تاریخچه قصاید مصنوع فارسی و معرّفی دو قصیده مصنوع ناشناخته از دو شاعر گمنام

مقدمه

ادب تعلیمی و قصاید مصنوع

به دلیل تداخل و همپوشانی انواع ادبی، بویژه تداخل نوع ادبی تعلیمی در دیگر انواع، نمی‌توان خط مرز قاطع میان آنها ترسیم کرد و تعریفی دقیق از انواع ادبی به گونه‌ای که جامع و مانع باشد، ارائه نمود، با این حال ناگزیر از تقسیم بندی ادبیات به انواع هستیم و در اینجا عجالتاً بخش‌بندی رایج ادبیات به انواع حماسی و غنایی و نمایشی و تعلیمی را پذیرفته و مبنای بحث خود را بر آن می‌نهیم.

   ادب تعلیمی با آنکه مانند دیگر انواع، جهت‌گیری‌های گونه گون و گاه متفاوتی می‌تواند داشته باشد امّا رویکرد و هدف اصلی آن، آموزش به مخاطبان خود است. نوع ادبی تعلیمی یکی از گونه‌های اصلی ادبیات فارسی و مورد علاقة شعرای فارسی زبان است. آثار بسیار ارزشمندی در این گونة ادبی از دیرباز در زبان فارسی آفریده شده‌اند که به طور کلی به طرح مسائلی چون آموزه‌های اخلاقی و عرفانی و علمی پرداخته‌اند. مثلاً منظومه‌هایی چون منطق الطّیر، بوستان و نصاب الصّبیان به ترتیب به آموزش مسائل عرفانی و اخلاقی و علمی اختصاص دارند. آموزش مسائل علمی از جمله علوم ادبی، بویژه صنایع و فنون شعری از طریق منظومه‌ها به دلیل سهولت یادگیری موضوعات مطروحه در آنها، در زبان فارسی سابقة درازی دارد. منظومه‌ها به چند روش در صدد تعلیم علوم ادبی برآمده‌اند: یکی مثل ریاض الصّنایع قطبشاهی، سرودة الفتی ساوجی، مباحث عروض و قافیه و بدیع و بیان را به صورت منظوم در قالب مثنوی و در وزن «فاعلاتن مفاعلن فع لن» تعریف کرده است و نمونه‌ها و امثال بحور و اوزان را در قالب قطعه یا رباعی در همان وزنی که آن را معرّفی می‌کند، آورده است. مثلا در تعریف زحافات می‌گوید:

                                                               (کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، نسخه خطی 2572: برگ4)

در زبان عربی نیز ابن عبد ربّه در عقد الفرید، قواعد عروض و نمونه‌ها و مثال‌های اوزان و زحافات را به صورت منظوم در ششصد و چهل و شش بیت آورده است. مجموع قواعد عروض در 192 بیت نخست، در قالب مثنوی و به یک وزن ذکر شده که بیت نخست آن چنین است:

و نمونه‌ها و امثالِ اوزان و زحافات در قالب قطعه در 454 بیت ایراد شده است (عبد ربه، 1318، مجلد3/ جزء سادس:240-303).

شیوة دیگر این است که شاعر شعری بسراید که هر بیت یا چند بیت آن در یک وزن باشد، و بدین ترتیب اوزان را معرّفی کند. مانند این منظومه که هم به نام رشید وطواط آمده هم به نام ادیب صابر ترمذی؛ امّا استاد مینوی احتمال می‌دهند که از ادیب صابر باشد.

در زبان عربی نیز می‌توان از منظومة اوزانیة صفی الدّین حلی نام برد که ابیاتی از آن چنین است:

   دو روش فوق صرفاً رویکرد آموزشی دارند و از هنرنمایی‌های شاعرانه در آنها خبری نیست جز همین نظم و سامان دادن به مباحث علمی.

   امّا شیوة سوم که هنریتر و مشکلتر است این است که قصیده‌ای می‌سرایند و صنایع شعری، قواعد عروض و قافیه، و بحور را بی آن که تعریف کنند در آن قصیده می‌گنجانند و یا حروف و کلماتی را از حشو ابیات بیرون می‌کشند و از آن شعری می‌سازند که نمودار یکی از صنایع و فنون ادبی باشد. این قصاید که به قصاید مصنوع و بدیعیّه نام برآورده اند، خود سه گونه‌اند.

قصاید مصنوع و انواع آن

دایرة استعمال واژه «مصنوع» در قصاید و اشعار، بسیار گسترده است، به طوری که گاهی اشعاری مانند قصاید خاقانی و انوری را که از استعارات و تشبیهات دوریاب و اصطلاحات علمی استفاده کرده‌اند مصنوع می‌نامند؛ گاهی نیز نام «مصنوع» را بر اشعاری می‌نهند که قوافی و ردیف مشکل دارند و یا در همة ابیات تکرار کلماتی را التزام کرده‌اند و یا حرفی یا حروفی را در شعر به کار نبرده‌اند یا مُوَشَّح هستند و یا دارای هر صنعت و هنری که شعر را از حالت عادی و طبیعی خود خارج کرده باشد. امّا در این میان، کاربرد واژه «مصنوع» در موارد زیر به صورت اصطلاح در آمده است:

الف: قصیدة مُوَشَّح مُحَیَّز: قصیده‌ای است که بنای آن را «بر چند بخش مختلف الوزن نهند که جملة آن یک قصیده باشد و چون هر بخش را جداگانه برخوانند قصیده‌ای دیگر بر وزنی دیگر آید» (شمس قیس، 1373: 336) و «باشد که در هر مصراع حرفی یا کلمه‌ای نگاه دارند که چون جمع کنی، اسمی یا شعری یا دعایی باشد» (همان: 339).

ب: قصیدة بدیعیّه: آنست که هر بیت یا دو بیت آن دارای حدّ اقل یکی از صنایع بدیع باشد¹ و بنای بیت بر آن صنعت نهند و همه یا عمدة صنایع را در آن قصیده به نظم درآورند و بیتی بدون صنعت در آن پیدا نشود (حکیمی، 1358: 131).

ج: قصیدة مصنوع (بدیعیّة موشّح): این نوع، ترکیبی از دو نوع قبلی است. این قصاید از لحاظ مُوشَّح بودن، مانند گروه نخست هستند؛ زیرا از درونِ این قصاید، اشعاری با اوزان و بحور مختلف بیرون می‌آید. امّا از این بُعد که در هر یک از ابیاتِ مستخرج از حشو و یا حروف نخستِ مصاریعِ قصیدة اصلی، صنعتی از صنایع بدیعی گنجانده شده به قصاید نوع دوم شبیه‌اند. ابیات بر آمده از حشو و توشیح این قصاید، افزون بر خواص فوق، معرِّف یکی از اوزان و بحور مختلف شعر نیز هستند؛ از این رو دکتر وحیدیان کامیار به این قصاید، منظومة وزنیّه نیز گفته و قصیدة سلمان ساوجی و صفی الدّین حلی را از این گونه شمرده است (وحیدیان کامیار، 1378: 107-113) که به گمان بنده از یک نوع دانستن قصیدة سلمان و صفی الدّین حلّی و وزنیّه محسوب داشتن قصیدة سلمان نادُرُست است؛ زیرا منظومة وزنیّه همان است که پیشتر برای نمونه از ادیب صابر و صفی الدّین حلّی نقل شد. آنچه در میان ادبا و شعرای فارسی زبان، بیشتر به عنوان قصاید مصنوع معروف و مورد توجه بوده و در این مقاله نیز مطمح نظر خواهد بود، همین نوع سوم است که سرودن آن از انواع دیگر بسی سخت‌تر و هنرمندانه‌تر است.

پیشینه پژوهش

در دورة معاصر کسانی چون جلال الدّین همایی در صناعات ادبی، صص 19و20؛ عباس اقبال آشتیانی در مقدّمه حدایق السّحر، ص سو؛ ذبیح الله صفا در تاریخ ادبیات ج3، بخش 1، ص338؛ میر جلال الدّین کزّازی در دیباچة بدایع الافکار صص13-43؛ سیّد حسن فاطمی در «بدیعیّات»؛ تقی وحیدیان کامیار در «ابن حسام و منظومة بدیعیّة وزنیّه»؛ بهروز ایمانی در مقدّمة مصحح بر شرح بدایع الاسحار؛ شهباز ایرج در مقدّمه مصحّح بر ممتاز البدایع؛ سیّد ابراهیم دیباجی در «نخستین بدیعیّة فارسی، بدایع الاسحار فی صنائع الاشعار قوامی مطرّزی گنجوی»؛ مجاهد غلامی و حسین آقاحسینی در « بدیعیّه سرایی در فارسی و عربی»؛ درباره سابقة بدیعیّه و قصاید مصنوع در زبان فارسی کم و بیش سخن رانده‌اند که هیچ کدام تحقیقی جامع و اصیل نیستند. با این حال نوشتة دکتر کزّازی در معرّفی تاریخچة سرایش بدیعیّه و قصاید مصنوع از دیگر آثار کاملتر و بهتر است.

