تبیین نظریۀ ادبی انوری ابیوردی

1- مقدمه

کاوش درباب نظریه‌های ادبی[1] به طور عام و با شمول مباحث امروز گسترده و دشوار است؛ زیرا ازجمله ویژگی نظریه آن است که حد و حصر ندارد و نمی‌توان بر آن مسلط شد. حجمی بی‌حدونهایت است که طرفداران و مبلغان خود را دارد. «نظریه در مطالعات ادبی، مجموعه‌ای است از تفکر و نوشته که تعیین محدوده‌اش به غایت دشوار است» (کالر، 1382: 9).[2] رنه‌ولک[3] معتقد است: «نظریۀ ادبی، مطالعۀ اصول، مقوله‌ها و ملاک‌های ادبیات و موضوع‌هایی از این دست را در بر می‌گیرد» (رنه‌ولک، 1373: 34). «موضوع نظریۀ ادبی پیش از هر چیز پاسخ‌گفتن به این پرسش است که چه چیز پیامی کلامی را تبدیل به اثر هنری می‌کند؟ این موضوع به تمایز خاص هنر زبانی از سایر هنرها و دیگر انواع رفتارهای زبانی مربوط می‌شود. به همین دلیل نظریۀ ادبی مقام نخست را در پژوهش‌های ادبی دارد» (احمدی، 1375: 1/77). در میان ادیبان پارسی، چه بسیار نظریه‌پردازان برجسته‌ای داریم که به روح ادبیّت و اصول سخن هنرمندانه واقف بوده و نظریه‌هایی با متدهای رایج امروز ارائه کرده‌اند و از آن جمله عبدالقاهر جرجانی، شمس‌قیس‌رازی است. «عبدالقاهر جرجانی را می‌توان مؤسس و نظریه‌پرداز بلاغت و صاحب اندیشه‌های نوآیین در حوزۀ جمال‌شناسی دانست» (شفیعی‌کدکنی، 1391: 302) و در میان نظریه‌پردازان ادبی غرب نمونه‌وار از یاکوبسن[4]و رولان‌بارت[5] نام‌ می‌بریم که با آرا و عقاید خویش راه نوینی در نقد ادبی گشودند و نظریه‌هایی چون شکل‌گرایی[6]، ساختارگرایی[7]، پسا ساختارگرایی[8] حاصل تلاش علمی و هنری آنهاست.

   یکی از محورهای بنیادی مطالعات ادبی، قرائت متون کهن از دیدگاه نظریۀ ادبی خود شاعر یا نویسنده است. بر این اساس در این مقال، صحبت از نظریات ادبی انوری است و بناست الگوی شعری وی بیان شود. «انوری از معدود متفکران در تاریخ ادبیات فارسی است که در باب ماهیت، معنا، خاستگاه، جایگاه شعر به بررسی و تامّل پرداخته است و در این زمینه‌ها، نکته‌ها و گفته‌هایی دقیق و قابل‌تأمل ارائه کرده است» (محبتی، 1388: 2/661). مسلماً الگوی انوری خاصّ اوست و از دید، بینش و شرایط اجتماعی ـ فرهنگی‌ زمانه‌اش نشئت می‌گیرد. هر شاعری مستشعر شعر و سخن‌سرایی خویش است و انوری خودآگاه‌ترین فرد به شیوۀ سخن‌سرایی خود است. وی در چند جای دیوان از شیوۀ سخن‌سرایی نام برده است:

   بر این اساس، با تأمل در دیوان وی، ملاک‌های قضاوت از ابیات شاعر استخراج شده است. انوری از طریق شعر و سخن‌سرایی امرار معاش می‌‌کرد؛ بنابراین شعر وی محلّ درآمد، عرضِ هنر، حاجت، تفاخر علمی، ادبی، واگویه، شکواییه و... است. اگر کسی حوصله کند و دیوان انوری را از آغاز تا پایان بخواند، با اشعار زیبا و تأثیرگذار مواجه خواهد شد. لحن محاوره‌ای و صمیمانۀ انوری به‌گونه‌ای است که گویی در عصر حاضر با ما سخن می‌گوید و اگر از بعضی ابیات سخت و پیچیدۀ وی که خالی از تعقید لفظی و معنوی نیست، بگذریم؛ انوری ما را به دنیای درون و  عواطف خویش دعوت می‌کند. «امروزه بر اثر دورشدن از معیارهای سنتی شعر و شیفتگان این هنر و کم‌شدن سواد ادبی جوانان، کمتر کسی را می‌توان یافت که بتواند از یک قصیدۀ ناصرخسرو یا خاقانی یا سنایی یا منوچهری و فرّخی، به حدّ کافی لذت ببرد. در صورتی‌ که در نظر آشنایان با مبانی جمال‌شناسی قصیده، لذتی که از خواندن یا شنیدن یک قصیدۀ واقعی- در هر زمینه‌ای که باشد- می‌توان برد کمتر از لذت حاصل از خواندن یا شنیدن یک غزل- هر قدر درخشان باشد- نیست» (شفیعی‌کدکنی، 1372: 36). از جمله اشعار اثرگذار و ماندگار وی قصیده‌ای به مطلع زیر است:

که در واقعۀ هجو بلخ به منظور برائت خویش سرود یا در قصیده‌ای که این بیت آن محفوظ حافظۀ شعردوستان است:

2- مختصری دربارۀ انوری

در باب زندگی انوری میان فضلای ادب فارسی در نام شاعر، نام پدر، زمان تولد، آثار، استاد، محل تولد و زیست اختلاف است. امّا مطابق آخرین پژوهش‌ها «نام او محمد و نام پدر وی علی بوده است. دو لقب «فریدالدین» و «انوری» داشته است که انوری را در دوران کمال شاعری خویش برگزیده است یا به او داده‌اند و قبلاً خاوری تخلص می‌کرده است (سمرقندی، 1385: 50) زادگاه وی در یکی از دهات نسبتاً کوچک ناحیۀ ابیورد تولّد یافته است که باورد بخشی از ناحیۀ وسیع‌تری است که آن ناحیه را خابران یا دشت خاوران می‌نامیده‌اند و مجموعۀ دشت خاوران از اعمال سرخس به شمار می‌آمده است که در دو فرسنگی میهنه- زادگاه ابوسعید ابوالخیر- قرار داشته است و اکنون مجموعۀ این سرزمین در خاک ترکمنستان است. انوری از مجموعۀ معارفی چون ریاضیات و نجوم و هیئت و منطق... دارای تحصیلات بسیار عالی بوده است. از جمله تألیفات وی احتمالاً کتابی در حکمت و نجوم با فصول متعدد است. علاوه بر آن بعضی بر آن‌اند که انوری شرحی بر اشارات ابن سینا نوشته بوده است به نام کتاب البشارات فی شرح الاشارات (شفیعی‌کدکنی، 1372). «انوری بالغ بر سی‌سال زندگی مرفهی داشته است و در محیط خانواده‌ای بزرگ شده است که پدر وی رئیس میهنه بوده است و ارث پدر را در جوانی صرف عیش و خوشگذرانی کرده و پس از مدتی تهی‌دست شده است. وی در ربع اول قرن ششم متولد شده و در ربع آخر آن قرن درگذشته است. همچنین سال وفات او مانند سال تولدش مورد اختلاف اهل تاریخ و تذکره‌ها بوده است و به احتمال قوی در بلخ درگذشته و همان جا به خاک سپرده شده است (همان: 29). «حکیم انوری سرآمد منجّمان زمان بود. وی در آخر عمر زهد و تقوی پیشه کرد و از ملازمت سلطان و ارباب دولت بازآمد» (دهخدا، 1342: 8/462) و «سلطان او را طلب کرده، حکیم نپذیرفت» (رضا‌قلی‌خان هدایت، 1385: 338). «وفات اوحد‌الدین انوری در بلخ بوده، در شهور سنۀ سبع اربعین و خمسمائه و قبر او در بلخ است، در جنب مزار سلطان احمد خضرویه» (سمرقندی، 1385: 154).

