قرینه ‏پردازی در نفثه‏ المصدور

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

چکیده

قرینه ‏پردازی، تکرار متوازن الگوی واحدهای زبانی در متن و از فنون مهم صورتگرایانه است که در شکل‌گیری فرم نثر و نظم پارسی، به‌ویژه نثر فنی و مصنوع روایی، داشته است. مشخص کردن وزن و جایگاه قرینه‏ پردازی، نه تنها در بازشناسی بوطیقای متن، بلکه در شناخت سازمان ذهنی مؤلف نیز اهمیت زیادی دارد؛ چراکه قرینه‏ پردازی، متن منثور را به متن منظوم شاعرانه مانند می‌کند. هدف از این پژوهش توصیفی- تحلیلی که مبتنی بر مطالعه متن، استخراج و تحلیل شواهد و مصادیق است، واکاوی و بازنمایی ابعاد قرینه ‏پردازی در نفثه‏ المصدور است. این پژوهش نشان می‏ دهد که محمد زیدری‏نسوی (م. 647؟)، در نفثه ‏المصدور که یکی از ارجمند‏ترین آثار نثر مصنوع پارسی است، با صورتگرایی و برجسته‏ سازی ادبی، فرایند خودکاری و نقش ارجاعی زبان را به حاشیه رانده‏ و در شکل‏ گیری اثرش به قرینه پردازی، نقش محوری داده است و در پنج سطح آوایی، معنایی، واژگانی، نحوی و بلاغی به قرینه ‏پردازی پرداخته است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Symmetry processing in Nafsat al-Masdur

نویسندگان [English]

  • Aliakbar Samkhaniani 1
  • Alireza Baghban 2
1 Associate Professor of Persian Language and Literature, University of Birjand, Birjand, Iran
2 Ph.D. Student of Persian Language and Literature, University of Birjand, Birjand, Iran
چکیده [English]

Nafsat al-Masdur is a poetic prose in which the author has applied many techniques for literary foregrounding. Nafsat al Masdur in processing its prose has a special status in language-processing and conscious and exact applying the power of language and in this midstream, following the principle of coordination and parallelism in textual elements and symmetrical repetition of linguistic patterns and in one word Symmetry processing is its main stylistics doctrine; thus, we found that reviewing the how of symmetry processing in Nafsat al-Masdur is valuable and our purpose in this research is to propose a definition of symmetry processing, then we would review, examine and specify the symmetry processing variants in Nafsat al-Masdur applying some examples.
Symmetry processing is the author’s or poet’s obligation to coming elements together among which there are relations like conjunction, similarity and equivalence. Whereas every text is ultimately a linguistic product, symmetry processing is in fact “well balanced repetition of similar linguistic patterns”. Our given linguistic units in the definition of symmetry processing include as follows: Phoneme, Syllable, Morpheme, Word, Group, Clause, and Sentence. In this descriptive-analytical research, symmetry processing was done based the quintuple structures phonetic, lexical, syntactical, semantic, and rhetorical and we also showed that the well balanced repetition of patterns of every one of these structures creates a different variant than symmetry processing.
Symmetry processing variants in Nafsat al -Masdur
The author (mohammad Zeidari Nasavi) has applied all variants of symmetry processing praiseworthily skillfully and exactly. His book starts with a symmetrical phrase and finishes with another symmetrical phrase too. The extension of symmetry processing in Nafsat al-Masdur is such that none of its pages is devoid of many examples of this kind of masterstroke.

Phonetic Symmetry Processing: the repetition of phonetic pattern is called phonetic symmetry processing which has two variants: phonemic and syllabic.

A: Phonemic Symmetry Processing: the repetition of phonemic pattern of linguistic units is called phonemic Symmetry Processing. Phonemic symmetry processing is mostly accompanied with syllabic symmetry processing but vice versa is not correct.
B: Syllabic symmetry processing: the repetition of syllabic pattern of linguistic units is called syllabic Symmetry Processing. Syllabic symmetry processing is in many cases equaled to the “rhythm” but it is not necessarily so. If only the quantity (the number) of syllables is repeated “syllabic rhythm” would occur and if the quantity, quality and syllabic sequences are repeated then “prosodic rhythm” would be formed.

Semantic Symmetry Processing: when author or poet chooses the semantic structure as his/her subject of Symmetry Processing, semantic symmetry processing would be formed which would have different variants depending on its semantic relations of units.

A: Synonymic symmetry: synonymy is relative whether in lexical level or sentence level. Synonymic symmetry has lots of applications in Nafsat al-Masdur and in many phrases of this book, we can find two sections having relative synonymy.
B:  Contrastive symmetry: another variant of semantic symmetry is called contrastive symmetry which the elements of two sides of symmetry are in semantic contrast with each other. Contrastive symmetry is found in Nafast al-Masdur but not as extensive as synonymic symmetry processing.

