
30/0 |
19 |
فع لن فعولن فع لن فعولن |
متقارب مثمن اثلم |
1 |
30/0 |
20 |
فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن |
رمل مثمن مشکول |
1 |
30/0 |
جمع کل غزل ها |
336 |
100 |
همچنانکه میبینیم، غالب 334 غزل خود را در 20 وزن سروده است. این 20 وزن را براساس میزان استفاده شاعر میتوان به سه گروه تقسیم کرد:
1) 6 وزن اول که بیشترین بسامد را دارد و حدود 85% از مجموع غزلهای غالب را شامل میشود، گروه اول را تشکیل میدهد. این شش وزن همان شش وزن پرکاربرد در شعر فارسی است. وزن مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن پرکاربردترین وزن در غزل غالب است درغزل فارسی نیز بسیار مورد استفاده قرار گرفته است. این وزن طبق نظر خانلری وزن متوسط ثقیل به شمار میآید و برای بیان مضمون مورد نظر شاعر گنجایش بیشتری دارد.
وزن مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن از وزنهای متوسط خفیف است که درصد کاربرد آن در دیوان غالب از درصد کاربرد آن در غزل فارسی بیشتر است و از وزنهای مورد علاقه شاعر محسوب می شود.
وزن فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن و نیز وزن مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن که رتبة سوم و چهارم در غزل غالب را داراست از اوزان متوسط خفیف و ثقیل است که غالب 93 غزل خود را در این دو وزن سروده و این نشان دهنده توجه خاص او به این دو وزن است. به ویژه وزن مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن که در غزل سعدی و حافظ نیز بسیار به کار رفته است.
وزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن و وزن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن از اوزان ثقیل است که در غزل غالب کاربرد چشمگیری یافته است و از وزنهایی است که شاعران سبک هندی به آنها توجه خاص نشان داده و غزلهای بسیاری را در این دو وزن سرودهاند.
2) از وزن 7 تا 13 را میتوان در گروه دوم جای داد، که حدود 12% از غزلهای او را در برمیگیرد. دو وزن اول این گروه از اوزان دوری محسوب میشود و غالب به مراتب بیشتر از متوسط کاربرد غزل فارسی و حتی سبک هندی، این دو وزن را استفاده نموده است. وزن های کوتاه فاعلاتن مفاعلن فعلن و مفاعیلن مفاعیلن فعولن از وزن های پر کاربرد در سبک هندی است که در دیوان غالب کمتر به کار رفته و غالب تمایل کمتری به کاربرد این دو وزن نشان داده است.
بحر رجز مثمن سالم از وزن های ثقیل شعر فارسی محسوب میشود و با وجود آن که در سبک هندی زیاد مورد استقبال قرار نگرفته است، غالب به کاربرد آن تمایل داشته و پنج غزل خود را در این وزن سروده که با توجه به میزان آن در سبک هندی این تعداد قابل توجه است.
وزن فاعلات مفعولن فاعلات مفعولن از بحرهای کم کاربرد شعر فارسی است. غالب چهار غزل خود را در این وزن سروده است و وجود این وزن در دیوان او میتواند از ویژگیهای سبکی محسوب شود.
آخرین وزن این گروه که از وزن های کوتاه است با توجه به کاربرد آن در غزل فارسی در شعر غالب چندان مورد استقبال قرار نگرفته است.
3) 6 وزن باقی مانده (از وزن 14 تا 20) کمترین کاربرد را در غزلهای غالب دارد و تنها 3% غزلهای او را شامل میشود. این وزنها در شعر فارسی نیز از اوزان کم کاربرد محسوب میشود؛ بویژه در سبک هندی چندان مورد استفاده قرار نگرفته است. اما وجود این اوزان در غزل غالب نشان دهندة تمایل او به انصراف از سبک هندی و بازگشت ادبی است.