1-2- شاعری و شعر انوری

انوری در ردیف بزرگ‌ترین سخن‌سرایان ایران بوده و استادی و سرآمدی او در شعر مسلم بوده و شاعران بعد از او از جمله مجد همگر او را به استادی ستوده‌اند (خواندمیر، 1333: 128) و «او را یکی از رسل ثلاثۀ سخن و استاد فن دانسته‌اند» (نواب‌صدیق، 1386: 111). انوری در میان قدما و ادبای شعر، جایگاه ویژه‌ای دارد و او را هم‌رتبه با فردوسی و سعدی یکی از پیامبران شعر فارسی می‌نامند (صفا، 1388: 2/668). طبع گشاده و سخن سحرآفرین انوری، عوفی را به تحسین واداشته است: «شاگرد مکتب فضایل او بخت جوان و رای پیر تیر بر آسمان در پیش طبع راست او کمان بوده است. فضایل سخن، سخرۀ بیان او بود و مرکب فصاحت زیر ران او، تمام قصاید او مصنوع است و مطبوع و هیچ کس را انگشت بر یکی از آن نتوان نهاد» (عوفی، 1324: 2/126). دولتشاه وی را از اوتاد خاک خاوران دانسته است که پنجمی بر ایشان فرض نیست:

   شاعران و ادیبان هم‌روزگارش وی را به سخن‌سرایی و چیره‌دستی مورد خطاب قرار داده‌اند؛ از جمله حکیم شجاعی وی را شاه شاعران و امیر سخن می‌خواند (انوری، 1337: 2/728)

   وی شاعری متفاضل و مداح است که خصیصۀ مشترک بیشتر شاعران هم‌عصر اوست. با توجه به سلیقۀ حاکمان آن روزگار که علاقه داشتند شاعران آنها را مدح و ستایش کنند و به سبب بی‌‌توجهی به فضل و دانش و وضیعت اقتصادی نابسامان، شاعران ناگزیر بودند با مداحی ‌امرار معاش کنند.

   انوری خود را شاعری روان‌طبع و باریک دانسته و شعر خود را شعری بی‌خلل و خاطر خود را چون آتش و زبان خود را چون آب روان دانسته است و از اینکه ممدوح درخور قصاید مدحی و معشوقی در شأن غزل‌های عاشقانۀ او نیست دریغ و افسوس می‌خورد و می‌گوید:

 و شاید به استناد به همین شعر خود اوست که قزوینی در آثارالبلاد شعرِ انوری را «روان‌تر از آب» توصیف کرد و آن‌ را هم‌‌پایۀ شعر ابوالعتاهیه در ادب عربی دانسته است (قزوینی، 1373: 214)

   مهم‌ترین شیوۀ سخن‌سرایی انوری در شعر همان ابداع سبک نزدیک‌کردن زبان و بیان شعری به زبان محاورۀ عمومی و زبان تخاطب بوده‌است، سبکی که پس از یک قرن سیر تکاملی به صورتی عالی و خوش‌تراش بر زبان سعدی شیرازی جلوه کرد (فروزانفر، 1387: 338).

   استفاده از زبان محاوره در شعر انوری جایگاه خاصی دارد، او رسوم گذشتگان را در شعر خود وارد کرد. فزون بر آن خود طریقه‌ای تازه در شعر ابداع کرده است، به شیوه‌ای که بر زبان تخاطب اتکا دارد و ساده و بی‌پیرایه است و گاه سخن وی همراه با اصطلاحات فلسفی، علمی، مضامین دقیق و تشبیهات و استعارات فراوان می‌شود و گاه به حد و درجه‌ای از سادگی می‌رسد که با محاورات معمول و عادی همراه می‌گردد.

   انوری سادگی و روانی کلام خود را با خیالات دقیق غنایی به‌هم آمیخته و غزل‌های بسیار زیبا و مطبوع و دل‌انگیز پدید آورده است و مانند ظهیر فاریابی عمل کرده و آن را پیش از ظهور سعدی به اوج رسانیده است و راه را برای خیالات دقیق و مضامین عالی سعدی هموار ساخته است (صفا، 1388: 2/187) و این همان است که «والنتین ژوکوفسکی»، محقق برجستۀ روس، از آن با عنوان «واپسین نفخۀ قو» یاد کرده است (براون، 1386: 2/70) و البته فراموش نکنیم که هجو روی دیگر سکۀ شعر انوری بوده و شاعر دمار از سر ممدوحی که از دادن‌ صلۀ مورد نظر او خودداری می‌کرده درمی‌آورده است و گاه او از این هجویه‌سرایی‌ها چه از نوع شهرآشوب آن مثل هجو مردم بلخ و چه از نوع هجو بزرگان آسیب‌ها می‌دیده و مجبور به عذرخواهی می‌گشته است، برخی از این حکایت‌ها را می‌توان در کتاب‌هایی چون بهارستان جامی و مجمل فصیحی ملاحظه کرد (جامی، 1381: 68 و فصیحی، 1386: 210).

3- پیشینۀ تحقیق

با مراجعه به فهرست مقالات ایرج افشار و دیگر فهرست‌ها و منابع انوری‌شناخت، مقاله یا کتاب یا هر نوع تحقیقی که در این باب کار شده و به طور جداگانه شعر و شاعری از منظر انوری بررسی شده باشد، یافت نشد به استثنای کتاب از معنا تا صورت که فصلی از این کتاب آن هم به صورت موجز به موضوعات شعری انوری اشاراتی کرده است. هدف از این مقال شناخت نظریات انوری در باب شعر در هنگامۀ تکوین و نیز اصطلاحاتی است که در این باره به کارگرفته است.

3-1- مختصری از بوطیقای شعر پیش از انوری (فرخی، ناصرخسرو و سنایی)

فرّخی شاعرِ مدّاحِ قرن پنجم هجری، شعر را وسیلۀ چاپلوسی و خدمت‌کردن به ممدوح قرار داده است.