Lexical symmetry processing: lexicon or word is a set of phonemic, semantic and inflectional patterns. Therefore, the repetition of the same word is called lexical or word symmetry processing and it seems that the repetition of units larger than words i.e. group, clause and sentence can also be reviewed in lexical symmetry processing and there is no need to add other titles for these reviews. There are two kinds of lexical symmetry processing in Nafsat al-Masdur : “the repetition of Word” and “lexical re-circulation”; however, lexical re-circulation is so rare in this work.
Syntactical symmetry processing: the repetition of syntactical symmetry processing is called syntactical symmetry processing. This kind of symmetry processing could at least be divided and categorized to two subsidiary branches:

A: Similar syntactical arrangement: in this kind of symmetry processing, syntactical pattern of a sentence is repeated in another sentence; this means that these two sentences have a similar syntactical arrangement. Nesoy, the author, in Nafsat al-Masdur has used this kind of syntactical symmetry processing many times in this book.
B: The repetition of Role: another variant of syntactical symmetry processing is that one or more than one role shall be repeated in a sentence. In this case, symmetries are close together and usually they are interconnected with a reference “and”. This kind of syntactical symmetry processing has been used many times in this book, too.

Rhetorical symmetry processing: we accept the rhetorical structure as one of the linguistic structures that can transfer language into the area of literature and call the symmetry processing resulted from the repetition of this kind of structure or patterns “rhetorical symmetry processing”. Poets and authors apply rhetorical structures as a tool of symmetry processing using two methods “similarity” and co-ornament” both of which have considerable and many applications in Nafsat-al Masdur.

A: Similarity: symmetry processing based on simile and similarity is so vast and various. Many kinds of simile like reverse simile, mass simile, adjustment simile, covered simile and subtrahend simile, complex simile and allegory simile are all formed by symmetry processing.
B: Co-ornament: the second kind of rhetorical symmetry processing is co-ornament and co-ornament is so that the author or poet applies similar ornaments in two phrases or two hemistich or two verses. If co-ornament is particularly well balanced formed, i.e. every ornament is in a well-balanced status with its symmetry, shows the capabilities and skills of its creator.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Constructing Identical Twins
  • Formalism
  • Mohammad Zaidari Nasavi
  • Nafsat-al Masdoor
  • Repetition of Linguistic Patterns

اصل مقاله

1. مقدمه

نفثة‏المصدور نثر شاعرانه‏ای است که نویسنده در آن برای برجسته‏سازی ادبی[1]، از فنون مختلف بهره گرفته و فرایند خودکاری[2] و نقش ارجاعی[3] زبان را به حاشیه رانده‏ است. محتوای تاریخی کتاب و شرح نبرد با سپاهیان مغول، حتی توصیف رنج‏ها و سرگردانی‏های نویسنده که از دیدگاه تاریخ‏نگاری باید پررنگ‏ترین خطوط متن کتاب باشد، تنها زمانی در لابه‏لای هنجارگریزی‏ها[4] و قاعده‏افزایی‏های[5] پی‏درپی نویسنده سربرآورده که سیلان عاطفه‏ای پرشور به یاری آن آمده‏ است. تعلیق فرایند خودکاری و توجه به آرایش صورتگرایانه[6] از مهمترین وجوه نثرپردازی و به عبارت دیگر بوطیقای[7] این متن است. شهاب‏الدین‏ محمّد زیدری نَسَوی در نفثة‏المصدور (تألیف632) با روی‏آوردن به سخن‏آرایی و بدایع لفظی و مراعات سجع و موازنه و قرینه‏پردازی، به طور کلی بر همان راهی رفته‏ است که پیش از او در نثر صورتگرای عربی متداول بوده و از حدود صد سال پیش با کلیله‏و‏دمنه اثر ‏نصرالله منشی (ترجمه و تألیف 539 ه. ق) در نثر پارسی آغاز شده ‏بود و در درازای یک قرن، با آثار قلمدارانی چون قاضی‏حمیدالدین ‏بلخی، جُرفاذقانی، راوندی، ظهیری ‏سمرقندی و سعدالدین ‏وراوینی به‌خوبی هموار شده‏ بود و در افق آینده نیز آثاری چون تاریخ وصاف را پیش رو داشت. با این همه، نمی‏توان از منظر سبک‏شناختی شیوه، نوع وزن و حجم قرینه‏پردازی زیدری نسوی را مانند دیگران دانست. بنابراین، شناختن انواع، شیوه‏ها و شگردهای قرینه‏پردازی، در بازشناسی بوطیقای نفثة‏المصدور جای خود دارد و بسا که در بازشناسی آثار پیشین و پسین نیز مؤثر است.