دسته بندی وزنهای غزل غالب
طبق تحقیقات و بررسیهای خانلری اوزان فارسی براساس سه ملاک طول (برحسب تعداد هجا)، خفیف و ثقیل (برحسب نوع هجا) و تناوب به پنج گروه اوزان کوتاه، متوسط ثقیل، متوسط خفیف، بلند ثقیل و متناوب تقسیم بندی گردیده است. در مورد رواج هر یک از این گروههای وزنی در دورههای مختلف، خانلری آن را به «اوضاع اجتماعی و حالات روحی ملّت ایران» ربط داده است.
خانلری در پژوهش عالمانهای که تحت عنوان (تحقیق انتقادی در عروض فارسی و چگونگی تحول اوزان غزل) نموده اند 20996 غزل فارسی را از دیوان های 51 شاعر مربوط به آغاز قرن ششم تا پایان قرن سیزدهم را مورد مطالعه قرار داده است و نسبت درصد استعمال هر یک از اوزان را در غزلیات آنان و سیر تحول و موارد کاربرد وزن ها را باز نموده اند (خانلری، 147:1372به بعد).
یافتههای خانلری نشان میدهد که از حدود قرن هشتم اوزان متوسط ثقیل بتدریج جای اوزان کوتاه و متوسط خفیف را که در دورههای قبل در غزل رواج داشت میگیرد. از نظر او وزنهای خفیف، مهیج و سرور آور و متناسب با مضامین نشاط انگیز و شادی بخش است. و وزنهای متوسط ثقیل را دارای آهنگی متین و سنگین و غم انگیز معرفی میکند (خانلری،1372 :152به بعد).
نوع وزن |
بحر وزن و بحر |
درصدکاربرد درغزل غالب |
کوتاه |
مفاعلین مفاعلین فعولن، هزج مسدس محذوف فاعلاتن فاعلاتن فاعلن، رمل مسدس محذوف فعلاتن مفاعلن فعلن، خفیف مخبون محذوف مفعول مفاعلن فعولن، هزج اخرب مقبوض محذوف |
50/1 20/1 80/1 60/0 |
متوسط خفیف |
فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن، رمل مثمن مخبون محذوف مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن، مجتث مخبون محذوف |
67/14 17/16 |
متوسط ثقیل |
مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن، مضارع اخرب مکفوف محذوب فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن، رمل مثمن محذوف مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن، هزج اخرب مکفوف محذوف |
86/18 78/10 17/13 |
بلند ثقیل |
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن، هزج مثمن سالم مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن، رجز مثمن سالم |
78/10 50/1 |
بلند خفیف |
فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن، رمل مثمن مخبون |
60/0 |
متناوب |
مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن، منسرح مطوی مخبون مکشوب مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن: رجز مطوی مخبون فاعلات مفعولن فاعلات مفعولن: مقتضب مثمن مطوی مقطوع فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن: رمل مثمن مشکول فع لن فعولن فع لن فعولن: متقارب مثمن اثلم |
69/2 10/2 20/1 30/0 30/0 |
باتوجه به جدول در مییابیم که غالب نیز مانند دیگر شاعران سبک هندی به استفاده از اوزان کوتاه تمایل کمتری داشته است و تنها 1/5 درصد غزلهای خود را در وزنهای کوتاه سروده است. 65/73 درصد غزلهای او در اوزان متوسط ثقیل و متوسط خفیف است. چون این وزنها گنجایش بیشتری برای بیان مفاهیم و مضامین داشتند. استفاده از اوزان بلند ثقیل، بخصوص بحر هزج مثمن سالم نیز در غزلیات غالب قابل توجه است.