   در سال 1382برای نخستین بار، دکتر عباسعلی وفایی، هشت قصیدة مصنوع و دو بدیعیّه را در کتاب «قصیده‌های مصنوع» چاپ و منتشر کرد.

   دربارة بدیعیّه سرایی در زبان عربی نیز شوقی ضیف در کتاب «تطوّر بلاغت»، بحثی نسبتاً کامل نموده است که بعدها همان مطالب را محمدرضا حکیمی در «ادبیات و تعهّد در اسلام» نقل کرد. پس از این، هر سخنی که ایرانیان دربارة بدیعیّه سرایی در زبان عربی گفته‌اند، از کتاب «ادبیات و تعهّد در اسلام» گرفته‌اند.

   در پژوهش‌های فوق، همه جا بدیعیّه و قصیدة مصنوع یکی شمرده شده‌اند و کسی میان این دو فرق قائل نشده است. مثلاً سیّد ابراهیم دیباجی وقتی که دربارة نخستین بدیعیّة فارسی بحث می‌کند، شعر قوامی مطرّزی را با شعر ذوالفقار شروانی از یک نوع می‌پندارد. یا مجاهد غلامی در مقایسة بدیعیّه‌های فارسی و عربی، قصاید مصنوع فارسی را در نظر داشته و با بدیعیّه‌های عربی مقایسه کرده است؛ در حالی که هیچ یک از نمونه‌های عربی از نوع قصاید مصنوعِ امثال سیّد ذوالفقار و سلمان ساوجی نیستند، بلکه شبیه بدایع الاسحار قوامی و ممتاز البدایع حافظ علی بن نور و بدیعیّه شمس الدّین بردعی اند. تا جایی که نگارنده بررسی کرده، ظاهراً در زبان عربی اصلاً قصیدة مصنوع وجود ندارد و هر آنچه هست بدیعیّه یا منظومة وزنیّه است.

   نگارنده هنگام استخراج اشعار بهاءالدّین ساوجی از مجموعه‌ای به نام عراقیّات و تصحیح آنها، دو قصیدة مصنوع در آنجا یافت که در مقدمة یکی از آنها دربارة مخترع قصاید مصنوع سخن رفته بود و این دو قصیده پس از قصاید سیّد ذوالفقار شروانی و فخری اصفهانی رتبة سوم و چهارم را در میان هم نوعان خود داشتند. از این رو وقت را معتنم شمرد و این مقاله را در معرّفی قصاید مذکور و تاریخچة قصاید مصنوع نگاشت.

از قصاید مُوَشّح تا قصاید مصنوع

در شعر فارسی سابقة قصاید موشّح از دو نوع دیگر؛ بدیعیّه و مصنوع بیشتر است. هرمان اته معتقد است که سیّد ذوالفقار شروانی در قصیدة مصنوع خود با نام مفاتیح الکلام فی مدائح الکرام، قدیمترین نمونة صنعت توشیح را در زبان فارسی به دست داده است (اته، 2536: 124). سخن هرمان اته بوسیلة مثالهایی که رادویانی و شمس قیس رازی داده‌اند، رد می‌شود. رادویانی در ترجمان البلاغه (1362: 106). چند بیت از قصیدة مُوَشَّح شاعری به نام موقری را ذکر کرده است و شمس قیس نیز در المعجم فی معائیر اشعار العجم نمونه‌هایی از آن را آورده و بدان نام مُوَشَّحِ مُحَیَّز نهاده است، مانند قصیدة رشید سمرقندی که چند بیت نخست آن این است:

جملة قصیده از بحر رمل است و آنچه در حیّز اوّل به سرخی [در اینجا سیاهتر] نوشته است چون جدا برخوانی این دو بیتی است:

   پس از قصاید مُوَشَّح، بدیعیّه‌ها قدمت بیشتری دارند. قدیمترین نمونة به دست آمده و شناخته شدة بدیعیّه را قوامی مطرّزی گنجه‌ای، شاعر قرن ششم هجری، با نام بدایع الاسحار فی صنایع الاشعار سروده است. این قصیده را محمد بن بدر الجاجرمی در مونس الاحرار آورده است، که نود و هفت بیت دارد و با احتساب یک رباعی مقطّعه که در آخر آن آمده است به نود و نه بیت می‌رسد. در مجموعِ این ابیات، هشتاد آرایة بدیعی معرّفی شده است. مطلع قصیده این است:

   بدیعیّه سرایی، در شعر فارسی از استقبال چندانی برخوردار نشد. شاید دلیل این امر، سادگی و آسانی سرودن آن بود که محملی مناسب برای هنر نمایی شاعران متکلّف و اهل تصنّع فراهم نمی‌نمود. از بدیعیّه‌هایی که پَسرو قصیدة قوامی گنجه‌ای هستند، به ممتاز البدایع از حافظ علی بن نور کاتب غوری هروی، متخلّص به عیشی و بدیعیّه‌های شمس الدّین بردعی (شاعر سدة دهم) و محمّد ابراهیم شربتدار از شعرای زمان شاه سلطان حسین صفوی می‌توان اشاره کرد.

   عیشی هروی تعداد آرایه‌های قوامی گنجه‌ای را به صد و سی و شش آرایه رسانده و آن را در صد و شصت و سه بیت، به نام سلطان حسین گورکان سروده است، بدین مطلع:

   از قصیدة بدیعی بردعی که به اسم سلطان سلیم پادشاه عثمانی سروده شده، تنها هفتاد و هشت بیتِ منتخب در مجالس النّفائس آمده است که هر بیت آن دارای یکی دو صنعت از صنایع شعری است:

   مترجم مجالس النفائس می‌نویسد: این قصیده به پیروی از قصیدة مولانا شرف سروده شده است (همانجا). معلوم نشد که این مولانا شرف کیست؟ اگر شرف الدّین قزوینی یا شیرازی سرایندة نزهة‌الابصار نباشد، باید او را نیز صاحب قصیدة بدیعی به روش قوامی گنجوی بدانیم. بدیعیّة شمس الدّین بردعی در بحر مضارع است بر خلاف بدیعیّة قوامی گنجوی و حافظ علی بن نور که در بحر خفیف ساخته شده‌اند.

   محمّد ابراهیم شربتدار نیز دو قصیدة بدیعیّه دارد که صنایع شعری حدیقة السّحر رشید وطواط را به نظم کشیده است. در عنوان قصاید نوشته است: «قصاید المصنوع فی جواب حدیقة السّحر رشید وطواط و صنّعته تمام الصّنایع البدیع الشّعری. هکذا:

   این قصیده به سبک و سیاق و وزنِ قصیدة قوامی رازی امّا با قافیّة متفاوت سروده شده است و هفتاد و چهار بیت دارد. قصیدة دیگر که بعد از قصیدة نخست آمده، به سیاق قصیدة قبلی، صرفاً برای صنایع شعری نمونه آورده امّا در بحر متقارب مثمن سالم و قافیّة «-َر). از این قصیده تنها یازده بیت آمده است:

   قصاید مُوَشَّح و بدیعیّات در هم آمیختند و بدیعیّة موشَّح یا قصیدة مصنوع را ساختند. کتاب «عراقیّات» که پیش از این معرّفی شد، قدیمترین منبعی است که در آن دربارة مخترع قصیدة مصنوع سخن به میان آمده است. نسخه موجود عراقیّات، با آنکه اوراقش کامل و سالم است امّا چنان که از سیاق عبارات و ارتباط و انسجام مطالب بر می‌آید نسبت به نسخة اصل ناقص است و افتادگی‌هایی دارد. در این نسخه دو قصیدة مصنوع آمده که یکی از قصاید، سرودة بهاءالدّین ساوجی و دیگری از نصرالله عراقی است. نصرالله در مقدمة قصیدة مصنوعِ خویش نوشته: « این نوعروسی است [که] همیشه از نظر خاطبان در تتق استتار مختفی بوده است و این بدیعة² صاحب جمالی که تا غایت وقت بر منصّة ظهور جلوه نیافته. جز استاد الشّعرا جمالی ستمکش که مخترع این طریقه است زیادت از بیست و دو بحر بر نینگیخته است و بعد از او چابک سواران عرصة نظم، دیگر متصدّی ابداع این شیوه نشده؛ مگر در این دور، برادر این بنده، قدوة صدور الانام مفخر امراءالکلام نادرة الزّمان سحبان البیان مولانا بهاءالملّة و الدّین دام ظلّه که بواسطة آفتاب عنایت مخدوم اعظم اکرم صاحب قران، نظام ممالک ایران، وزیر سلطان ابّهت، آصف سلیمان حشمت، تاج الحق والدّین شمس الاسلام و المسلمین اعزّ الله انصار دولته، [به] مضایق انشاء این طریقه راه یافت و به مدد فکر ثاقب و رای تیز بین بر ابداع دقایق این اسلوب واقف گشت. بندة کمینه نیز متابعت او را از فرایض شمرده... .» (کتابخانه سپهسالار، نسخة خطی 304 ، برگ37پ).