در نثرپردازی نفثة‏المصدور، زبان‏ورزی و بهره‏جویی آگاهانه و دقیق از نیروی زبان، جایگاه خاصی دارد و در این میان رعایت اصل تقارن عناصر متنی و تکرار متقارن الگوهای زبانی و در یک کلام، قرینه‏پردازی، از مبانی اصلی سبک‏شناسی زیدری نسوی است. خود وی نیز در توصیف کار نثرپرداز می‏گوید: «... وی را در برگزیدن الفاظ و برسنجیدن کلمات و نشانیدن آنها در موقع مناسب کلام، به شطرنجی‌ای سخت ماهر و ورزیده و آشنا به دقایق حرکات لعبه‏ها تشبیه توان کرد که تا محل و موقعی مناسب برای لعبه‏ای در نظر نگیرد و آن را از جهات گوناگون با دیگر لعبه‏ها برنسنجد، در خانه‏ای ننشاند» (زیدری ‏نسوی، 1389: بیست‏و‏یک). این تمثیل صورتگرایانه یادآورِ دیدگاهِ بنیان‏گذار ساخت‏گرایی، فردینان‏دو‏سوسور[8] (1857-1913) است آنجا که زبان را به بازی شطرنج مانند می‌کند و می‏گوید: که موقعیت هر مهره در آن کاملاً به موقعیت سایر مهره‌های روی صفحه وابستگی دارد (مشرف، 1386: 409) و «در آن، تغییر مکان یک مهره موجب تغییر موازنة شبکۀ روابط می‏شود» (نجفی، 1390: 21؛ همچنین ر.ک: باقری، 1390: 46). بنابراین، در بررسی شگردهای قرینه‏پردازی نسوی، توجه به اصول و مبانی ساختگرایی[9]، بایسته‏ای ناگزیر است که در حدّ امکان بدان خواهیم‏ پرداخت.

هدف و پیشینه پژوهش

 قرینه‏پردازی، با مفهوم گسترده‏ای که در این مقاله طرح شده است، شامل صورت و معنای کلام می‏شود و بحث‏هایی از عروض و قافیه، بدیع و بیان را دربرمی‏گیرد. اگر از بحث‏های پراکنده در منابع این علوم -که در جای خود از هریک سود خواهیم‏ برد- بگذریم، یکی از مفصّل‏ترین بحث‏ها را دربارة قرینه‏پردازی، حسین خطیبی در کتاب فنّ نثر در ادب پارسی مطرح کرده است که به‌ویژه از نظر تاریخچة کاربرد این ترفند راهگشاست. خطیبی وزن شعر را «تقسیم کلام به قرائن متناسب و متشاکل» می‏داند و معتقد است که نثر، استعداد پذیرش مراحلی از آن را دارد (خطیبی، 1375: 43) در نثر مرسل- که از ارکان زینتی بی‏بهره است و از ارکان فرعی کم‏بهره - ارکان اصلی جمله، به سیاق سخن فارسی در بیشتر جمله‏ها ساختار یکسانی دارد که به آن تناسبی پنهان می‏بخشد و همین تناسب پنهان، در نثر فنّی به قرائن تبدیل می‏شود که مفهوم دیگری از وزن با خود دارد (همان: 44).

خطیبی در بحث از ویژگی‏های جمله‏بندی مرزبان‏نامه به قرینه‏پردازی آن نیز پرداخته و اجزای متقارن هریک را تبیین کرده‏ است. کورش صفوی (صفوی، 1390) در جلد نخست کتاب از زبان‏شناسی به ادبیات، برجسته‏سازی ادبی را به دو دستۀ هنجارگریزی و قاعده‏افزایی تقسیم‏کرده و در مفهومی نزدیک به قرینه‏پردازی، توازن را نتیجۀ حاصل از فرایند قاعده‏افزایی شمرده‏ است. وی در سه فصل جداگانه به توازن آوایی، واژگانی و نحوی پرداخته و در پایان کوشیده‏ است که صناعات بدیع نظم را در این سه گروه عمده دسته‏بندی کند. وحیدیان ‏کامیار (1383) در فصل اوّل بدیع از دیدگاه زیبایی‏شناسی و بحث «تکرار» طبیعی و موسیقایی، چهارده ترفند بدیعی را جای ‏داده که نشان‏دهندۀ شناختی دقیق از قرینه‏پردازی است. حسن‏لی و حسام‏پور (1384) قرینه‏سازی را که در  90 درصد رباعی‏های خیّام کاربرد یافته ‏است، معیاری برای بازشناخت شعر او از شعر شاعران دیگر دانسته و آن را در سه دستۀ قرینه‏های تقابلی، تعادلی و ترادفی تقسیم‏بندی کرده‏اند.

ذوالفقاری (1386) نیز قرینه‏پردازی‏های سعدی در گلستان را در نام باب‏ها، ساخت حکایت‏ها، شخصیت‏پردازی و آرایه‏های متقارن بررسی کرده و تناسب‏سازی و تقارن‏اندیشی را از ویژگی‏های سبک شخصی سعدی دانسته ‏است. اما آن دسته از پژوهش‏ها که دربارۀ نفثة‏المصدورنوشته ‏شده و در دسترس ما بوده‏ است، مطلب چندانی درباب قرینه‏پردازی ندارد. تنها مهربان (1390)، که به بررسی صنایع لفظی مبتنی بر تکرار واج‏ها (انواع سجع و جناس) پرداخته است در دو سطر پایانی، «قرینه‏سازی‏های متنی» را از شیوه‏های نویسنده نفثة‏المصدور برشمرده و در صفحۀ 22 کتاب یک نمونه از آن نقل کرده‏ است.

بر بنیاد آنچه گذشت، در این پژوهش برآن‌ایم که تابراساس منابع موجود تعریفی از قرینه‏پردازی به ‏دست‏ دهیم، سپس با آوردن نمونه‏، گونه‏های قرینه‏پردازی را در نفثة‏المصدور بررسی و تبیین کنیم.