مقایسه آماری وزن در غزل غالب با وزن غزل در سبک هندی و وزن غزل فارسی
ترتیب در غزل غالب |
وزن |
فرا ونی در غزل غالب |
ترتیب در سبک هندی |
فراوانی نسبی در سبک هندی |
ترتیب در غزل فارسی |
فراوا نی نسبی در غزل فارسی |
1 |
مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن |
86/18 |
3 |
09/16 |
1 |
8/14 |
2 |
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن |
17/16 |
2 |
65/16 |
3 |
5/13 |
3 |
فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن |
67/14 |
4 |
42/12 |
4 |
5/13 |
4 |
مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن |
17/13 |
- |
- |
6 |
9/6 |
5 |
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن |
78/10 |
1 |
12/20 |
2 |
6/14 |
6 |
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن |
78/10 |
5 |
89/10 |
5 |
4/8 |
7 |
مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن |
69/2 |
12 |
38/0 |
14 |
6/1 |
8 |
مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن |
10/2 |
15 |
27/0 |
15 |
3/1 |
9 |
فاعلاتن مفاعلن فعلن |
80/1 |
6 |
44/4 |
8 |
9/2 |
10 |
مفاعیلن مفاعیلن فعولن |
50/1 |
7 |
39/2 |
7 |
7/3 |
11 |
مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن |
50/1 |
11 |
91/0 |
13 |
8/1 |
12 |
فاعلات مفعولن فاعلات مفعولن |
20/1 |
- |
- |
- |
- |
13 |
فاعلاتن فاعلاتن فاعلن |
20/1 |
9 |
19/2 |
11 |
2/2 |
14 |
مفتعلن فاعلات مفتعلن فع |
90/0 |
- |
- |
19 |
9/0 |
15 |
فعولن فعولن فعولن فعولن |
60/0 |
- |
- |
21 |
6/0 |
16 |
مفعول مفاعلن فعولن |
60/0 |
8 |
23/2 |
9 |
7/2 |
17 |
فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن |
60/0 |
- |
- |
23/0 |
5/0 |
18 |
فاعلاتن فعلاتن فع لن |
30/0 |
- |
بسیارکم |
18 |
1/1 |
19 |
فع لن فعولن فع لن فعولن |
30/0 |
- |
- |
- |
- |
20 |
فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن |
30/0 |
13 |
32/0 |
16 |
2/1 |
باتوجه به جدول درمییابیم، که شش وزن اول که غالب حدود 85 درصد غزلهای خود را درآنها سروده، همان شش وزن پرکاربرد زبان فارسی و غزل سبک هندی است.
بررسی یکایک اوزان
وزن رتبه اول یعنی «مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن» در غزل غالب، چنانکه مشاهده میشود، در غزل فارسی نیز رتبه اول را دارد؛ اما کاربرد آن در شعرغالب از میزان متوسط سبک هندی و نیز میزان کاربرد آن در غزل فارسی بیشتر است.
وزن دوم جدول در سبک هندی نیز رتبة دوم را دارد و سومین وزن پرکار برد در غزل فارسی است. میزان کاربرد آن در غزل غالب از میزان آن در سبک هندی کمتر و از میزان کاربرد آن در غزل فارسی بیشتر است.
میزان کاربرد وزن سوم در غزل بیش از میزان متوسط کاربرد آن در سبک هندی و غزل فارسی است.
در مورد وزن چهارم که از وزنهای پرکاربرد در غزل فارسی است و حتی در شعر سعدی و حافظ نیز کاربرد زیادی دارد، خانلری اشارهای نکرده است. امّا یافتهها نشان میدهد که کاربرداین وزن با وضعیت کلّی شعر در سبک هندی سازگار است و غالب نیز بیش از متوسط کاربرد آن در غزل فارسی این وزن را به کار گرفته است.
وزن پنجم که در غزل سبک هندی رتبة اول و در غزل فارسی دومین وزن پرکاربرد است در غزل غالب کمتر از میزان متوسط سبک هندی و غزل فارسی به کار گرفته شده است.
کاربرد وزن ششم در غزل غالب تقریباً به اندازه کاربرد آن در سبک هندی است. امّا از میزان متوسط کاربرد آن در غزل فارسی بیشتر است.