   نصرالله عراقی، مخترع قصیدة مصنوع را جمالی ستمکش دانسته است. شاعری با عنوان جمالی ستمکش یا سیمکش شناخته نشد. در تذکرة الشُّعرا از شاعری با نام شمس سیمکش یاد شده که شاگرد قطران تبریزی بوده است (دولتشاه، 1382: 67). گمان نمی‌رود که منظور نصرالله از جمالی این فرد باشد. ممکن است گفته شود که منظور وی از جمالی، جمال الدّین قوامی مطرّزی بوده و ستمکش نیز تصحیف سیمکش است که به مطرّزی اشاره دارد. این فرضیه با اطلاعاتی که نصرالله دربارة قصیدة جمالی می‌دهد و می‌گوید: «زیادت از بیست و دو بحر بر نینگیخته» رد می‌شود. زیرا قصیدة قوامی مطرّزی اصولاً بدیعیّه است و موشَّح نیست که از آن ابیاتی در اوزان مختلف شعری بیرون آید. 

   نصرالله پس از جمالی ستمکش / سیمکش، بهاءالدّین ساوجی و خودش را دومین و سومین شاعر سرایندة چنین قصایدی معرّفی کرده است. وی در حالی این سخن را گفته و چنین ادّعایی کرده است که بهاءالدّین مدّعی است که قبل از وی فقط فخری چنین قصیده‌ای سروده و ذوالفقار نیز از فخری پیروی کرده است.

از حشو ابیات فوق، بیت زیر استخراج می‌شود:

   از سخنان نصرالله عراقی و بهاء الدّین، روی هم رفته، می‌توان چنین استنباط کرد که فخری اصفهانی و سیّد ذوالفقار شروانی که تقریباً هم سن و سال بوده‌اند، از نخستین سرایندگان قصیدة مصنوع‌اند و بهاءالدّین و نصرالله پس از ایشان قرار دارند.

   در منابع بعدی همه جا مبتکر این نوع قصیده را سیّد ذوالفقار شروانی معرّفی کرده‌اند و هیچ سخنی از قصیدة بهاءالدّین و نصرالله به میان نیاورده‌اند. دولتشاه سمرقندی می‌نویسد: « قبل از سلمان ساوجی کسی در صنعت شعر مثل قصیدة ذوالفقار نگفته‌است که مجموع صنایع و بدایع شعر را شامل باشد و آن قصیده مشتمل است بر توشیحات و دوائر و زحافات و از هر یک (؟) بیت چندین مصاریع و ابیات ملوّن در بحور مختلف اخراج می‌شود» (دولتشاه، 1382: ص131). تقی الدّین اوحدی نیز می‌گوید: «سیّد ذوالفقار شروانی... قصیدة مصنوع که از او دوایر و غیره استخراج می‌شود از مخترعات اوست. سلمان و غیره تتبّع وی نموده‌اند» (تقی الدّین، 1389: 1433) و آذر بیگدلی (1337: 50) هم وی را مقنِّن قانون قصاید مصنوع می‌داند. حافظ علی بن نور کاتب هروی، متخلّص به عیشی که خود چندین قصیدة مصنوع دارد، در مقدمة نخستین قصیدة مصنوع خود که آن را برای سلطان حسین بهادر خان سروده است، می‌گوید که قصیدة مصنوع « مخترَعِ سیّد ذوالفقار شروانی است و ملک الشّعرا خواجه جمال الدّین سلمان ساوجی تَغَمَّد اللهُ بِغُفرانِه در جواب آن به احسن و اکمل وجهی مبادرت نموده و مولانا فصیح الدّین محمد خوافی و جمعی از فضلای متأخّر دست همّت در کمر ریاضت زده به جواب این جرأت نموده‌اند» (کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، نسخة خطی شمارة 2147: برگ 1).

   شمس فخری اصفهانی که خود دارای قصیدة مصنوع است، از قصیدة مصنوع پدرش سخن نگفته است. ممکن است این شائبه در ذهن صورت بندد که منظور بهاءالدّین ساوجی از فخری، شمس فخری باشد که در سال 732ق. قصیدة مصنوع خود را در مدح غیاث الدّین وزیر سروده است. این تصوّر درست نیست و شمس فخری و سیّد ذوالفقار را به هیچ روی نمی‌توان معاصر تلقی کرد؛ زیرا سیّد ذوالفقار از پدر شمس فخری بزرگتر بوده و شمس در زمان مرگ ذوالفقار (در میان 669-679ق) هنوز به دنیا نیامده یا بسیار خردسال بوده است. دیگر این که قصیدة بهاءالدّین از لحاظ قافیه با قصیدة شمس فخری تفاوت دارد و دلیل آخر این که تقی الدّین اوحدی (کتابخانه ملی ملک، نسخه خطی 5324: ص818) فخری اصفهانی، پدر شمس را صاحب قصیده‌ای در صنعت شعر می‌داند.

   جای بسی شگفتی است که حمدالله مستوفی با آن که از بهاءالدّین ساوجی و فخری اصفهانی نام برده، به قصاید مصنوعشان اشاره نکرده و حدود یک قرن بعد، دولتشاه سمرقندی حتی از آنها در تذکرة خود نام نبرده است. دولتشاه علاوه بر اینها از شمس فخری و قصیدة مصنوع وی نیز که در سال 732 هـ. ، احتمالاً سه سال قبل از قصیدة سلمان ساوجی سروده شده و هر دو قصیده در مدح غیاث الدّین وزیر بوده، نیز اطّلاعی نداشته است. امّا تقی الدّین اوحدی، در قرن دهم از فخرالدّین صفاهانی سخن رانده و دربارة قصیدة مصنوعش نوشته:« قصیده‌ای در صنعت سخن اختراع نموده بغایت خوب گفته، چنانچه اوزان شعر بجمیع از آن استخراج می شود» (عرفات العاشقین، نسخة خطی 5324 کتابخانه ملک: برگ818). از قصیدة فخری چیزی یافت نشد امّا از اشارات بهاءالدّین ساوجی می‌توان فهمید که قصیدة فخری و بهاءالدّین هم وزن و بر یک سبک و سیاق بوده‌اند.

   از قصیدة مفاتیح الکلام فی مدائح الکرامِ سیّد ذوالفقار شروانی، علی رغم سعی بلیغ نگارنده و جستجو در میان دیوان اشعار وی و برخی نسخ خطی قصاید مصنوع، بیش از سه بیت که در برخی تذکره‌ها وجود دارد، به دست نیامد. ذبیح الله صفا این قصیده را در مونس الاحرار دیده و عنوان آن را نقل کرده است: «این قصیدة ملک الشّعرا قوام الدّین ذوالفقار راست و این القاب بر سبیل توشیح از اوّل قصیده بر می‌خیزد: جناب صدر اعظم صاحب معظّم قدوة عرب و عجم مربّی افاضل سادات آفاق دستور عراقین کهف الوری نظام ایران فخر الدّنیا و الدّین محمد الماستری ضاعف الله اقباله قبله دولت باد» (صفا ج3 م 1 ص520 ). نگارنده در نسخة چاپی مونس الاحرار و یکی از دست نویس‌های آن که در کتابخانة مجلس با شمارة 2693 نگهداری می‌شود، قصیدة مذکور را نیافتم. سه بیت نخست قصیده این است:

از حشو این ابیات، بیت زیر مستخرج می‌شود:

   از این سه بیت می‌توان وزن و قافیه و نوع قصیده را شناخت و بر اساس القاب مستخرج از توشیح قصیده که ذبیح الله صفا در تاریخ ادبیات آورده، می‌توان گفت که تعداد ابیات قصیده سیّد ذوالفقار حدوداً صد و بیست و هشت بوده است.