فرخی وجود ممدوح و رخ همچو قمر را لازمۀ شعر می‌داند (همان: 99) او نیز به مانند انوری از جمله ویژگی‌های برجستۀ شعر را متانت، سخن سهل معنوی و بدیهه می‌شمرد.

توصیف زیبای او در باب شعر در قصیدۀ:

   زبانزد شعر دوستان است. او شعر را از فرط لطافت ابریشمی می‌پندارد که اندیشه، ضمیر و روان تار و پود این حلّه را با زحمت و رنج به هم تنیده‌اند و با مرواریدهای صنایع و بدایع نشان گذارده کرده‌اند. او شعر را جاودانه‌ای می‌داند که از گزند حوادث و گذشت زمان‌ در امان است و شعر خویش را پلی به سوی نام و نان می‌خواند:

   اما «ناصرخسرو و سنایی» شعر را در خدمت حکمت، شرع و زهد قرار داده‌اند. «هیچ‌یک از قصاید مدحی سنایی به پای قصاید مدیح فرخی و منوچهری و حتی عنصری نمی‌رسد و هیچ‌کدام از تغزّل‌ها و تشبیه‌ها و توصیف‌های طبیعی که در قصاید آن استادان نیمۀ اول قرن 5 ه. ق. دیده می‌شود، قابل ‌مقایسه نیست. اما در یک قلمرو خاص که خود آن را «زهد و مثل» می‌خواند، اگر او را بی‌همتا بدانیم، چندان از حقیقت دور نیفتاده‌ایم. با یادآوری این‌که در این اقلیم خاص، فرمانروایی مطلق او، با سلطنت بی‌چون و چرای ناصرخسرو، مرزهای مشترک و شناور بسیار دارد» (شفیعی‌کدکنی، 1372: 38).

   در ادامه مقال خواهیم دید که انوری از شعر مدحی در تب و تاب است و آن را در تقابل با حکمت می‌داند، در این باره ناصرخسرو و سنایی نیز چنین گویند:

4- چیستی شعر از نگاه انوری

1 -4- لذت‌انگیزی

غایت هنر ایجاد لذتی است که باعث می‌شود سخن مؤثر واقع شود. غایت هنر در نزد انوری آن است که ممدوح را خوش آید.

 انوری با این تعبیر و بیان خیلی زود نتیجه می‌گیرد که باید آلودگی‌های شاعری را به دست باد بسپارد.

2-4- تفاخر

انوری گاه خود را برترین و بزرگ‌ترین شاعر می‌داند (همان: 688)و مدعی است که شعرش مانند «کبوتران مرعش» به همۀ جهانرسیده و سبک شعر خود را بهتر از همه شاعران معاصر خویش می‌داند[9].

   شمس قیس رازی گوید: «شعر فرزند شاعر است؛ چون بیتی چند گفت هر چگونه که آمد اگرچه داند که کمتر از ابیات دیگر افتاده است، از خویشتن نیاید که گفته و پرداختۀ خویش را باطل کند. بزرگان گفته‌اند: «المرء مفتون بعقله و شعره و ابنه» یعنی مرد مغرور عقل خویش و شعر خویش و پسر خویش باشد» (شمس‌قیس رازی، 1388: 354).

5- هدف از شعر و شاعری

1- 5- مدح ممدوح (در قالب قصیده) و ستایش معشوق (در قالب غزل)

انوری صراحتاً در چند جای دیوان هدف خود را از شعر، مدح ممدوح و در نتیجه دریافت صله و گذران معاش می‌خواند وی معتقد است:

   وی در شعر سرودن بیش از هرچیز به صله می‌اندیشد و اگر شعری را بسراید و صله‌ای اندک دریافت کند؛ مقصر اصلی را عدم تأثیرگذاری آن می‌داند.

   انوری خود را شاعر سلطان می‌نامد:

   انوری شعر می‌سراید، به سرای سلطان عرضه می‌کند و اندک صله‌ای نصیب او می‌گردد و لب به شکوه می‌گشاید.

2- 5- سخن‌پراکنی

 بجاست سخن مرحوم دکتر شهیدی در این بخش گفته شود که: «دستگاه شاعرپروری در آن روزگار کاری می‌کرده است که سازمان‌های تبلیغاتی کشورها در عصر ما عهده‌دار آن کار است» (شهیدی، 1387: مقدمه). حال که شاعر نقش وسایل ارتباط جمعی و بلندگوی سران مملکت است واضح است چه دروغ‌ها و سخنان بی پایه و اساسی سروده می‌شود؛ زیرا یکی از ارکان عظمت دستگاه سلطنت، همین شاعران و تعداد آنهاست.

   شعر در راستای اهداف ممدوح و زیر نظر او سروده می‌شود و انوری به عنوان «دستور» از آن نام می‌برد.

   پسند انوری آن است که شعر پر از نکته، نظم همه مدیح، سخن همه مثل و درج غزل باشد.

   و در همین باره می‌گوید:

   مدرّس رضوی گوید: «کسی در زمان حاضر نمی‌تواند به مانند انوری شعر و شاعری را تا بدین پایه ذمِّ و نکوهش کند (همان: مقدمه).

«در مجموعۀ دیوان او، به گونه‌ای پراکنده آرای او را در باب شعر و نقد شعر، می‌توان ملاحظه کرد؛ نخست موقعیت شاعر که با لحن تند و گزنده‌ای ارزش وجودی شاعران را به پرسش کشیده است. دومین نکته که انوری به تقسیم‌بندی انواع شعر می‌پردازد و «مدح» و «هجو» و «غزل» را به ترتیب محصول طبیعی «حرص»، «خشم» و «شهوت» می‌داند» (شفیعی‌کدکنی، 1372: 127). وی شاعری را یکی از مشاغل اجتماعی می‌داند که نبود او کمترین خللی در نظام اجتماعی ایجاد نمی‌کند.

6- تلقّی انوری از شعر

1-6- انوری شعر خود را به مانند کرامت عرفا، حیض‌الرجال و نیز برابر با کافری، دشمن جان، عار کار، شعر باطل- یعنی شعری که در تقابل با حق و شرع است- می‌خواند.

2- 6- شعر باطل: انوری اذعان می‌کند به دلیل مدح «هرکس» شعر او باطل است. «انوری ناگاه درمی‌یابد که تمام ذوق و اندیشه‌اش را به ناچار حول سه موضوع مدح، عشق جسمانی و هزل چرخیده است؛ با تلخی و تندی تمام می‌گوید که مردمان! مرا پیامبر شعرهای باطل بدانید؛ چراکه سی‌سال تمام شعر بیهوده گفتم و بیهوده شعر گفتم و دریغا که کیمیای شعر فروختم و افلاس گرفتم» (محبتی، 1388: 2/667). «انوری بالغ بر سی‌سال به مدح سلطان سنجر پرداخته و زندگی مرفهی داشته است» (زرین‌کوب، 1389: 180).