2. تعریف قرینه‏پردازی و مؤلفه‏های آن

قرینه، مؤنثِ قرین، به معنی زوج و همنشین است و قرینه‏پردازی التزام نویسنده یا شاعر به باهم‏آوری واحدهایی است که بین آنها نوعی اقتران و هم‏سنگی، تشابه، تناسب، توازن و معادله برقرار است. قرینه‏پردازی چنانکه گفتیم در قلمرو معانی، بیان، بدیع و عروض در سطوح مختلف واج، واژه، جمله و ساختارهای نحوی، وزن و موسیقی کلام صورت می‏گیرد و به‌ویژه صناعاتی مانند ترصیع، موازنه، سجع و تجنیس را دربرمی‏گیرد و به متن، تناسب هندسی و معنایی می‌بخشد. از آنجا که هر متنی در نهایت محصولی زبانی است، قرینه‏پردازی در واقع «تکرار متوازن الگوهای واحد زبانی» است. در این تعریف، تکرار[10] با نسبتی از عینیّت و تضاد یا تنوّع در عین وحدت همراه است؛ زیرا «بر اساس گفتة یاکوبسن[11]، در هر الگوی متوازن باید ضریبی از تشابه و ضریبی از تباین وجود داشته ‏باشد» تا از ارزش ادبی برخوردار باشد (صفوی، 1390: 167) این تکرارهای هنری، از ابتذال تکرارهای مکانیکی به‏دور است و تأثیر گونه‏هایی از آن در ترکیب یک اثر هنری، گاه بدان پایه است که در مرکز خلاقیّت هنری گوینده قرار می‏گیرد (شفیعی ‏کدکنی، 1379: 408) و «غیر از تکرارهای مستقیم است که اغلب کم‏تأثیر و گاه بی‏تأثیرند علّتش هم این است که در این نوع تکرار، ذهن خواننده یا شنونده هیچ‌گونه توجّهی به تکرار ندارد بلکه با آمدن کلمات مشابه، ذهن، خود آنچه را که قبلاً شنیده است تداعی می‏کند» و این تداعی‏ها، در پذیرش مقصود هنرمند سخت مؤثر است (همان: 99). از این رو، صفت «متوازن» را به مفهوم «دارای توالی یکسان» در تعریف گنجانده‏ایم که تکرارهای فاقد این ویژگی را از حوزۀ تعریف جدا بدانیم.

زبان‏شناسان واحدهای زبانی زبان فارسی را به شیوه‏های اندک متفاوتی نامگذاری و به عبارت دقیق‏تر، معادل‏گذاری کرده‏اند؛ به عنوان نمونه، باطنی، پنج واحد زبانی برای زبان فارسی معرفی‏ کرده‏ است (باطنی، 1370/1: 60). از این رو، ما نیز در تعریف و جست‌وجوی قرینه‏پردازی، واحدهای زبانی پنجگانه را به شرح زیر مد نظر قرار می‏دهیم: واج[12]، هجا [13]، تکواژ (واژک)[14]، واژه[15]، گروه[16]، بند[17] و جمله[18].

الگوهای زبانی[19]، با اعمال قواعد حاکم بر ساخت‏های زبانی به ‏دست ‏می‏آید. بنابراین، هر الگو تابعی از یک ساخت زبانی است. دربارۀ ساخت‌ها [20] یا ساختارهای زبانی نیز زبان‏شناسان دسته‏بندی‏های متفاوتی بیان ‏کرده‏اند. باطنی، دستگاه بزرگ زبان را به سه دستگاه دستوری، واژگانی و صوتی تقسیم ‏کرده‏ است (همان: 7). البته وی همۀ واحدهای زبان، به‌جز واژک را دارای ساختمان (همان: 45) و جمله را دارای سه ساخت آوایی، معنایی و نحوی می‏داند (باطنی، 1370/2: 138). قلی‏زاده معتقد است با توجّه به اینکه جوهرة ساختار «مجموعگی» است در زبان، از کلمه تا جمله می‏تواند دارای ساختار باشد. وی ساختارهای زبانی را به پنج دستة نحوی، صرفی، معنایی-لغوی، آوایی و بلاغی تقسیم‏کرده‏ است (قلی‏زاده، 1383: 84). بدیهی است که هر یک از ساخت‏های زبانی خود می‏تواند در الگوهای متعدد شکل گیرد و الگوهای هر ساخت، مبنای قرینه‏پردازی قرار می‏گیرد.

در این پژوهش توصیفی- تحلیلی، بر اساس ساخت‏های پنج‏گانه زبانی نشان داده‏ایم که تکرار متوازن الگوهای هریک از این ساخت‏ها، گونه‏ای متفاوت از قرینه‏پردازی می‏آفریند. نمودار زیر گونه‏های قرینه‏پردازی را بر اساس ساخت‏های پنج‏گانه نشان می‏دهد.

 

 

 

شایان ذکر است که در هریک از انواع قرینه‏پردازی، هر واحد زبانی که آن ساخت را دارا باشد، می‏تواند محمل و مبنای قرینه‏پردازی قرار گیرد؛ برای مثال، جمله - اگر ساخت بلاغی هم داشته باشد - برای همة گونه‏های قرینه‏پردازی می‏تواند محمل و پایه قرار گیرد.