   پس از قصیدة ذوالفقار، قصیدة مصنوع بهاءالدّین است که « مخزن السّرور و مجمع البحور» نام دارد و بعد از آن قصیدة مصنوع نصرالله عراقی، برادر بهاءالدّین به نام «روضة السّحور و درّة البحور» که بعد از این معرّفی خواهند شد.

   پس از این افراد باید سرایندة «نزهة الابصار» را پنجمین شاعر قصاید مصنوع بدانیم. در نام سرایندة این قصیده اختلاف است. محمد بن بدر الجاجرمی، آن را در مونس الاحرار آورده و در عنوانش نوشته «هذه القصیدة الموسومه بنزهة الابصار و معرفة بحور الاشعار انشاها و ابدعها الامام الفاضل افتخار الشعراء المتأخرین شرف الدّین فضل الله القزوینی فی مدح الصاحب الاعظم افتخار الوزراء شمس الدّین حسین بغال طاب ثراه» (محمد بن بدر الجاجرمی، 1337: ض). تقی‌الدّین اوحدی نیز این قصیده را به شرف‌الدّین قزوینی نسبت کرده و گفته: «شرف‌الدّین قزوینی از استادان سخن و بزرگان کهن است در صنایع و بدایع شعری بغایت کامل افتاده و بی نهایت قادر و ماهر است. در مدح افتخار الوزرا شمس الدّین حسن نعال [نسخه بدل: نعالی] او را قصیده‌ای است مطوَّل، اقسام صنعت در وی کار فرموده. مطلع آن قصیدة ترکیب بند این است:

   قصیدة نزهة الابصار در نسخه خطی 3/13372، برگ 144 متعلق به کتابخانة مجلس، به نام شرف الدّین عبدالله بن فضل الله الوصّاف بن محمد شیرازی، مولّف تاریخ وصّاف آمده و چنین معرّفی شده است: «هذه القصیدة الموسومه بنزهة الابصار فی معرفة بحور الاشعار انشاها المولی الفاضل شرف الملة و الدّین فضل الله بن محمد الشیرازی» است. این نسخه در 791ق. نوشته شده است. حاجی حسین آقا نخجوانی نیز این قصیده را در جنگی دیگر که آن نیز به تاریخ 791ق. امّا در مصر کتابت شده، به نام همین وصّاف شیرازی یافته است. عنوان این قصیده در جنگ مورد استفادة نخجوانی بدین گونه آمده: «هذه قصیدة موسومه بنزهة الابصار فی علم العروض و الاشعار انشاها و ابدعها ملک الشعرا افضل الفضلا علامة الدّهر نادرة العصر ابوالمناقب شرف الدّین فضل الله الوصّاف بن محمّد الشیرازی ... یمدح الصّاحب الاعظم ملک ملوک الوزراء فی العالم شمس الدّنیاء و الدّین الدّامغانی ... و یندرج فیها صناعة مختلفه من التّوشیح و العاریة عن النّقط و المنقوط و المحذوف الالف و العربیة و المفرد و المثنی و المثلث و الرباعیه و غیرها و هی اربعة و اربعون وزناً من البحور و المنشعبات» (نخجوانی، 1327: 49).

   شرف الدّین شیرازی (وصّاف) و شرف الدّین قزوینی هر دو در یک دوره، در زمان اولجایتو می‌زیستند و هر دو مورد عنایت رشید الدّین فضل الله همدانی بودند. از این رو انتساب این قصیده به هریک از این دو نفر، تغییری در تعیین زمان سرایش و جایگاه آن در میان دیگر قصاید مصنوع نمی‌دهد. با این حال احتمال انتساب آن به شرف الدّین قزوینی بیشتر است.

   شمس فخری، ششمین شاعر سرایندة قصیدة مصنوع است. وی که در حدود سالهای 674 ق. تا680 ق. متولّد شده و بعد از سال 745 ق. به قول هدایت در 749 ق. وفات یافته، قصیده‌ای مصنوع به نام مخزن البحور و مجمع الصّنایع سروده و از آن پنجاه و پنج بحر استخراج کرده که هر بیت مشتمل بر صنعتی از صنایع حدایق السّحر است. وی این قصیده را در ماه شعبان 732 ق. به نام غیاث الدّین محمد وزیر به پایان برده است. چنانکه در ابیاتِ برآمده از توشیح قصیده گفته است:

   مطلع قصیدة شمس فخری این است:

   سلمان ساوجی (709-778ق) هفتمین سرایندة قصاید مصنوع است. وی در بیست و شش سالگی و هنگام جوانی (در سال 735ق) قصیدة مصنوع خود را در مدح غیاث الدّین وزیر (وزارت از سال 728 ق. تا 736ق) سروده است. بدین مطلع:

   این قصیدة سلمان ساوجی در میان قصاید مصنوع فارسی، بیش از همه شهرت دارد. حتّی قصاید شاعران پس از وی نیز که شعر وی را الگو قرار داده و صنایع بیشتری در شعر خود آورده‌اند، مانند قصاید اهلی شیرازی به شهرت قصیدة سلمان نمی‌رسد. 

بدایع الاسحار سلمان ساوجی، دارای 160 بیت است و 60 بیت از حشو ابیات آن استخراج شده که هر بیت در یکی از اوزان شعر فارسی است و یکی از بیتها در سه وزن خوانده می‌شود. در این 60 بیت، بیش از هفتاد آرایة بلاغی نیز درج شده است. علاوه بر اینها یک قطعه سه بیتی از توشیح اوایل قصیده استخراج کرده که نام و القاب غیاث الدّین محمّد را در آن گفته و دو قطعة دیگر که هر یک هشت بیت دارد از حشو قصیده بیرون آورده که یکی از حرف الف خالی است و دیگری نیز در هفت بیت نخست بی نقطه است.

   پس از قصیدة سلمان، سرودن قصاید مصنوع رونق و رواج بیشتری گرفت و شاعران زیادی که اغلب در سده‌های نهم و دهم هجری می‌زیستند، به سرودن این قصاید دست یازیدند.

   در نسخة خطی 1130 کتابخانه مجلس، از شاعری به نام مولانا فصیح الدّین رویی قصیده‌ای مصنوع نقل شده است که گمان می‌رود سرایندة آن فصیح الدّین محمد خوافی (تولد: حدود 777 ق- وفات: بعد از 845 ق)  شاعر و مورّخ دربار شاهرخ میرزا باشد. زیرا عیشی هروی چنان که گذشت فصیح الدّین محمد خوافی را از سرایندگان قصیدة مصنوع دانسته و از سوی دیگر چون این قصیده در ستایش بایسنقر پسر شاهرخ میرزا سروده شده است پس سرایندة آن باید از شاعران و نویسندگان همعصر بایسنقر و شاهرخ میرزا بوده باشد. وی فصیح الدّین محمد خوافی است که در زمان شاهرخ عهده دار مشاغل و ناصب دولتی بود. پس از سلمان ساوجی می‌توان از میان فصیح الدّین محمّد خوافی و ابن حسام خوسفی (تولد: حدود 782 ق؛ وفات: 875 ق) شاعران سدة نهم هجری، یکی را هشتمین سرایندة قصاید مصنوع نامید. تقدیم قصیدة یکی از این دو شاعر بر دیگری بسیار مشکل است، زیرا هر دو شاعر تقریباً در یک دوره می‌‌زیستند. هیچ نشانه و اماره‌ای در قصیدة ابن حسام نیست که تاریخ سرایش آن را مشخصتر کند. امّا فصیح الدّین خوافی قصیدة خود را به نام بایسنقر سروده، از این رو تاریخ سرایش آن تقریباً مشخص است؛ یعنی بعد از 817 ق. که بایسنقر در نبود شاهرخ در پایتخت، نیابت سلطنت را به عهده گرفت و قبل از 837ق. که زمان مرگ بایسنقر است. فصیح الدّین خوافی «قصیدة مصنوع سلمان را تتبّع کرده و درخور حال بد نگفته» (نوایی، 1322: 32). قصیدة وی صد و پنجاه و هشت بیت دارد و هشتاد و سه بیت نیز از آن مشتق می‌شود. ابیات مستخرج از قصیده در 67 وزن آمده اند. مطلع قصیده این است:

ابن حسام در پاسخ قصیدة نزهة الابصار فی معرفة بحور الاشعار، قصیدة سرور العین یا سحریه را در نعت پیامبر اکرم (ص) سروده است بدین مطلع:

   این قصیده مشتمل بر صد و چهل و هفت بیت است. چهل و سه بیت نیز از حشو آن بیرون می‌آید که این ابیات در 44 وزن سروده شده‌اند. از توشیح اوایل ابیات نیز سه بیت در نعت حضرت رسول اکرم(ص) مستخرج می‌شود. از میان قصاید مصنوع فارسی، تنها همین قصیده در نعت رسول اکرم است و در ستایش شاهان و وزرا و قدرتمندان نیست.