 3- 6- شعر عار:

4-6- شعر دون حکمت: وی شعر را دون حکمت می‌خواند و معتقد است از راه شاعری به جادۀ حکمت به دشواری توان رسید.

5-6- دشمن جان: از آن‌جا که شعر را دون حکمت می‌داند آن را دشمن جان خویش قلمداد می‌کند. «انوری به جدّ بر این باور است که شعر نکبت و فلاکت می‌آورد و باعث حذف و طرد دیگر فضایل و کمالات آدمی می‌گردد» (محبتی1388: 2/665).

   و از اینکه او را در شمار شاعران قرار دهند، رنج می‌برد:

6-6- تضییع عمر: او معتقداست شاعری وقت تلف کردن و گوهر عمر را به رایگان باختن است.

   انوری شعر وسیلۀ گدایی قرار داده است، به همین دلیل از شعر خویش در تب و تاب است. گویی بعد از هر مدح محکمه‌ای در وجدان او برپا می‌شود و او را سرزنش می‌کند:

   هنگامی که شعر و هدف از سرودن آن تا بدین پایه فرود آید، حق با اوست اگر ریشۀ غزل‌سرایی شهوت و ریشۀ مدح حرص و ریشۀ هجا، غضب باشد:

   «انوری با همۀ این انتقادها باز هم دل در گرو شعر دارد و آن را پدیده‌ای ابدی می‌داند که هیچ گاه از مقامی که در زندگی انسان دارد معزول نمی‌شود.

   همچنین، در نگاه انوری شعر محلّی برای بروز فکر و اندیشه است و شعر خوب هم عموماً از فکر و اندیشه می‌ترواد و جوش و شور را لازمۀ شعر خوب و واقعی دانسته است (زرین‌کوب، 1389: 181).

 خود اعتراف می‌کند که بیکار نمی‌نشیند یا در گوشۀ فراغت شعر می‌سراید یا مشق خط می‌کند:

   او تسلط بر سخن را باعث جاودانگی می‌داند؛ زیرا شعر نیک، جان‌پرور است و مزاج آن سحر است.

   شعر را باعث شادی طبع، شعبه‌ای از هنر و سحر بیان ‌داند و گوید داعیه‌ای که شعر را به مرتبۀ سحر می‌رساند بخشش بی‌منت ممدوح و طبع لطیف شاعر است:

7- لفظ و معنی

نمی‌توان مرز مشخصی میان لفظ و معنا نهاد؛ زیرا هر لفظی معنایی را فرامی‌خواند. «روش صورت‌گرایان به هیچ وجه منکر ایدئولوژی یا محتوی در هنرها نیست، بلکه همان چیزی را که آنان به اصطلاح محتوی می‌خوانند از جنبه‌های فرم و صورت به شمار می‌آورد» (شفیعی کدکنی، 1384الف: 38). «معنی در هنر همان صورتی است که شما را مسحور خود می‌کند» (شفیعی ‌کدکنی، 1384ب: 33) و گاه در یک اثر هنری «صورت و معنی چنان به یکدیگر گره خورده‌اند که تجزیۀ آنها از یکدیگر مثل تجزیۀ «رقص» از «رقصنده» است که حتی در عالم تخیل هم امکان‌پذیر نیست» (شفیعی ‌کدکنی، 1384ب: 24).

8- اعتدال لفظ و معنی

«ملاک هنر در نزد انوری اعتدالی است از لفظ و معنی، و شعر خود را این گونه می‌سراید:

وی لفظ و معنی را دام و دانه می‌داند که هدفش صید دل‌هاست (شفیعی‌کدکنی، 1373: 722) و لباس معنی را سخن می‌داند. شمس قیس رازی نیز لفظ را لباس و معنی را به زن صاحب‌جمال تشبیه می‌کند که در بعضی لباس‌ها زیباتر است و هر معنی لفظی دارد که در آن مقبول‌تر افتد (شمس قیس، 1388: 444)

9-عدم قطعیت معنی[10]

اصطلاح جدید در نقد ادبی است و به موجب آن در متن به دنبال معنی واحدی که همۀ خوانندگان شعر با آن متفّق باشند نیستیم. شعر خوب معنا ندارد و متکی بر یک معنا نیست و از اثر هنری براساس لحظات متفاوت، می‌توان بی‌شمار برداشت هنری کرد. «نوسان معنی را می‌توان مرگ مؤلف، هرمونتیک و ناتوانی بیان از ارائۀ همه معنا، خواننده‌محوری و... تلقی نماییم» (شمیسا، 1388: 314).

«چه عجب شعر انوری را نیز معنی اندر بیان نمی‌گنجد» (همان: 798).

   می‌توان نظر آیینگی عین‌القضات همدانی را متذکر شویم که ‌گوید: «شعر در خود هیچ معنی ندارد و هرکسی از آن تواند دید که نقد روزگار وی است» (همدانی، 1377: 216).

 10-تقدم معنی بر بیان در تکوین: انوری معتقد است که چون جمع شد معانی، گوی بیان توان زد. در المعجم نیز آمده است: «شاعر چون ابتدا شعری کند و آغاز نظمی نهد، نخست نثر آن ‌را پیش خاطر آرد و معانی آن را بر صحیفۀ دل نگارد و الفاظی لایق آن معانی ترتیب دهد» (شمس‌قیس رازی، 1384: 432).

11-معنی بکر

انوری به معنی و لفظ بکر- معنی و لفظی که دست‌ناسودۀ شاعران دیگر است- نظر دارد. وی معنی بکر را دختران خاطر خویش می‌داند و آن را می‌ستاید.

«و اندر ابیات او معانی بکر چون خط و زلف تو خوش و شیرین» (انوری، 1337: 1/387)

«زبان کردن به نظم و نثر جاری ز خاطر نکته‌های بکر زادن» (انوری، 1337: 2/705)

   البته هیچ شاعری و نویسنده موفقی در این عرصه یافت نمی‌شود که از داده‌های هنرمندان قبل از خود استفاده نکند، ولی اساس آن است که شاعر آنها را روحی تازه ببخشد و ترکیبی نو دراندازد.[11] «شاعری که از جعبۀ خویش نگوید و پیوسته گردِ سخنان مردمان گردد، هیچ‌گاه تواناییِ سرایشِ شعرِ ناب را ندارد و شاعر بعد از مهارت در شاعری، اگر معنی غریبی شنید، اجازه دارد از آن عبارت استفاده کند، ولی نباید عیناً آن را بیاورد تا از تهمت انتحال و سرقت مبرّا باشد» (عنصرالمعالی، 1366: 191).

12-زبان

انوری گوید: الفاظ از آستین کلام خارج می‌شوند و صورت، معنا را به نمایش می‌گذارد» (انوری، 1337: 1/434). او خود را جاری‌زبان، عالی‌سخن، خسرو اقلیم سخن می‌خواند و گوید گاه زبان و الفاظ الکن است که معانی و فکرت شاعر را به ظهور برساند.