3. گونه‏های قرینه‏پردازی در نفثة‏المصدور

محمد زیدری نسوی قرینه‏پردازی را در کانون سخن‏پردازی و صورتگرایی اثرش قرار داده و همة گونه‏های قرینه‏پردازی را با مهارت و دقّتی ستودنی در نفثة‏المصدور به ‏کار گرفته‏ است. کتاب وی با عبارت متقارن زیر آغاز می‏شود و با قرینه‏پردازی دیگری پایان ‏می‏پذیرد:

در این مدّت که

تلاطم امواج فتنه

[کار جهان]

برهم‏شورانیده است

[و] سیلاب جفای ایّام

سرهای سروران را

جُفای خود گردانیده‏ است (زیدری‏نسوی، 1389: 1)

گستردگی قرینه‏پردازی در نفثة‏المصدور به اندازه‏ای است که هیچ برگی از آن، از چندین نمونة این هنرنمایی خالی نیست و نیم‏نگاهی به صفحات آغازین کتاب قرینه‏پردازی را در سطوح مختلف متن نشان می‏دهد که در ادامه بدان می‏پردازیم.

3-1. قرینه‏پردازی آوایی

هر واحد زبانی، مجموعه‏ای از صداها و آواهاست و «صداها و پدیده‏های آوایی زبان را از دو دیدگاه علمی مهم و متمایز یعنی آواشناسی و واج‏شناسی می‏توان بررسی‏کرد» (مشکوة‏الدینی، 1385: 5). صورت آوایی زبان، دو واحد واج و هجا را دربردارد. واج، «کوچکترین واحد صوتی ممیّز معنی» (باقری، 1390: 114) و «صدایی است که موجب تمایز معنی میان واژه‏ها می‏شود» (مشکوة‏الدینی، 1385: 57-58) و «هجا، کوچک‏ترین مجموعة واجی است که از ترکیب چند واج حاصل می‏شود و می‏توان آن را در یک دم‏زدن، بی‏ فاصله و قطع، ادا کرد» (باقری، 1390: 117)؛ به عبارت دیگر، هجا «کوچک‏ترین زنجیرة واحدهای واجی» است (مشکوة‏الدینی، 1385: 105). ساخت آوایی زبان الگوهای متعدد واجی و هجایی ایجاد می‏کند و تکرار این الگوها به قرینه‏پردازی هجایی و واجی می‏انجامد. به باور ما، بیشتر عوامل موسیقایی را که مایه رستاخیز کلام است، می‏توان در همین دو گروه قرینه‏پردازی هجایی و واجی جای ‏داد و از بسیاری نام‏گذاری‏های مرسوم چشم‏ پوشید.

3-1-1. قرینه‏پردازی واجی

 تکرار الگوی واجی واحدهای زبانی، قرینه‏پردازی واجی نامیده ‏می‏شود. قرینه‏پردازی واجی غالباً با قرینه‏پردازی هجایی همراه است، ولی عکس آن صادق نیست. همة گونه‏های جناس، انواع سجع و ترفندهای بدیعی حاصل از تکرار گونه‏های سجع را می‏توان قرینه‏پردازی واجی شمرد. البته برخی نمونه‏های کاربرد سجع متوازن و موازنه با قرینه‏پردازی هجایی آفریده ‏می‏شود که چون عمومیت ندارد، آن نمونه‏ها را نیز از مقولة قرینه‏پردازی واجی شمرده‏ایم.

3-1-1-1. خانوادة جناس

همایی گفته‏ است تجنیس یا جناس «آن است که گوینده یا نویسنده در سخن خود کلمات هم‏جنس بیاورد که در ظاهر به یکدیگر شبیه و در معنی مختلف باشند» (همایی، 1371: 48) و نُه گونة جناس را با آوردن نمونه‏هایی معرفی کرده‏ است. البته همایی در مجموع جناس را به دو نوع کلی «جناس تام» و «جناس ناقص» تقسیم‏ کرده و جناس محرّف، زاید، مرکّب، مطرّف، مضارع و لاحق، خطی و لفظی را هفت نوع از جناس ناقص شمرده‏ است (همان: 49-61). شمیسا جناس را در دو سطح کلمه و کلام بررسی‏کرده که این سطح دوم در بررسی شمیسا همان است که رادویانی در ترجمان‏البلاغه آن را الترصیع و التجنیس نامیده و ترصیع همراه با تجنیس را پرمایه‏تر و بلندپایه‏تر دانسته‏ است، هرچند شمیسا جناس در سطح جملات را به جناس تام منحصر کرده‏ است (شمیسا، 1371: 39-50؛ رادویانی، 1362: 10)

عناصر خانوادة جناس در نفثة‏المصدور کاربرد فراوانی دارد، ابتدا نمونه‏هایی از کاربرد گونه‏های جناس در نفثة‏المصدور می‏آوریم و در پایان این نمونه‏ها را با نمونه‏های خانوادة سجع یک‌جا در جدولی تحلیل می‏کنیم:

  • خَناجِر با حَناجِر الف ‏گرفته (زیدری نسوی، 1389: 2)
  • بروق غمام بصررُبای... به بریق حسام سرربای (نسخه‏بدل: شررربای) متبدّل شده (همان: 1)
  • سحائب عذب‏بار، نوائب عضب‏بار گشته (همان، 1)
  • فُرات که نبات رویانیدی، رُفات بارآورده (همان، 1)
  • یمانی در قِراب رِقاب، جایگیر آمده ( همان، 2)
  • رؤوس را رؤوس در پای‏کوب افتاده، عُظام را عِظام لگدکوب شده (همان، 2)
  • با وجود ایشان، تمنّیِ آسایش آنجا که عقل است، عقل نیست، و صاعقه‏ای که سیلاب خون بر حزن و سهل راند، سهل نی (همان، 12)
  • لابد شربت ضربت مرگ چشیدنی‏ است (همان، 24)
  • نواحی ارّانات به تاتار پراگنده برآگنده، و حوالی گنجه به افواج کفّار موّاج ( همان، 24)
  • از وقت معودت شوم، از شام و روم، رسولان جانبین در شدآمد بودند (همان: 27)
  • عُقابِ عِقاب در شتاب و مجلس اعلی در شراب، نهنگ جان‏شکر در آهنگ و ایشان در نوا و آهنگ، اَرقم آفت در قصد جان بی‏درنگ و ایشان در زخمه و ترنگ (همان: 40-41)
  • زهی عار که زهی در مقام مرامات از کمان بازنگرفتند و زار کار، که در صف کارزار، لحظه‏ای به محامات بازنایستاد[ند] (همان: 45)

3-1-1-2. خانوادة سجع

 رادویانی در واپسین فصل ترجمان‏البلاغه به سجع پرداخته و سه نوع متوازی، مطرّف و متوازن را معرفی‏کرده‏ است (رادویانی، 1362: 136). همچنین، نخستین فصل کتاب وی به ترصیع اختصاص دارد (همان: 7-8). شمس قیس رازی در المعجم به سجع نپرداخته ولی ترصیع و موازنه را آورده‏ است (رازی، 1388: 350-351). وحیدیان ‏کامیار در مقاله‏ای با بررسی نظر همایی و دیگر صاحب‏نظران، هفت نوع سجع شامل متوازی، مطرّف، متوازن، ترصیع، بی‏نام، موازنه و مزدوج را پذیرفته‏ است (وحیدیان‏ کامیار، 1379: 61) و سجع را بر اساس جایگاه آن در جمله به چهار نوع سجع آغازی، میانی، متناوب و مرکب دسته‏بندی کرده‏ است (همان: 67-69)

سجع و شیوه‏های سخن‏آرایی حاصل از تکرار آن نیز در نفثة‏المصدور نسوی به‌فراوانی کاربرد یافته‏ است. مصحح کتاب بیان داشته است که: «در میان صنایع لفظی کلام، سجع و جناس و صنایعی که بر پایۀ سجع استوار است، همچون موازنه و ترصیع و تضمین مزدوج، بیش از همه، مورد توجّه مؤلف بوده و از انواع سجع به نوع متوازی و مطرّف آن رغبتی بیشتر نشان ‏داده‏ است» (زیدری‏نسوی، 1389: بیست‏ودو). در این‏جا نمونه‏هایی از کاربرد خانواده‏ سجع در کتاب نسوی می‏آوریم و در پایان، تحلیل فشردۀ بخشی از نمونه‏های قرینه‏پردازی واجی را در جدولی نشان ‏می‏دهیم:

  • با چندین مسافت و چندین آفت، جز باد کدامین پای‏ور سفر کند؟ و کدامین دلاور خطر نماید؟ (همان، 1)
  • دوازده روز مهلت به موغان که به استعراض جیوش و عساکر و تثقیف ذوابل و تحدید بواتر مشغول بایستی بود، از ابتدای صباح تا انتهای رواح به صید آهو و خربط برمی‏نشست و به ضرب نای و بربط غبوق با صبوح می‏پیوست، به نغمات خسروانی از نقمات خسروانه متغافل شده و به اوتار ملاهی از اوطار پادشاهی متشاغل گشته (همان، 18)
  • به دیدة اعتبار در سرآمدِ کار می‏نگریستم و در باطن، به‏زاری ‏زار، بر زوال ملک و جهانداری می‏گریست[م] (همان، 18)
  • مخایل ادبار احوال اهل گنجه لایح گشت؛ و دلایل خسار و بوار از اقوال ایشان واضح شد (همان، 23)
  • می‏راندم و صحرا از نیران تاتار در شب تار چون عکس دریا می‏دید، و از چهارسوی، گفت‏و‏گوی و های‏و‏هوی ایشان می‏شنید، تا به مقصد رسید (همان، 24)
  • بعد از اجتماع جمّ غفیر و انضمام جمع کثیر، روی سوی دیار شام نهادند (همان، 27)
  • عقاب عقاب در شتاب و مجلس اعلی در شراب نهنگ جان‏شکر در آهنگ و ایشان در نوا و آهنگ ارقم آفت در قصد جان بی‏درنگ و ایشان در زخمه و ترنگ (همان، 40-41)
  • به هر جانب که دوانیدم بلا را گرد خویش درآمده دید[م] (همان، 53)

اکنون در جدول زیر مواردی از نمونه‏های یادشده به‌طور فشرده تحلیل می‏شود تا موضوع تکرار الگوهای واجی در هر مورد آشکار شود. شایان ذکر است که:

-        با تحلیل نمونه‏ها می‏توان قرینه‏پردازی واجی را به دو دستة قرینه‏پردازی واجی کامل و ناقص تقسیم کرد.