   اهلی شیرازی (۸۵۸– ۹۴۲ ق) نهمین سرایندة قصاید مصنوع است. وی سه قصیدة مصنوع دارد که هر سه را در پی قصیدة مصنوع سلمان ساوجی سروده است. نخستین قصیده در مدح امیر علیشیر نوایی (۸۴۴ ه.ق - ۹۰۶ یا ۹۰۷ ه.ق) شاعر، دانشمند و وزیر سلطان حسین بایقرا (سلطنت از 861 تا 911 ق.) است. اهلی در مقدّمه‌ای که بر این قصیده نوشته، آن را معرّفی کرده و به پیروی خود از قصیدة سلمان نیز اشاره نموده و می‌گوید که قصیدة سلمان «با وجود زیور صنایع و زینت بدایع چون تشریف تعریف قافیه در بر نکشیده بود همانا جمالش به کمال هنر نرسیده بود» لذا قصیدة مصنوعی سروده که «مشتمل بر اصول و فروع بحور و دوایر ستّه که اوزان نوزدهگانه است و تفکیک بحور آن و تعریف اقسام و حدود قوافی صحیح و معیوب و اسامی آن و انفراع صنایع و بدایع که متقدّمین در کتب جمع کرده‌اند و متأخّرین جسته جسته بازنموده‌اند با نوادر صنایع که فکر بکر این غرقة بحر جان گدازی اهلی شیرازی اختراع کرده» (اهلی،1369: 775). این قصیدة اهلی شیرازی یکصد و پنجاه بیت دارد که هشتاد و پنج بیت نیز از آن مشتق شده است.

   قصیدة دوم اهلی در مدح سلطان یعقوب (جلوس: 883؛ وفات: 896ق) است که در این قصیده نیز پیروی سلمان کرده است. در مقدمة این قصیده می‌گوید: «این قصیده‌ای است صد و پنجاه و چهار بیت موَشَّح به القاب فرخنده آثار ممدوح، که موازی صد و ده بیت از آن استخراج می‌شود مشتمل بر فروع و اصول بحور دوایر ستّه که اوزان نوزده گانه است و تفکیک بحور و تعریف اقسام حدود قوافی صحیح و معیوب و اسامی آن با حرکات و سکنات قافیه و انواع ایطاء جلی و خفی و اصناف صنایع و بدایع که در کتب متقدّمین و متأخّرین جمع آمده با بعضی از نوادر صنعت که زادة طبع این غرقة بحر جانگدازی اهلی شیرازی است» (همان: 798-799). مطلع آن قصیده این است: 

   قصیدة سوم در مدح شاه اسماعیل اوّل صفوی (سلطنت از 906 تا 930ق) است. «این قصیده‌ای است صد و شصت بیت که قریب صد و بیست بیت از آن مستخرج می‌شود موَشَّح به القاب همایون... شاه اسماعیل بهادرخان ... مشتمل بر اصول بحور و منشعبات و مزاحفات و دوایر ستّه که اوزان نوزدهگانه است و تفکیک بحور و اوزان مختلف چنان که نزدیک هفتاد و پنج وزن مختلف نموده می‌شود و تعریف اقسام و حدود قوافی صحیح و سقیم و حروف قافیه از یک حرف تا نُه حرف به ترتیب جمع آمده با حرکات و سکنات و القاب قوافی مذکور گشته و عیوب قافیه که اقسام ایطا جلی و خفی است همه جا بر دو وجه نموده تا بعد از قافیه معیوب که جهت مثال نموده می‌شود قافیه صحیح باز آرند و همچنین بحور نامطبوع عرب بر دو وجه پذیرفته تا بعد از نمودن مثال مقصود نظم بر وزنی مطبوع قرار گرفته و در متن نوشته شد و نظم نامطبوع بر حاشیة آن مرقوم گشته و اکثر صنایع و بدایع که در کتب متقدّمین است گرد آمده با صنعتی چند که مخترع این غرقه بحر جانگدازی اهلی شیرازی است چنان که مستجمع اقسام شعر است از قصیده و قطعه و غزل و رباعی و مستزاد و لغز و معمّا و ابیات مصنوع را به هم مثنوی متفرق توان شمرد در اوزان مختلف» (همان: 822-823):

   چنان که می‌بینیم، اهلی در قصیدة دوم بیش از قصیدة نخست تنوّق کرده و در قصیدة سوم نیز بیش از دو قصیدة قبل عرض هنر نموده و نهایت قدرت خود را به کار برده است. 

   حافظ علی بن نور، متخلّص به عیشی هروی (وفات 980ق) شاعر قرن دهم، علاوه بر بدیعیّة ممتاز البدایع و چند قصیدة مُوَشَّح، چندین قصیدة مصنوع هم دارد که نخستین را در مدح سلطان حسین بایقرا سروده است و مشتمل بر دویست بیت است که نود بیت نیز از توشیح اوایل مصارع و حشو قصیده مشتق می‌شود؛ بدین مطلع:

   قصیدة دوم نیز در مدح ممدوح پیشین و به سیاق قصیدة قبلی است با این تفاوت که ابیات مستخرج از حشو قصیده اندک است و شاعر بیشتر به معرّفی صنایع شعری پرداخته تا بحور و اوزان. در حقیقت این قصیده می‌تواند نمودار پیش نمونة قصیدة مصنوع باشد و حرکت تکاملی بدیعیّه و تبدیل آن به قصیدة مصنوع را نشان دهد. وزن و قافیّة قصیده مانند بدیعیّة قوامی است امّا ابیات مستخرج از حشو قصیده آن را مصنوع کرده است. مطلع قصیده این است:

قصیدة سوم را با مطلعِ

   در مدح شاه اسماعیل اول صفوی (سلطنت از 906 تا 930ق)، به پیروی از قصیدة سلمان ساوجی سروده است. این قصیده در دویست و چهل و پنج بیت است که صد و پنج بیت از آن مشتق می‌شود. در مقدّمة این قصیده نوشته: «... در خاطر شکسته گذشت که قلم خجسته اثر به اسلوبی که سابقاً در زمان پادشاه ولی نعمت... سلطان حسین میرزا... در تتبّع قصیدة افضل المتأخرین خواجه سلمان ساوجی طاب ثراه قدمی نهاده بود ... قصیدة پسندیده بر صفحة ایام ثبت نماید بلکه بر قصیدة سابق نیز صنعتی چند بیفزاید» (کتابخانة مجلس، نسخه خطی 11363، رسالة اول، برگ 2).