13-متانت

 نظامی‌عروضی در باب ویژگی‌ شعر خوب گوید: «متانت و جزالت و عذوبت؛ از ملاک‌های زیبایی سخن است» (نظامی عروضی، 1388: 86). آنها را ازجمله لوازمی می‌شمارند که کلام عادی را به کلام ادبی تبدیل می‌کند. متانت، و لطف در کلامی است که «سلیس و روان، سهل و آسان، برگزیده از جهت لفظ، رسایی معانی و مفاهیم، حسن مطلع و مقطع، تساوی و تقسیم، تعادل اطراف و جوانب کلام، تشابه صدر و عجز» باشد (ابوهلال عسگری، 1372: 9).

14-عذوبت

عذوبت نیز به مانند متانت رکنی است که نوشته را از نقطۀ صفر- کلام غیرادبی- به نقطۀ هنری می‌رساند و آنچنان در درون متن نهفته است که کشف کامل آن مادام که اثر حیات هنری دارد، غیرممکن است. «زیبایی و زیور هنری آرایه‌ای برونی نیست که بر پیکر سخن برافزوده شده باشد و بتوان آن را از آن بازگسست، در چنین سروده‌هایی، زیبایی و دلفریبی سخن از پیکر آن، به جان و نهادش راه برده است؛ و بدل به «آن» و نهانی رازآلود و فسون‌کار در آن گردیده است» (کزازی، 1370: 29).

   همایی عذوبت را سخنی می‌داند که در روح و ذایقۀ ادبی شنونده همچون آب گوارا، در کام تشنه عطش‌ناک باشد (همایی، 1340: 408). با تکیه بر این تعریف، می‌توان عذوبت را مؤثر واقع شدن کلام در مخاطب دانست و متانت را همواری و روانی کلام به شمار آورد. رادویانی بیت سست را در برابر بیت قوی و عذب می‌آورد (رادویانی، 1386: 122) و انوری عذب را صفت لفظ و متانت را صفت معنی خواند.

   وی اشعار ابوالفرج را دارای متانت و اشعار فرّخی را عذب و گوارا می‌خواند (انوری، 1337: 2/734).

15- لطف

تعریف جامعی از «لطف» در کتاب‌های بلاغی موجود ارائه نشده است. «لطف» آن ملاحتی است که به بیان نگنجد. «کلمۀ لطیف نیز مانند جمال امری است انتزاعی که تعریفش اگر از زیبایی دشوارتر نباشد، در همان حد از غموض و ابهام هست» (شفیعی کدکنی، 1392: 489) لطف مانند متانت و عذوبت باعث تأثیر کلام و زیبایی سخن می‌شود و تعریف مشخصی برای آن نمی‌توان ارائه کرد؛ «مرکز هر پدیدۀ هنری و هر بیان عاطفی، یک امر بلاکیف و یک ابلاغ بلاکیف نهفته است که اگر ما بتوانیم آن را از بلاکیف بودن به‌درآوریم، می‌توانیم آن ابلاغ را از عرصۀ هنری بودن و تأثیر عاطفی‌اش خلع کنیم» (شفیعی کدکنی، 1392: 67).

16- آمیختگی غثّ و سمین

در فنون بلاغت همایی آمده است: «غثّ و سمین لغتاً به معنی لاغر و فربه است؛ و در اصطلاح ادبی سخن نظم یا نثر است که یکدست و هموار نباشد؛ چنانکه در یک شعر یا مقاله اشعار یا جملات سست و رکیک در کنار اشعار یا عبارات پرمغز آمده باشد» (همایی، 1362: 408) که مخلّ همواری و روانی نوشته یا سروده است.

17- سهولت و امتناع

انوری شعری را سحر مبین می‌خواند که سهل و ناممتنع باشد.

   سهل شعری است که قابل ‌فهم ‌و‌ درک خوانندگان باشد. توصیۀ عنصرالمعالی به شاعران نیز در همین باب است: «شاعران از سخن غامض- چیزی که شاعر داند و دیگران را به شرح آن حاجت آید- بپرهیزند» (عنصرالمعالی، 1366: 189).

18- شعارمندی

انوری معتقد است شعر او هنگامی سمر شده است که شعار ممدوح بر زبان دارد.

شعار وی در شاعری کدیه و کفر است.

و سنایی نیز شعر شعاری را شعر مدحی می‌داند.

انوری شعار خویش را خدمت ممدوح قرار داده است.

19- انتحال

انوری شعر خویش را زادۀ طبع خود می‌داند. خوب یا بد، اما سرقت از دیوان‌های دیگر نیست و خون هیچ دیوانی را بر گردن ندارد و به اصطلاح شعر منحول نیست. همایی در توضیح انتحال گوید: «آن است که گفته یا نوشته دیگری را عیناً، یا با اندکی تصرف که از حدود تغییر تخلّص شعری و تغیراتی ازین دست تجاوز نمی‌کند؛ به خود نسبت دهند» (همایی، 1362: 358).

«باری مراست شعر من، از هر صفت که هست / گر نامرتّب است و گر نامدوّن است

20- تضمین

انوری شعر تضمینی را هنرمندانه نمی‌داند و آن را نشان از عدم اقتدار شاعر می‌خواند (انوری، 1337: 1/181)

اصحاب بلاغت تضمین را به شرط آ‌نکه به‌درستی و زیبایی انتخاب شود، یک صنعت هنری می‌خوانند؛ مثلاً شمس قیس رازی گوید: «شاعر بیت یا مصراعی از دیگران در شعر خود درج کند که بر عذوبت و رونق بیفزاید، و باید یادآوری نماید که از شعر دیگران استفاده کرده است» (قیس‌رازی، 1388: 315)، هر چند انوری در این باب به یک شیوه عمل نکرده است؛ برای نمونه، از شعر معزّی تضمین می‌کند و آن را تضمینی صواب و احیای سنت بزرگان می‌داند.

21- دیدگاه انوری در باب شعر و شاعری

انوری مخاطبان اصلی شعر را چه کسانی می‌داند؟ چه شاعرانی را می‌پسندد و خود را برتر از کدام شاعر می‌داند و معتقد است با چه محکی قدرت شاعران را می‌توان سنجید؟ پاسخ به این ‌سوال‌ها که در دیوان او آمده است، دیدگاه او را نسبت به شعر تبیین می‌کند.

1-21- بی‌ارجی پسند عامه

انوری معتقد است، شاعر نباید در حدّ پسند عامّه شعر بسراید، و در عین‌ حال سلیقۀ خوانندگان برای او اهمیت دارد و دوست دارد شعرش ورد زبان‌ها باشد و مثل سایر شود. «انوری از برجسته‌ترین نمایندگان این‌گونه تلقّی از جمال‌شناسیِ شعر است و تصریح دارد به اینکه برای «پسند عامّه» ارزشی قایل نیست.