-        بیشتر این نمونه‏ها تکرار الگوی هجایی را نیز در خود دارد. درواقع، نمونه‏های قرینه‏پردازی واجی کامل، قرینه‏پردازی هجایی کامل هم دارد. قرینه‏پردای واجی ناقص هم به قرینه‏پردازی هجایی ناقص می‏انجامد.

-        جناس زاید و سجع مطرّف، از مقولۀ قرینه‏پردازی واجی ناقص و دیگر انواع دو خانوادۀ جناس و سجع، قرینه‏پردازی واجی کامل به ‏شمار می‏رود.

-        با بررسی میزان عینیت و تضاد و همسانی یا ناهمسانی واج‏ها، می‏توان قرینه‏پردازی واجی را به گونه‏های دیگری نیز دسته‏بندی‏ و درواقع رتبه‏بندی‏ کرد که برای کوتاهی کلام به همین بسنده‏ می‏کنیم.

-        آنچه در این پژوهش، قرینه‏پردازی آوایی نامیده ‏شده‏ است با «توازن آوایی» مورد نظر کورش صفوی تفاوت دارد. صفوی، توازن آوایی را به دو دستة کمّی (هجایی) و کیفی (واجی) تقسیم‏ کرده و توازن واجی را «شامل انواع تکرارهای واجی در سطح هجا» دانسته است و آنچه را که ما در قرینه‏پردازی آوایی گنجانده‏ایم، بیشتر در قرینه‏پردازی واژگانی جای‏ داده‏ است (ر.ک: صفوی، 1390: 183-233 ، 313-316). شایان ذکر است در ترسیم الگوی هجایی جدول زیر مطابق الگوی قرادادی، U معادل هجای کوتاه؛ — برابر با هجای بلند و —U معادل هجای کشیده است.

 

 

 

تحلیل فشردۀ نمونه‏هایی از قرینه‏پردازی واجی در نفثة‏المصدور

ردیف

واژه‏ها

الگوی هجایی

الگوی واجی

      1 

خناجر

U ——

cv- cṽ - cvc

حناجر

      2 

بروق

U —U

cv- cṽc

بریق

      3 

غمام

U —U

cv- cṽc

حسام

      4 

فرات

U —U

cv- cṽc

رفات

      5 

قراب

U —U

cv- cṽc

رقاب

      6 

عظام

U —U

cv- cṽc

عظام

      7 

سهل

—U

cv cc

سهل

      8 

پراگنده

U —— U

cv- cṽ- cvc- cv

برآگنده

      9 

سفر

U —

cv- cvc

خطر

 10 

برمی‏نشست

—— U —U

cvc- cṽ- cv- cvcc

می‏پیوست

———U

cṽ- cvc- cvcc

 11 

متغافل

U U ——

cv- cv - cṽ- cvc

متشاغل

 12 

می‏نگریستم

— UU —U —

cṽ-cv- cv - cṽc- cvc

می‏گریست[م]

— U—U [—]

cṽ- cv - cṽc- c (vc)

 13 

مخایل

U ——

cv- cṽ- cvc

دلایل

 14 

احوال

——U

cvc- cṽc

اقوال

 15 

لایح

——

cṽ- cvc

واضح

   1 

   2 

   3 

   4 

   5 

   6 

   7 

   8 

   9 

   10 

   11 

   12 

   13 

   14 

   15 

   16 

اجتماع

— U —U

cvc- cv- cṽc

انضمام

   17 

شتاب

U —U

cv- cṽc

شراب

   18 

آهنگ

—     —U

cṽ- cvcc

آهنگ

   19 

درنگ

U —U

cv- cvcc

ترنگ

   20 

دوانیدم

U ———

cv- cṽ- cṽ - cvc

دید[م]

——

cṽ - cvc

 

 

3-1-2. قرینه‏پردازی هجایی

 تکرار الگوی هجایی واحدهای زبانی، قرینه‏پردازی هجایی نامیده ‏می‏شود. قرینه‏پردازی هجایی در موارد بسیاری همان «وزن» است، هرچند الزاماً اینگونه نیست. اگر تنها کمیّت (تعداد) هجاها تکرار شود، «وزن هجایی» و چنانچه کمیت، کیفیت و توالی هجایی تکرار شود، «وزن عروضی» شکل می‏گیرد. شمیسا «وزن هجایی» مورد نظر ما را «وزن عددی» و وزن دیگر را «وزن کمّی» دانسته‏ است (ر. ک. شمیسا، 1369: 12). نمونۀ روشن این گونه قرینه‏پردازی در نفثة‏المصدور این بیت‏هاست که گویا از قصیده‏ای است که نسوی «بر در اخلاط در مدح حضرت اعلی» سروده‏ است (زیدری ‏نسوی، 1389: 19):