   مترجم مجالس النّفائس قصیدة مصنوع دیگری را با مطلع زیر به حافظ علی بن نور نسبت داده است که به پیروی از سلمان ساوجی سروده است:

   تیمور حسینی نیز قصیدة مصنوعی دارد که به پیروی از اهلی شیرازی در مدح شاه صفی صفوی (سلطنت از 1038 تا 1052 ق) سروده است. این «قصیده مشتمل است بر یکصد و شصت و دو بیت و قریب به یکصد و سی بیت از او مشتق می‌شود متناول بر اصول بحور و منشعبات و مزاحفات از مطبوع و نامطبوع که مخصوص شعرا عرب است و دوایر ستّه که مخرج اوزان نوزده گانه است و تفکیک بحور و اوزان مختلف و تعاریف اقسام قوافی صحیح و سقیم و ذکر صحّت ایطا جلی در بعضی اوزان مواد و حدود محسَّنات از صنایع بدیع و بیان که به رسالة فارسی که اختلاف کثیره داشت ملتفت نشده بدان عمل شد و قریب به چهل صنعت از صنایع بدیع با چند بحر و لقب قافیه مزید قصیدة مولانای مذکور [اهلی شیرازی] شده و بعضی از صنایع که تکرار در آن قصیده واقع شده بود التفات ننموده متوجّه صنایع غریبه شده مع آنچه وظیفة شعراست از غزل و قطعه و رباعی و مستزاد و لغز و معمّا. و ابیات مصنوعة متفرقه را مثنوی نیز توان شمردن» (کتابخانة مجلس، نسخة خطی 1130: برگ 80)

   در ترجمة مجالس النفائس آمده است که درویش منصور سبزواری (نوایی،1322: 34) و مولانا صاحب بلخی (همان: ص16) نیز قصیدة سلمان را جواب گفته‌اند. از این قصاید چیزی به دست نیامد؛ امّا اگر به راستی در پاسخ قصیدة سلمان بوده باشند باید آنها را هم از نوع قصاید مصنوع انگاشت. علاوه بر اینها در فهرست نسخه‌های خطی فارسی، از قصیده‌های مصنوع زیر نیز سخن رفته است. چون این قصاید را ندیده‌ام دربارة مصنوع بودن یا نبودن آنها نمی‌توانم سخنی بگویم لذا صرفا به نقل سخنان منزوی اکتفا می‌کنم:

       1. قصیدة مصنوع از حاذق طبیب تبریز (منزوی1350،ج3: 2145)؛2. قصیده مصنوع از حسن فرزند عبدالله فرزند عبدالمؤمن خویی در ستایش سلطان رکن الدّین قزل ارسلان پسر کیخسرو (همان: 2145)؛ 3. قصیدة مصنوع از واصلی (همان: 2147).

ارزش قصاید مصنوع

در پرداختن قصیده‌های مصنوع، تقدّم لفظ بر معنا و اهمیت آرایش سخن از دیگر گونه‌های شعر، آشکارتر و بیشتر است و شاعران منتهای کوشش خود را در پردازش ظاهری زیبا و پر طمطراق و مزیّن به انواع آرایه‌های ادبی، بویژه آرایه‌های بدیعی که بر برونة زبان عمل می‌کنند، به کار می‌گیرند تا بنایی شکوهمند از واژه‌ها بسازند و در میدان رقابت با همکاران گوی سبقت را بربایند. طبیعتاً چنین قصیده‌هایی به دلیل داشتن ساختاری هزار تو و الزامات و قیودات و محدودیت‌های شاعر در انتخاب واژگان و ترکیبات شعری برای گنجاندن قطعات و ابیات پیش ساخته در توشیح و حشو آنها، همگی بلا استثنا از لطف و زیبایی صوری و معنوی بی بهره‌اند و هیچ ارزش زیبا شناختی شعری ندارند و فقط مجموعه‌ای نازیبا و ثقیل از صنایع شعری را شامل می شوند. آذر بیگدلی (1337: 270) از همین جهت می نویسد: «در نظر حقیر این صنایعِ دخلی، ربطی به محاسن شعری که باعث تغییر حال مستمع که غرض کلی از شعر است ندارد». علاوه بر عیوب فوق، این قصاید از نو آوری و ابداع نیز خالی‌اند و همگی به پیروی از قصیدة ذوالفقار شروانی ساخته شده‌اند. هر چند در میدان منازعه بر سر قدرت تصنّع و تکلّف، قصیدة سلمان بر آن چیره آمد و شاعران بعدی بر قصیدة سلمان چشم داشتند و قصد رقابت با آن را در سر می‌پروراندند ولی باید در نظر داشت که سلمان نیز خود پیرو ذوالفقار بوده است.

   سرایندگان قصاید مصنوع در انتخاب وزن و قافیه، کاملاً از شیوة پیشنیان خود پیروی کرده‌اند به گونه‌ای که فقط یکی از قصاید حافظ علی بن نور در بحر خفیف اصلم مسبغ (فاعلاتن مفاعلن فَعَلان) است و دیگر قصاید همگی در بحر مجتث مثمن مخبون (مقصور / محذوف/ اصلم مسبغ) سروده شده‌اند و هجای قافیه در اغلب آنها «- ار» است، جز قصاید بهاءالدّین ساوجی و تیمور حسینی که هجای قافیة آنها مصوت بلند (آ) است. اوزان قصاید چنین است:

الف: مثمن  مخبون مقصور / اصلم مسبغ(مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلان / فع لان):

ب: مثمن مخبون محذوف (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فَعِلن)

    2- بحر خفیف اصلم مسبغ(فاعلاتن مفاعلن فَعَلان):

بهاءالدّین ساوجی

بهاءالدّین ساوجی شاعر کم نام و نشانی است که منابع کهن نیز درباره او اطلاعات بسیار اندکی دارند. تاریخ گزیده قدیم ترین جایی است که نام این شاعر در آن آمده است. حمدالله مستوفی دربارة او می‌نویسد: «بهای ساوجی در حیات است. سخنان نیکو دارد و این ضعیف را به چند قطعه و قصیده مشرّف فرموده» (مستوفی،1387: 724 ).

   یک نسخة منحصر بفرد به نام دیوان بهاءالدّین ساوجی، با شماره 304 در کتابخانة سپهسالار نگهداری می‌شود که در سدة یازدهم هجری نوشته شده است. مدوّن و مؤلف این نسخه می‌نویسد: « بنده... نصرالله بن حسن العراقی ... قصاید مصنوع و مقطّعات مطبوع این یگانه (بهاءالدّین ساوجی) را که مدایح این مخدوم (تاج الدّین علی عراقی) مقصود بود با دیگر اشعار که شعرای عصر در این حضرت عرض کرده بودند جمع کرده... و آن را به عراقیات موسوم کرد».

   نام این مجموعه «عراقیّات» بوده است یعنی اشعاری که در مدح تاج الدّین علی عراقی است، امّا نسخه نویسان بر اساس یاد داشت نادرست مالک نسخه بر روی صفحه نخست کتاب، آن را «دیوان بها» نامیده‌اند.

   پس از این دو منبع، تا جایی که نگارنده آگاهی دارد، در برگ 159جنگ خطی شمارة 6323 کتابخانة ملک که پس از سدة یازدهم تدوین شده، از بهاءالدّین با عنوان بهاءالدّوله ساوجی یاد شده است. چنانکه خود شاعر در تخلّص قصایدش و برادر وی نیز در مقدّمه کتاب تصریح کرده‌اند نام وی بهاء الدّین و نام پدرشان نیز چنان که از نام برادرش بر می‌آید، حسن بوده و مؤلف جنگ کتابخانة ملک تسامحاً او را بهاءالدّوله خوانده است. جز اینها دیگر در هیچ تذکره و جنگ و سفینه‌ای نامی از او ندیده‌ام.

   زادگاه وی ساوه است. علاوه بر این که در تخلّص قصایدش، خود را بهای ساوجی نامیده، در قصایدش نیز سه بار از شهر ساوه نام برده، و یک بار خود را بدان شهر منتسب کرده است:

   از زندگی و شرح حال وی چیزی جز اطلاعات اندکی که از قصاید بازماندة او می‌توان دریافت در دست نیست. به تصریح نصرالله بن حسن عراقی، محرّر و مدوّن بخشی از اشعار بهای ساوجی، قصاید موجود در نسخه در مدّت اقامت شاعر در کرمان و ملازمت تاج الدّین احمد عراقی سروده شده و در زمان زنده بودن ممدوح (قبل از سال 745 یا 746 ه) گرد آمده است از این روی هیچ آگاهی از زندگی شاعر پیش از ورود به خدمت تاج الدّین عراقی و یا پس از آن نیست.

   از برخی قراین موجود در اشعار بهاء می‌توان دریافت که وی در زمان حاکمیت تاج الدّین بر بم و سیرجان به خدمت او رفته است؛ زمان محمد شاه و قبل از رسیدن تاج الدّین به وزارت امیر مبارز الدّین در کرمان.

   می‌دانیم که غیاث الدّین پس از مرگ دمشق خواجه (728ق) به جای او وزیر ابوسعید شد و تا زمان سلطنت آرپاخان وزیر بود. پس از شکست خوردن آرپاخان از امیر علی پادشاه دیار بکر که به یاری موسی خان به آذربایجان آمده بود، غیاث الدّین نیز گرفتار گشت و در سال 736ق کشته شد. از این رو با حدس و گمان می‌توان گفت که بهاءالدّین در میان سالهای 694 ق تا 745 ق و یا حداکثر تا سال 746 ق، زمان مرگ تاج الدّین، در خدمت وی به سر می برده است.