البته از این‌که شعرش ورد زبان مردم است مباهات می‌کند.

«جاودان خلق جهان را مدحتش چون کلام انوری ورد زبان» (انوری، 1337: 2/702)

   نظامی عروضی معتقد است که شعر باید بدان درجه رسیده باشد که در صحیفۀ روزگار مسطور باشد، و در زبان مردم جاری باشد، در غیر این صورت پیش از شاعر می‌میرد (نظامی‌عروضی، 1388: 128) انوری از این‌که می‌بیند ذایقۀ شعردوستان تغییر کرده است زبان به گله می‌گشاید و می‌گوید: «امروز حتّی به سحر هم زبان به تحسین نمی‌گشایند» (انوری، 1337: 2/982). در جای دیگر از این‌که اشعارش به مانند کبوترهای مرعش به همه جا رسیده است، اظهار رضایت و خوشنودی می‌کند.

«شعرم به همه جهان رسیدست مانند کبوتران مرعش» (همان: 660)

   تفوّق شاعر در آن است که شعرش بر سر زبآنها باشد. شفیعی‌کدکنی گوید: «شعر، مثل هر هنر دیگری، خیابانی است دوطرفه. از یک سوی هنرمند درحرکت است و از سوی دیگر جامعه و تاریخ. اگر از طرف مقابل، نشانه‌ای از پذیرفتن دیده نشود، هنر راستین به سامان نرسیده است» (شفیعی‌کدکنی، 1390: 26)

 2- 21- شاعران محبوب وی

غور شاعر یا نویسنده در آثار ادبی و فرهنگی، باعث می‌شود اثری غنی و گران‌قدر خلق کند. «براساس مشاهداتی که ما در تاریخ ادبیات خودمان داریم، می‌توانیم با اطمینان بگوییم که هر شعر ماندنی- به طور کلی هر اثر ادبی برجسته- در تاریخ ادبیات، حاصل شکل‌گیری مجموعه‌ای از تجربه‌هاست؛ تجربه‌های یک نسل و غالباً چندین نسل. شاهنامه فردوسی، استمرار کارهای امثال دقیقی و قبل از دقیقی است» (شفیعی کدکنی، 1391: 386). انوری نیز دواوین شاعران عرب و ایرانی را به‌دقّت خوانده است و از میان شاعران عرب؛ حسان، اخطل، سحبان، امرؤالقیس، بوفراس و از میان شاعران پارسی فردوسی، سنایی، بلفرج و کمالی را می‌پسندد (مستوفی، 1339: 84).

   خود را برتر از بوفراس، بحتری، عنصری و فرخی می‌داند. «انوری در بسیاری از قطعات و حتی در شماری از قصاید خویش جای مخاطب سیاسی و مالی را به مخاطب انسانی بخشیده است یا دست‌کم به هر سه نوع مخاطب توجه نشان داده است، و همین‌گونه موارد است که امروز ما را تا حدّی به ستایش و احترام نسبت به او وامی‌دارد. امّا شاعرانی بوده‌اند که به اندازۀ انوری هم نتوانسته‌اند، به آن مخاطب انسانی توجه کنند، این است که با همه مهارت‌های شگفت‌آورشان، تاریخ فرهنگ ما آنان را مورد غفلت قرار داده است» (شفیعی‌کدکنی، 1373: 107).

«اگر تعبیرات او را ملاک قرار دهیم، عنصری را رمز مدّاحی و شعر درباری همیشه در نظر دارد» (شفیعی‌کدکنی، 1373: 107).

او شعر خویش را باعث افتخار رشیدی و صابر و عمعق می‌داند (همان: 274).

3-21-  برتری دادن به شعر غیرمدحی

یکی از آرزوهای انوری و نیز یکی از پایه‌هایی که شعر را قابل‌ستایش می‌کند، آن است که شعر از ننگ احسان و از تزویر و دروغ به‌دور باشد و به همین دلیل است که در موارد بسیاری حسّان را نمونۀ شاعران می‌خواند:

البته در این رای پابرجا نیست، دستگاه مدح‌پروری سلطان او را متلون کرده است:

بااین حال انوری شیفتۀ شعری است که برای حقایق و معانی بلند سروده شده باشد.

22- اقتدار در سخن‌وری

1-22- بدیهه‌سرایی

انوری بدیهه‌ را یکی از نشانه‌های اقتدار شاعر قلمداد می‌کند و در چند مورد از بدیهه‌ سرایی خویش – روان ‌شدن ناخود آگاه کلک در دفتر- سخن گفته‌ است. نظامی‌ عروضی بدیهه‌ را نشان راستی و پرمایگی طبع شاعر می‌داند (نظامی‌ عروضی، 1388: 47)

   در باب ارتجال صاحب کتاب دقایق‌الشعر گوید: «ارتجال؛ بی‌اندیشه چیزی گفتن است و عکس آن رؤیت و فکرت گویند» (وطواط، 1383: 96). همایی نیز تعریفی مشابه دارد (همایی، 1362: 234). انوری شعر بدیهه را می‌ستاید، ولی موافق سرایش عجولانۀ شعر نیست؛ زیرا شتاب را دلیل خامی سخن می‌داند که باعث می‌شود، معنی آن‌چنان که باید و شاید پرورده نشود.

   وی به ممارست و بازبینی شعر معتقد است و شعر نیک را حاصل کوشش شاعر به همراه جوشش طبع می‌داند.

2-22- بهره‌مندی از استعداد چندگانه

انوری در مدح، هجا و غزل طبع‌آزمایی کرده است و از این حیث خود را می‌ستاید (همان: 515) و نیز شعر جدی بدون هزل و طیبت را که زیرکان سرایند، جانکاه و ملامت‌افزا خواند.

بدین‌ترتیب بین شعر و نظم فرق قایل می‌شود.

23- نطق موسیقایی

بی‌شک موسیقی اصلی است که سخن را در قلب می‌نشاند. موسیقی در فطرت آدمی تعبیه شده و راه‌کاری است که باعث تأثیر و گیرایی سخن می‌شود. «هیچ ملتی نیست که از موسیقی بی‌بهره باشد، پس موسیقی در فطرت آدمی است» (شفیعی کدکنی، 1384: 48) انوری گوید: اگر شاعر منظم و موزون بسراید، شعرش جاودان خواهد ماند.

1-23- کاربست اوزان عروضی

«وزن به عنوان مهم‌ترین عامل موسیقی شعر معرفی می‌شود و اکثر کتاب‌های مقدس دارای آهنگ و موسقی خاص‌اند» (شفیعی کدکنی، 1384: 50).

2-23- قافیه‌پردازی

از جمله علومی که لازمۀ شاعری و ملاک سنجش درستی شعر، دانستن علم قافیه و به‌کارگرفتن آن است. همچنین قوافی از عیوب ملقّبه و غیرملقّبه مبرّا باشد. انوری صراحتاً ایطاء را مایۀ رسوایی شعر می‌داند (همان: 155).