وزن هفتم و هشتم که از اوزان متناوب است، در غزل غالب از میزان کاربرد آن در سبک هندی و همچنین از متوسط کل بیشتر است.
وزنهای نهم ودهم طبق نظر خانلری از اوزان کوتاه محسوب میشود و غالب در حد قابل توجهی کمتراز هردو میزان غزل در سبک هندی و متوسط کل به آنها تمایل نشان داده است.
وزن یازدهم که به نظر خانلری از وزنهای بلند ثقیل محسوب میشود در غزل غالب از میزان آن در سبک هندی به میزان قابل توجهی بیشتر است، اما از میزان متوسط کل اندکی کمتر است.
وزن دوازدهم جزء اوزان رایج غزل نیست و استفاده غالب از این وزن کم کار برد را میتوان ویژگی سبکی او تلقی نمود.
وزن سیزدهم که مطابق نظر خانلری از اوزان کوتاه است، کاربرد آن در غزل غالب از متوسط سبک هندی و متوسط کل کمتر است.
وزنهای چهاردهم و پانزدهم از وزنهای کم کاربرد است که خانلری آنها را بررسی نکرده است. وزن شماره چهارده که طبق ملاکهای او وزن متوسط خفیف محسوب میشود، غالب تقریباً معادل میزان متوسط کل به کار برده است. و کاربرد وزن پانزدهم نیز در غزل غالب تقریباً با میانگین غزل فارسی برابر است.
وزن شانزدهم را غالب بسیار کمتر از هردو معیار به کاربرده است. این وزن نیز از اوزان کوتاه محسوب
میشود.
وزن هفدهم از اوزان کم کاربردی است که خانلری بررسی نکرده است، و طبق یافتههای خانلری این وزن را باید از اوزان بلند نسبتاً خفیف محسوب نمود، که در سبک هندی کاربرد آن پایین تر از میانگین غزل فارسی بوده است. استفاده غالب از این وزن تقریباً معادل متوسط کل است.
وزن هیجدهم جزء چهار وزن کوتاهی است که طبق نظر خانلری هیچ گاه در نزد شاعران غزل سرا رواج نیافته است و میزان کاربرد غالب از این وزن نیز بسیار کمتر از میزان متوسط غزل فارسی است.
وزن نوزدهم و بیستم از اوزان متناوب است که کاربرد آن در غزل غالب از هر دو معیار پایینتر است.
پرکاربردترین وزنها در غزل غالب
1- بحر مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف:
مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن
نقشی ز خود به راه گذر بستهایم ما |
|
بر دوست راه ذوق نظر بستهایم ما |
از جمله غزلهایی که در این وزن سروده شده اند، میتوان به غزل های:31، 32، 36، 37، 44، 50، 53، 54، 63، 65، 67، 68،106، 107،112، 126، 127، 128، 134،149،150، 151، 166،170، 184، 219، 224، 228 و233 به عنوان نمونه اشاره نمود.
2- بحر مجتث مثمن مخبون محذوف:
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن
من آن نیم که دگر میتوان فریفت مرا |
|
فریبمش که مگر میتوان فریفت مرا |
غزلهای 28، 29، 49، 57، 60، 61، 73، 78، 80، 105،115، 117، 129، 130، 145، 158، 159، 193، 194، 216، 227، 264،289 و 320 نمونه هایی از غزل غالب در این وزن است.
3- بحر رمل مثمن مخبون محذوف:
فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن
محو کن نقش دویی از ورق سینة ما |
|
ای نگاهت الف صیقل آئینه ما |
غزلهای:10، 39، 40، 45، 46، 72، 75، 76، 120، 122، 123، 138، 141، 147، 154، 169، 186، 192، 222، 237، 248، 268 و 294 از جمله غزل های سروده شده در این وزن هستند.
4- بحر هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف:
مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن
خاموشی ما گشت بدآموز، بتان را |
|
زین پیش وگرنه اثری بود فغان را |
غزلهای 24، 25، 48، 51، 109، 124، 125، 132، 142، 157، 238، 254، 271، 282 و 327 نمونه هایی از غزل غالب در این وزن هستند.