   با توجه به مطالب فوق و کمال پختگی اشعار و آگاهی‌های بسیار بهاءالدّین در علوم مختلف چون علوم دینی، عربی، ادبی و نجومی و برخی قراین دیگر مانند سخن حمدالله مستوفی که می‌گوید:« بهاءالدّین ساوجی در حیات است» می‌توان گفت که وی در سال 730 ق، زمان پرداختن تاریخ گزیده، سنین پیری و پختگی خود را می‌گذرانیده و احتمالاً بیش از شصت و حدود هفتاد سال داشته است. اگر حدس ما نزدیک به واقعیت باشد باید او در میان سال های 660 هـ .ق تا 670 هـ . ق چشم به جهان گشوده باشد.²

نصرالله عراقی

نصرالله عراقی از بهاءالدّین نیز گمنام‌تر است. تنها منبعی که نام وی در آن آمده کتاب عراقیّات از تألیفات خود اوست. چنان که خود در عراقیّات می‌گوید – اگر سخنش درست باشد و از سر تعارف و احترام نگفته باشد- برادر بهاءالدّین ساوجی است. در این کتاب دویست و سی و چهار بیت از اشعار وی موجود است که شامل یک قصیدة مصنوع، دو قصیدة بلند و یک قطعه شش بیتی است. این قطعه گواهی محضر منظومی است که بهای ساوجی در تأیید تاج الدّین علی عراقی خطاب به غیاث الدّین محمد وزیر نظم کرده و بزرگان کرمان نیز به صحت مضمون آن گواهی و شهادت منظوم داده‌اند. در عنوان این گواهی وی را چنین معرفی کرده‌اند: گواهی مولانا قدوة الافاضل و العلما صدر الملّة نصر الله العراقی. از این عنوان می توان دانست که وی نیز چون بهاءالدّین در دربار تاج الدّین علی عراقی جایگاهی بس بلند داشته و مورد احترام حواشی تاج‌ الدّین بوده است. تخلص وی یحیی بوده و چنان که از همین اشعار اندکش بر می‌آید در شاعری بویژه قصیده سرایی توانا بوده و چیزی از برادر خود کم نداشته است. هرچند قصیدة مصنوع وی که در این مقاله معرفی خواهد شد برای شناساندن قدرت شعری و سبک شاعری وی کافی است امّا برای آگاهی بیشتر چند بیت از تشبیب قصایدش نقل می شود:

                                                          فی لزوم الفیل و النّمر

معرّفی قصیدة مصنوع بهاءالدّین

پیش از این گفته شد که بهاءالدّین ساوجی سومین سرایندة قصاید مصنوع فارسی است. آنچه در زیر می‌آید قسمت پایانی مقدمة قصیدة وی است که شاعر طبق شیوۀ مألوف سرایندگان قصاید مصنوع، بر قصیده‌اش نوشته و آن را معرّفی کرده است. در نسخة دست نویس، نشان افتادگی از آغاز قصیده کاملا آشکار است. موارد داخل قلاب بر اساس توشیح اوایل مصراعها بازیابی شد و آشفتگی چهار مصراع دیگر اصلاح گردید. برای جلو گیری از اطالة مقاله فقط چهارده بیت از آغاز و پانزده بیت پایان قصیده در این جا نقل می‌گردد. خوانندگان ارجمند متن کامل قصیده را در دیوان وی (بهاءالدّین ساوجی، 1390: 138) می‌توانند بخوانند.

                                                              مقدّمة قصیده

و همچنین از قصیده به غیر از آنکه پنجاه بحر بر انگیختم، قطعه‌ای ده⁴ بیت در بحر منسرح مربّع که آن دویست و شانزده حرف بیش نیست نظم دادم و در متن مصاریع اول و دوم درج کردم و آن قطعه بر سه بحر می‌توان خواند:

هرچند آن قصیده⁵ بواسطة آن که الفضل للمتقدم بر قصیدة این مخلص مقدم بود و بتشریف السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ مشرف این قصیده نیز بحکم کلام علّام که «وَلَلآخِرَةُ خَیْرٌ لَّکَ مِنَ ٱلأُولَىٰ» و اشارت« لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ » به زبان حال می‌گوید که «گر تو خوبی ای صنم ما نیز هم بد نیستیم»   

            و این قصیده را بعد از ترتیب دادن ترکیب «مخزن السّرور و مجمع البحور» نام نهادم. الحمد لله وحده.

مفاعیلن (4بار)          شدم در کوی تو ساکن چو وامق بر در عذرا        هزج مثمن سالم

شدم بر روی تو عاشق چو بلبل بر گل رعنا

مفاعیلن (3بار)                مرا تا جان بود در تن تو را باشم         هزج مسدس سالم

تو جانانـی به کوی تو چرا باشم

مفاعیلن مفاعیلن                دلی دارم ز غـم شیدا                        هزج مربع

سری دارم پر از سودا

مفاعیلن مفاعیلن فعولن      مرا با تو خــوش آیـد زندگانی       هزج مسدس محذوف

که دل را جانی و جان را روانی

مفاعیل مفاعیل مفاعیل مفاعیل  دلم برد نگارین از آن چشم خمارین      هزج مثمن مکفوف مقصور

از آن چشم خمارین دلم برد نگارین

مفاعیلن مفاعیلن فعولن            سیه چشـمِ سیـه زلفِ ستمـگر     هزج مسدس مکفوف محذوف

سمن بویِ سمن رویِ  سمن بر...

فع لن فعولن فع لن فعولن     طبـع روانــم آب زلال است                    متقارب اثلم

شعر متینم سحر حلال است

فعولن فعولن فعولن فعول      اگر چه جز از فخری و ذوالفقار                متقارب مقصور

در ایـن بحر کس را نیفتاد کار

فعولن فعولن فعولن فعل       چو مـن ذوالفقار زبان برکشـم                  متقارب محذوف

رگ فخری از بیخ جان برکشم

فعولن فعولن فعولن فعولن    سخـن بر سر دشمنت قطع کردم           متقارب مثمن سالم

که مقطع از این جای بهتر نباشد

بهاءالدّین ساوجی قصیدة مخزن السّرور و مجمع البحور را، در بحر مجتث مثمن مخبون محذوف (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فَعَلن) سروده است، بحری که احتمالاً قصیدة مصنوع فخری اصفهانی در آن بحر بوده و سیّد ذوالفقار شروانی نیز قصیدة خود را در همان بحر امّا مقصور سروده است. این قصیده صد و هشت بیت دارد. از حشو قصیده نیز افزون بر ده بیتی که در مقدمه آمده، چهل و شش بیت در اوزان مختلف استخراج می‌شود که در هر بیت دست کم یک آرایة بدیعی گنجانده شده است و هر بیت در وزنی از اوزان مختلف قرار می‌گیرد که با احتساب دو وزن مستخرج از دو قطعة بر آمده از توشیح اوایل مصراعها، مجموعاً چهل و هشت وزن می‌شود (نام اوزان در جدول پیوست می آید) که دو تا از مدّعای شاعر کم است. برای رسیدن به عدد چهل و هشت یا باید یکی از ابیات را به سه وزن خواند و یا دو بیت را هر کدام به دو وزن. البته ممکن است جز اینها ابیاتی نیز از حشو قصیده استخراج شده بوده که به دلیل ناقص بودن مقدّمه در نسخة دست نویس موجود نیست.

   نگارنده قطعه مستخرج از حشو قصیده را (با مطلع : صاحب سیف و قلم/ منبع لطف و کرم)- که شاعر در مقدّمه آورده و مدّعی است که می‌توان آن را در سه بحر خواند- در بیش از دو بحر منسرح مطوی مکشوف (مفتعلن فاعلن) و رمل محذوف (فاعلاتن فاعلن) نتوانست قرائت کند.‌

قصیدة نصرالله عراقی

روضة السّحور و درة البحور

چون در صفحات قبل بخش بزرگِ مقدمة این قصیدة مصنوع نقل شده است در اینجا ادامة آن را می‌آوریم و پس از آن چند بیت از آغاز و پایان قصیده را نقل می کنیم.