   و یکی از نشانه‌های فحل‌بودن شاعر، به‌کارگرفتن قوافی سخت است (همان: 269)

   ردف و روی، دو حرف قافیه هست که هر کدام تعریف مشخصی دارد: «هر الف، واو و یا که ماقبل روی ّباشد، ردف خوانند» (شمس قیس رازی، 1388: 273) و «روی ّحرف آخرین کلمۀ قافیه است» (همان: 229).

   شایگان از جمله عیوب قافیه است که شاعر، از بروز آن اجتناب می‌کرد و در به‌کارگیری عذر می‌خواستند. شاعران قوافی را پیش از سرایش در ذهن مرتب می‌کردند و این امر کاملاً ارادی صورت می‌گرفته است. نمونه‌هایی از تعلیمات قافیه‌ای را در المعجم شمس قیس رازی می‌خوانیم: «باید که چون ابتدا به شعری کند و آغاز نظمی نهد نخست نثر آن را پیش خاطر آرد و از قوافی آنچه ممکن گردد و خاطر بدان مسامحت کند، بر ورقی نویسد» (شمس قیس رازی، 1388: 445) و این معنی در دیوان انوری بازتاب دارد.

   شاعر گاه برای پیداکردن قافیۀ دلخواه به رنج می‌افتد.

3-23- راوی

«توجه به جانب موسیقایی شعر بوده است که بسیاری شاعران را وادار به داشتن راوی می‌کرده است». منظور از راوی «کسی است که شعر را برای دیگران بخواند و به انتشار آن بکوشد» (شفیعی‌کدکنی، 1372: 131). انوری نیز از این قاعده مستثنا نیست؛ امّا غرض از شعر را آواز روات نمی‌داند و شعر خویش را بدون آواز روات هم زیبا می‌خواند.

   بایسته است در باب معنای «موزون» توضیح داده شود: «منظور از موزون همان چیزی است که ما امروز به آن فرهیخته می‌گوییم؛ یعنی شخصی که به حدّی از کمال و تشخیص هنری رسیده باشد، نه عوام‌الناس که شعر خوب از بد نتوانند تشخیص دهند» (شفیعی‌کدکنی، 1372: 131).

24- لوازم شاعری

انوری قایل است شعر نیکو، شعری به مانند «دیبای زربفت» (انوری، 1337: 2/681)، از شاعری قابل تولید می‌شود.

شاعری لوازمی دارد:

1-24- خاطر، الهام، وهم، ضمیر و فکرت

انوری گوید: بدون همراهی خاطر، معانی نقش نمی‌بندد و رموز غیبی کشف نمی‌شود. خاطر است که به موجب آن شاعر می‌تواند مسائل پنهان را آشکار کند. داستان هارون‌الرشید و کنیز و شعرسرایی ابونواس از این نوع است (شهیدی، 1387: 557). در طول تاریخ به نمونه‌هایی اینچنین بسیار اشاره شده است؛ ازجمله، داستان دعبل و امام رضا (ع) که امام به دعبل شاعر فرمودند: «روح‌القدس بر زبانت جاری کرد». یا روایتی از رسول خدا (ص) در ستودن حسّان نقل‌شده است: «ان الله یؤیّد بروح القدس ما نافح او فاخر عن رسول‌الله» (شهیدی، 1387: 476).

   انوری خاطر پریشان و فکر کوتاه را دلیل اشعار قصیر می‌داند (انوری، 1337: 1/238) و کار خاطر را تفکر و نتیجۀ آن را صید الفاظ می‌داند (همان: 245). وی دختران خاطر خود را در معرض تربیت قرار می‌دهد و حاصل این تربیت را تولید شعر ناب می‌داند (همان: 238) که باعث می‌شود نکته‌های بکر زاید.

   البته خاطر هنگامی رام و منقاد شاعر است که آزادگان صله و مرحمتی کنند؛

   انوری خاطر منقاد- خاطری که هر آنچه خواهد بر او حاضر نماید- را می‌ستاید و معتقد است اگر خاطر از اندیشیدن عاجز گردد، شاعر نمی‌تواند شعر بسراید (انوری، 1337: 2/696). فکرت شاعر از یک طرف معنی را از غیب صید می‌کند و از طرف دیگر به لفظ می‌سپارد.

   بنابراین، به شاعران الهام می‌شود و شعر این قوّه و توانایی را دارد که حقایق پنهان را آشکار کند. به همین دلیل، انوری، شعر و سخن را الهام آسمان برین می‌داند که شاعر معنی را از عالم غیب صید می‌کند و آن را در کسوت الفاظ به ظهور می‌رساند. سابقۀ واژۀ الهام در میان شعرا به زمان جاهلیت بازمی‌گردد. «الهام از اصطلاحات نقد ادبی قدیم است. عقیدۀ رایج این بود که هنر به هنرمند الهام می‌شود» (شمیسا، 1388: 420) و نیز زرین‌کوب الهام را «ظهور دفعی و ناگهانی قسمتی از لاشعور در سطح شعور می‌داند» (زرین‌کوب، 1363: 55). شاعران جاهلی تابعه را الهام‌بخش شاعر می‌دانستند و ایرج‌میرزا به طنز خود را تابع دو شیطان می‌داند.

2-24- وجود ممدوح یا معشوق

به نظر انوری از ضرورات شاعری خصوصاً در قالب قصیده وجود ممدوح است تا طبع شاعر روان شود و شعر بسراید. صلۀ ممدوح، شاعر را به تهییج و تخییل وامی‌دارد و اگر صله‌ای در کار نباشد، شاعران انگیزه‌ای برای سرایش شعر ندارند، گویی ممدوح و به تبع آن صله از لوازم شاعری است.

   و از ضروریات قالب غزل، عشق به معشوق و سرودن در باب اوست. انوری گوید:

حرام است اگر برای غیرِ / چشمانِ معشوق شاعری کند» (همان: 554)

3-26- سعی و ریاضت در تربیت طبع

انوری «تصریح دارد برای رسیدن به چنین حدی از سخن- تلفیق لفظ و معنی- کوشش بسیار دارد.

صد بار به عقده در شوم، تا من از عهدۀ یک سخن برون آیم» (شفیعی کدکنی، 1372: 129)

   این گفتۀ انوری در مقام شاعری که در فرهنگ ادبی ما ازِ نوادر سخن به شمار می‌آید، نشان می‌دهد که شعر جوشش صرف نیست بلکه با ممارست و کوشش به همراه قوّت طبع می‌توان شاعری برجسته شد. در این رهگذر، گفتۀ مشهور ابوالمعالی، سرمشق شاعران و نویسندگان است: «شنبه‌ها در کتابت خویش نقصان می‌بینم؛ زیرا روز آدینه به دیوان نیامده‌ام» (عنصرالمعالی، 1366: 207). «هرگاه در نیازمندی خود به معنی و کوششی که در راه تحصیل آن به کار می‌بری درنگ بکنی، آیا دیگر شک خواهی کرد که آن شاعری که آن را به تو سپرده و بساط پرنیانیش پیش تو گسترده در آن، چه مایه دشواری و رنج دیده؟» (جرجانی، 1366: 85).