5- بحر رمل مثمن محذوف:
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن
چون عذار خویش دارد نامه اعمال ما |
|
ساده پرکار فراوان شرم اندک سال ما |
غزلهای 20، 30، 58، 59، 69، 70، 85،108، 110، 152، 176، 177، 187، 211، 245، 246، 247، 256، 257، 273، 280، 306، و 322 از جمله غزل های سروده شده در این وزن هستند.
6- بحر هزج مثمن سالم:
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن
تعالی الله به رحمت شاد کردن بیگناهان را |
|
خجل نپسندد آزرم کرم بیدستگاهان را |
غزلهای 7، 13، 14، 22، 23، 26، 27، 33، 119، 131، 136، 137، 153، 163، 167، 172، 174، 190، 191، 217، 218، 267، 278، 311، 315 و 333 نمونه هایی از این وزن در غزل غالب است.
ب) اوازن کمکاربرد در غزل غالب
1- بحر مقتضب مثمن مطوی مقطوع:
فاعلات مفعولن فاعلات مفعولن
امشب آتشین رویی گرم زند خوانیهاست |
|
کز لبش نوا هردم در شرر فشانیهاست |
غزلهای: 205، 314 و 276 در این وزن سروده شدهاست.
2- بحر منسرح مثمن مطوی منحور:
مفتعلن فاعلات مفتعلن فع
من به وفا مردم و رقیب به در زد |
|
نیمه لبش انگبین و نیمه تبر زد |
غزلهای 285 و 312 به این وزن سروده شدهاست.
3- بحر متقارب مثمن سالم:
فعولن فعولن فعولن فعولن
دریغا که کام و لب از کار ماند |
|
سخنهای ناگفته بسیار ماند |
غزل302 نیز در این وزن سروده شده است. |
|
|
4- بحر رمل مثمن مخبون:
فاعلاتن (فعلاتن) فعلاتن فعلاتن فعلاتن
ای خداوند خردمند و جهان داور دانا |
|
وی به نیروی خرد بر همه کردار توانا |
5- بحر رمل مسدس مخبون محذوف:
فاعلاتن فعلاتن فعلن
لب شیرین تو جان نمک است |
|
وین که گفتم به زبان نمک است |
ج) کاربرد اوزان کوتاه در غزل غالب
1- بحر خفیف مسدس مخبون محذوف:
فاعلاتن مفاعلن فعلن
کشته را رشک کشته دگر است |
|
من و زخمی که بر دل از جگر است |
غزل های:107، 114، 236 و 275 از جمله غزلهای سروده شده در این وزن است.
2- بحر هزج مسدس محذوف:
مفاعیلن مفاعیلن فعولن
خوشا حالم تن آتش بستر آتش |
|
سپندی کو که افشانم بر آتش |
غزل های235،279 و 291 نیز در این وزن سروده شده اند
3- بحر رمل مسدس محذوف:
فاعلاتن فاعلاتن فاعلن
چون به قاصد بسپرم پیغام را |
|
رشک نگذارد که گویم نام را |
غزل های 156، 266 و274 در این وزن سروده شده اند.
4- بحر هزج مسدس اخرب:
مفعول مفاعلن فعولن
بر دل نفس غمم سرآور |
|
چون ناله مرا ز من برآور |
غزل334 یعنی آخرین غزل دیوان غالب نیز در این وزن است.
دسته بندی سبکی اوزان غزل غالب:
اوزان غزلهای غالب را میتوان به سه دسته سبکی، غیر سبکی و اوزان نادر تقسیم کرد:
1- اوزان سبکی: وزنهایی که میزان استفادة غالب از آنها با میزان کاربرد معیار تفاوت دارد و میتوان از اوزان سبکی محسوب نمود، به دو دسته تقسیم میشود: اوزانی که کاربرد آنها در غزل غالب کمتر از میزان کاربرد در سبک هندی است و اوزانی که غالب بیش از حد سبک هندی از آنها استفاده کرده است.