   «... بندة کمینه نیز متابعت او (بهاءالدّین ساوجی) را از فرایض شمرده از انوار فضایل او اقتباس نموده بر نظم این قصیده که مشتمل است بر چهل و شش بحر از فروع و شعب اوزان مستعمل اقدام نموده از تواشیح اوایل مصاریع ابیات سه بیت که از بحر مسّدس مقصور است برانگیخته

   و از مصرع های آخر، سه بیت دیگر در بحر رمل مسدس محذوف

   بیرون آورد و از میان هر دو مصراع از هر مصراعی حرفی قطعة مشتمل بر شش⁶ بیت از بحر منسرح [(منسرح نیست بلکه سریع مسدس مطوی موقوف است)] که صدور اولیاء حضرت بدان منشرح است ابداع و اختراع کرد

   و در هر بحری از بحور چهل و شش گانه صنعتی از علم بیان که استاد این فن رشیدالدّین وطواط آن را ضبط و به حدایق السّحر موسوم گردانیده و آن مخدّره را روضة السّحور و درة البحور نام نهاد و به یمن القاب همایون صاحبی محلّی گردانیده به موقف عرض رسانیده.

مفاعیلن (4بار)       دهان نازک تنگت تصور در نمی یابد    بحر هزج سالم

    میان چابک شنگت تفکر بر نمی تابد

مرصّع

مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن    ممان چون عود در چنگ غمم نالان        بحر هزج مسدس سالم

به سـان چنــگ بنــوازم اگـر بتوان

تجنیس تام

مفاعیلن مفاعیلن     کمانـی همچو ابرویت       بحر هزج مربع

یقین کاندر گمان ناید

تجنیس ناقص

مفاعیلن مفاعیلن فعولن     بیاض روز عمرم همچو شب کرد            بحر هزج مقصور

سـواد آن سـر زلـف شبــه رنگ

تجنیس زاید ...

متفاعلن متفاعلن متفاعلن    نظری ز تربیت ار کنی به سوی رهی     بحر کامل مسدس سالم  

دلم از ستم نشود دگر به غمی قرین

حسن الطلب

فعولن فعولن فعولن فَعَل   همی تا نباشد زمین چون زمان     متقارب مثمن محذوف

همی تا نباشد یقین چون گمان

شریطه

فعولن فعولن فعول            خدایت معین باد و هست    متقارب مسدس محذوف

مرادت قریـن باد و هست

 ختم بالدّعا

   قصیدة نصرالله عراقی در بحر مجتث مثمن مخبون مقصور / اصلم مسبغ (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلان / فع لان) سروده شده و از لحاظ وزن و قافیه با قصیدة بهاءالدّین متفاوت و به قصیدة سیّد ذوالفقار شبیه است. این قصیده صد و بیست بیت اصلی دارد که مجموعاً پنجاه و دو بیت نیز از حشو آن و توشیح اوایل مصراعها استخراج می‌شود. نصرالله در این قصیده تنها از چهل و سه وزن استفاده کرده است (نام بحر و وزن ابیات در جدول پیوست آمده است) با آن که مدّعی است چهل و شش وزن مختلف از آن بر می‌آید مگر این که برخی ابیات را در دو بحر بخوانیم.

نتیجه

قصایدی که با نام مصنوع مصطلح شده‌اند شامل سه گونة مُوَشَّح مُحَیَّز، بدیعیّه و بدیعیّة مُوَشَّح هستند. آنچه در میان ادبا و شعرای فارسی زبان، بیشتر به عنوان قصاید مصنوع معروف و مورد توجه بوده و در این مقاله نیز مطمح نظر است، همین نوع سوم (بدیعیّة مُوَشَّح) است که سرودن آن از انواع دیگر دشوارتر است. در پژوهش‌های معاصرین همه جا بدیعیّه و قصیدة مصنوع یکی شمرده شده‌اند و کسی میان این دو فرق قائل نشده است. در شعر فارسی سابقة قصاید مُوِشّح از دو نوع دیگر؛ بدیعیّه و مصنوع بیشتر است. رادویانی در ترجمان البلاغه چند بیت از قصیدة مُوَشَّح شاعری به نام موقری را ذکر کرده است. قدیمترین نمونة بدیعیّه را قوامی مطرّزی گنجه‌ای شاعر قرن ششم هجری با نام بدایع الاسحار فی صنایع الاشعار سروده است. بدیعیّه سرایی، در شعر فارسی از استقبال چندانی برخوردار نشد. از بدیعیّه‌هایی که پسرو قصیدة قوامی گنجه‌ای بودند، به ممتاز البدایع از حافظ علی بن نور کاتب غوری هروی، متخلّص به عیشی و بدیعیّه‌های شمس الدّین بردعی (شاعر سدة دهم) و محمّد ابراهیم شربتدار از شعرای زمان شاه سلطان حسین صفوی می‌توان اشاره کرد. فخری اصفهانی و سیّد ذوالفقار شروانی که تقریباً هم سن و سال بوده‌اند، از نخستین سرایندگان قصیدة مصنوع‌اند و بهاءالدّین ساوجی و نصرالله عراقی پس از آنها قرار دارند و پس از اینها شاعرانی که قصاید مصنوع از آنها بر جای مانده به ترتیب عبارتند از: سرایندة نزهة الابصار (شرف الدّین قزوینی یا شرف الدّین وصّاف شیرازی)، شمس فخری اصفهانی، سلمان ساوجی، فصیح الدّین خوافی، ابن حسام خوسفی، اهلی شیرازی، حافظ علی بن نور و تیمور حسینی. قصیده‌های مصنوع به دلیل محدودیت‌های شاعر در انتخاب واژگان و ترکیبات شعری، همگی بلا استثنا از لطف و زیبایی بی بهره‌اند و فقط مجموعه‌ای از صنایع شعری را شامل می‌شوند. علاوه بر این اکثراً از نو آوری و ابداع نیز خالی‌اند و در قفای قصیدة سیّد ذوالفقار شروانی و سلمان ساوجی سروده شده‌اند.

پی نوشت‌ها

1- منظور از صنایع بدیعی، مجموع صنایع بلاغی اعم از بدیعی و بیانی است. ترجمان البلاغه رادویانی که کهنترین کتاب بلاغی به زبان فارسی است و حدایق السّحر رشید وطواط و المعجم شمس قیس رازی نیز که در زمان خود بهترین و کاملترین کتابهای بلاغی فارسی محسوب می‌شدند، متأثر از کتب بلاغی عربی نوشته شده‌اند. در زبان عربی تا زمان سکّاکی (م 626 هـ) علوم بلاغی (بدیع، بیان و معانی) از هم تفکیک و جدا نشده بودند. این ابتکار سکاکی، در کتابهای بلاغیون پس از وی اثر نهاد و خطیب قزوینی (ف 739هـ) در تلخیص المفتاح و تفتازانی (ف797 یا 791 هـ) در مطوَّل علوم بلاغی را به سه گونه بدیع و بیان و معانی تقسیم کردند و « علم بدیع را در بخش پایانی کتاب خود آوردند. با این حال، در زبان فارسی، غالب کسانی که در دانش بدیع آثاری به وجود آورده‌اند مباحث بیان را با بدیع در هم آمیخته‌اند» (صادقیان، 1378: 26). تآثیر حدایق السّحر و المعجم در نگارش کتابهای بلاغی زبان فارسی به حدّی بود که تا دورة معاصر همة بلاغیون به راه وطواط و شمس قیس رفتند، با وجود آن که شمس فخری اصفهانی در قرن هشتم هجری بدیع را نوعی مستقل از علوم بلاغی دانسته بود (شمس فخری، 1389: 247).

2- شرح حال بهاء الدّین ساوجی از آثار زیر نقل شده است. برای آگاهی بیشتر از احوال شاعر و ویژگی اشعار او به این منابع مراجعه شود: 1. بهاءالدّین ساوجی(1390)، دیوان اشعار، مصحح علی رضا شعبانلو، طرح پژوهشی در دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساوه. 2. شعبانلو، علی رضا. (1389). «بهاءالدّین ساوجی، شاعری توانا امّا گمنام»، مجموعه مقالات پنجمین همایش بین المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، یزد: 24-26 شهریور، 1389.

3- سه بیت نخست از تواشیح اوایل مصرعهای اوّل و سه بیت دوم از تواشیح مصرعهای دوم به دست می‌آید.

4- فقط هشت بیت از ده بیت در متن آمده است.

5- ممکن است مرجع ضمیر آن، قصیدة مصنوع فخری اصفهانی و یا قصیدة مصنوع سید ذوالفقار باشد. زیرا بهاءالدّین در پایان قصیدة به فضل تقدم فخری و ذوالفقار اشاره می کند.

6- در متن بیش از پنج بیت موجود نیست.