4-24- برخورداری از طبع شاعری

کار طبع پرورش دختران خاطر و زادن سحر ناب است. حشو در سخن نکوهیده و از خطابینی طبع است.

انوری شعر را تولد دختران خاطر و پرورش آنها در دامن دایۀ طبع می‌داند.

انوری طبع را به دعا می‌خواهد و معتقد است گاه طبع در برابر جهان معنی کم می‌آورد و تاب برابری ندارد؛ زیرا معنی فرمانروای اقلیم سخن است.

5-24- تغییر نگاه انوری به بوطیقای شعر و شاعری در اواخر عمر

 بنا بر آنچه از سخن خود انوری برمی‌آید و نظر برخی از اهل تحقیق، وی در اواخر عمر با نگاهی عبرت‌آمیز به حیات و زندگی خود، از زندگی سراسر مدح و ستایش به ستوه آمده و نگرشی نو به شعر و شاعری یافته است؛

   و شاید قطعۀ معروف«آلوده منت کسان کم شو» (انوری، 1337: 2/553) یا قطعۀ عبرت‌آموز و انتقادی «آن شنیدستی که روزی زیرکی با ابلهی» (همان: 528) حاصل این نوع نگاه جدید باشد و سرانجام شعرش حکم نامۀ اهل خراسان یا به تعبیر ویلیام کوک پتریک «اشک‌های خراسان» می‌شود و فریادی در گوش خاقان زمان (یوسفی، 1388: 144).  

6-24- مقتضای حال مخاطب

به گفتۀ صاحب انوارالبلاغه مراد از حال چیزی است که داعی آن است که متکلم بر وجهی مخصوص ایراد نماید. پس مقتضایِ حال همان وجه مخصوص است؛ مثلاً اگر مخاطب منکر باشد، با تأکید ایراد می‌گردد و به اعتبار مقامات، متفاوت است (مازندرانی، 1376: 43). مقتضای حال اهمیت زیادی دارد؛ به‌طوری که بلاغت را چیزی جز مقتضای حال و مقام نمی‌دانند. انوری به این نکته توجه کرده است:

نتیجه

انوری شعر را نتیجۀ تلفیق لفظ با محتوا می‌داند که حاصل آن صیدکردن دل‌ها و تأثیر در مخاطب است. شاعران را معطی سخن می‌خواند و در تولید شعر معنی را بر لفظ مقدم می‌داند. بر باور او ظرف لفظ، گنجایش معنا را ندارد که بر این اساس به آرای«هرمنوتیک‌های مدرن» نزدیک می‌شود. او معنی بکر- معنی‌ای که دست‌پرماس شاعران دیگر نبوده است- را می‌ستاید و شعر نیک را با صفات متین، و لطیف توصیف می‌کند. درواقع، از نگاه او شعری که معنی بکر، لفظ متین و لطیف دارد کلامی ادبی است که در مخاطب مؤثر واقع خواهد شد.

از دیدگاه او:

1. بدیهه و ارتجال؛

2. سرایش در هر نوع ادبی؛

3. سرایش در همۀ اوزان عروضی؛

4. استفاده درست از قافیه؛

   از مهم‌ترین مواردی هستند که نشان از اقتدار شاعر دارند. از نظر او شاعر می‌تواند برای تأثیربخشی بیشتر سخن از شگردهایی که شعر را موسیقایی‌تر کند بهره ببرد؛ از جمله استفاده از وجود راوی که خود نشان‌دهندۀ آن است که موسیقی جنبۀ بلاغی اثر هنری را ارتقا می‌بخشد. انوری ریشۀ غزل‌سرایی را شهوت، ریشۀ مدح را حرص و ریشۀ هجا را غضب می‌خواند. هدف وی از سرایش شعر، گذران زندگی است و از این رهگذر شعر را با بدترین القاب توأم می‌سازد و البته شدت و ضعف آن بستگی به صلۀ ممدوحان دارد که گاه به‌موقع و به میزان مورد نظر شاعر و گاه اندک یا هیچ بوده است که در نتیجۀ آن درجۀ عظمت شعر از نگاه او با دریافت کردن یا نکردن صله دچار نوسان می‌شود. در نهایت انوری معتقد است که هرگاه شعر برای اهداف متعالی از جمله مدح بزرگان دین سروده شود، حاصل الهام و تأییدات آسمانی و همزاد حکمت و بهترین لطف الهی بر خلق است و او شیفتۀ چنین شعری است.

   غایت هنر آن است که در دل‌ها اثر کند. خوانندگان را خوش آید، در حافظه‌ها ضبط شود و با مرگ هنرمند از ذهن‌ و زبان‌ پاک نشود. هنر انوری نیز از این قاعده مستثنی نیست. اشعار انوری در زمان خود و تا مدت‌ها بعد از مرگش زبانزد شعردوستان، شاعران و فرهیختگان بوده و بعضی از ابیات او همچنان محفوظ و مضبوط حافظه‌هاست که نشان از قدرت و مهارت شاعری اوست. انوری، طبع، خاطر، علم و هنر را از لوازم شاعری می‌داند، در نتیجه شعر را جوشش و کوشش توأمان قلمداد می‌کند و با توجه به اشعار او درمی‌یابیم که او از نظر قوت طبع، فکر دقیق و هم از نظر علم و دانش، در میان معاصرانش ممتاز است. او دیوان شاعران و نویسندگان روزگار خود و پیش از آن را مطالعه کرده است. به تمام موازین عروض و قافیه‌، واقف است. به سرقت نکردن از شاعران پیشین یا هم‌روزگار خود افتخار می‌کندو تضمین از شاعران بزرگ را فقط به دلیل احیای سنت بزرگان روا می‌داند. در عین‌حال، سعی او بر آن است که از همۀ ظرفیت‌های موجود فرهنگی، کمال بهره را ببرد.

   انوری، دارای تحصیلات عالی و معتقد است، شاعر نباید در حدّ فهم عوام شعر بسراید، و باید سعی ‌کند اشعارش تأثیرگذار و جریان‌ساز باشد و در عین‌حال، به صراحت اعلام می‌کند که دوست دارد اشعارش ورد زبان باشد و مثل سایر شود. از طبع شعری قوی برخوردار است و شعر در درون او همچون چشمه‌ای می‌جوشد.

ملاک‌هایی که انوری را در حد یک شاعر درجه یک در میان هم‌عصرانش ممتاز کرده است:

1. طبع شعری؛

2. تحصیلات عالی؛

3. تأثیر از مواریث فرهنگ بشری؛

4. اثربخشی در مخاطب.