1-1- کاربرد اوزان 5 ، 9، 10، 13 ، 16 در غزلهای غالب کمتر از متوسط کاربرد آن در سبک هندی و همچنین متوسط کل دورهها است.
وزنهای 9، 10، 13 و 16 همه کوتاه است و به این ترتیب میتوان گفت یکی از ویژگیهای سبکی وزنهای غزل غالب، اندک بودن اوزان کوتاه است.
1-2- وزنهایی که غالب آنها را بیش از میزان متوسط در سبک هندی به کار گرفته است؛ اوزان 1 ، 3 ، 7 ، 8 ، 11 ، 14 و 17 در غزلهای غالب بیش از متوسط قرن یازدهم (سبک هندی) است.
وزن 1 متوسط ثقیل است. وزن 3 و 14 متوسط خفیف است. وزن 7 ، 8 و 19 از اوزان متناوب (دوپاره) است، وزن 11 بلند و ثقیل است و وزن 17 بلند و خفیف است و وزن 8 ضمناً بلند (شانزده هجایی) نیز هست.
بنابراین میتوان گفت بلند بودن، ثقیل بودن و قابلیت تقسیم به دوپاره، از ویژگیهای اوزان مورد علاقه غالب است.
2- اوزان غیر سبکی: وزنهایی که غالب کم و بیش آنها را برابر میزان متوسط سبک هندی به کار برده است و یا کاربرد آنها در ادامة مسیر منطقی آن وزن درآن دوره است، جزء اوزان غیر سبکی محسوب میشوند، چون این وزنها بیانگر ویژگی سبک دوره است و با ویژگیهای سبک شخصی شاعر ارتباطی ندارد. به این ترتیب وزنهای 2 ، 4 ، 6 ، 15 ، 18 ، و 20 در این دسته جای میگیرد.
3- تنها وزن نادر غزل غالب، وزن 12 است که اولین کاربرد این وزن غزلی از عطار است (مدرّسی، 1384: 344). حافظ نیز غزلی دراین وزن سروده است. خواجوی کرمانی، صائب، کلیم و فیض کاشانی نیز هر یک در این وزن طبع آزمایی کردهاند و یکی دو غزل یا تک بیت به آن سروده اند. بیدل سیزده غزل به این وزن سروده است. غالب 4 غزل خود را به این وزن سروده است.
نتیجه
غالب به تبع «سنت شاعری و شیوة معمول زمان» از نظر شش وزن پرکاربرد غزلهایش، تفاوت چندانی با سبک هندی ندارد. این وزنها شامل بحرهای مضارع اخرب، مجتث مخبون، رمل مخبون و هزج اخرب، رمل محذوف و هزج سالم است. غالب وزن «فاعلات مفعولن فاعلات مفعولن» که نمونه کاربردش در شعر فارسی انگشت شمار است را در 4 غزل به کاربرده است. کاهش یا افزایش استفاده از برخی اوزان نسبت به سبک هندی در غزل غالب نشانههایی از تغییر سبک و بازگشت ادبی در غزل او است که از جمله آنها میتوان وزن مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن را نام برد. غالب این وزن را بیشتر از متوسط کاربرد آن در سبک هندی به کار گرفته و یا وزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن که در غزل او بسیار کمتر از متوسط کاربرد آن در سبک هندی است. غالب همچون دیگر شاعران سبک هندی، تمایل کمتری به استفاده از اوزان کوتاه دارد و درصد کمی از غزلهای خود را در این وزن سروده است. بلند بودن، ثقیل بودن و قابلیت تقسیم به دوپاره بودن از ویژگیهای مهم اوزان مورد علاقه غالب است. چون غالب این نوع وزنها را بیش از متوسط کاربرد آن در سبک هندی مورد استفاده قرار دادهاست.