دیگران در نـاز خـفته، شـه ز بهر دین حق

 

از نـمد زیـن و ز زین بـالین و بستر یـافته

 

خسروان را اطلس و قندس لباس و پادشاه

 

راحت انـدر پوشش خفتان و مـغفر یـافته

 

بانگ اسپان در مصاف و قعقع کوپال و گرز

 

خوش‏تر از آوای نـای و بانگ مزمر یافته

 

این بیت‏ها در بحر رمل مثمن محذوف و با تکرار الگوی هجایی (— U — — / —U — — / — U — — / — U — )

 (فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن) سروده شده و افزون بر آنکه نمونه‏ای از قرینه‏پردازی هجایی است، دیگر گونه‏های قرینه‏پردازی هم در آن قابل‌ردیابی است.

پیش از آنکه نمونه‏هایی از ایجاد وزن عروضی در نثر نسوی بیاوریم، یادآور می‏شویم که هرچند «هر عبارتی که در فارسی گفته ‏شود، پاره‏هایی از آن، سرانجام، بر یکی از اوزان معروف یا گمنام عروض قابل تطبیق است» (شفیعی‏کدکنی، 1379: 520)، گمان نمی‏رود که هم‏وزنی‏ در نمونه‏های زیر از مقولة اتفاق باشد:

  • در این عبارت نیز «که ارباب اقلام از امثال آن» و «از امثال آن عاجز آیند، چون... » دو مصراع است در وزن شاهنامة فردوسی یا همان بحر متقارب مثمّن محذوف:

در آن هفته به امور عظام که ارباب اقلام از امثال آن عاجز آیند، چون جمع لشکرهای اطراف که از گزاف فراسر آن نتوان رفت و... قیام نمودم (زیدری ‏نسوی، 1389: 26)

  • دو عبارتِ «که یک لحظه در او آرام گیرد»، «که با او سرگذشت [ایام] گوید»، می‏توانند با تغییری اندک، دو مصراع در وزن سوزناک دوبیتی یعنی بحر هزج مسدّس محذوف باشند: 

نه مجتاز را سایه‏ای‏ است، که یک لحظه در او آرام گیرد؛ و نه مقیم را همسایه‏ای، که با او سرگذشت حوادث ایّام گوید (همان، 25-26)

از نمونه‏های کاربرد توازن هجایی نیز به چند عبارت بسنده می‏کنیم. هر دو سوی قرینه در عبارت‏های زیر با نادیده‏گرفتن «و»، در هجاشماری برابر است:

  • نصیحت فضیحت بار می‏آورد و ملامت به ندامت می‏کشید (همان، 18) ده هجایی
  • از لذّت خورد و شراب به بلاله‏ای راضی شده، و از راحت خواب و قرار به علاله‏ای قانع گشته (همان، 21) هفده هجایی
  • ایّام مصابرت در درازی گویی از روز محشر زاده، و اعوام مهاجرت هم‏بالای ساق قیامت افتاده (همان: 6) با احتساب «و»، بیست هجایی
  • صبح سعادت عمّـا قریب چشم‏مدار که محنت یلداست؛ کار امروز به فردا میفگن هرچند امروز را فرداست (همان، 6-7) هفده هجایی

در کتاب بین «محنت» و «یلدا» نقش‏نمای اضافه (ـِ) گذاشته‏اند که ظاهراً زاید به نظرمی‏آید. هرچند با شمارش آن نیز برابری نسبی هجایی برقرار است. شمیسا جمله‏هایی را که تساوی نسبی هجایی دارند و با سجعی به هم می‏پیوندند، «مزدوج یا قرینه» نامیده‏ و آن را زیرمجموعۀ تسجیع در سطح کلام شمرده‏ است (شمیسا، 1371: 33).

3-2. قرینه‏پردازی معنایی

هنگامی‏که نویسنده یا شاعر، ساختار معنایی را موضوع قرینه‏پردازی قراردهد، قرینه‏پردازی معنایی ایجاد می‏شود، که بسته به رابطه معنایی واحدها انواعی پیدا می‏کند. حسن‏لی و حسام‏پور که معنا را معیار دسته‏بندی قرینه‏های شعر خیّام شمرده‏اند، آن را در سه دستة قرینه‏های ترادفی[21]، قرینه‏های تقابلی[22] و قرینه‏های تعادلی[23] تقسیم‏بندی کرده‏اند (حسن‏لی-حسام‏پور، 1384: 7). نکته‏ای که در دسته‏بندی قرینه‏پردازی معنایی باید در نظر داشت این است که «از میان واحدهای زنجیری گفتار، دو واحد واژه و جمله در مطالعة معنی دخیل‏اند» (صفوی، 1387: 34) و بسته به اینکه کدام‏یک از این دو سطح، مبنای تحلیل قرار گیرد، در دسته‏بندی نتیجۀ متفاوتی به ‏دست‏ خواهد آمد. با لحاظ‏ کردن جمله به عنوان سطح تحلیل و توجه به ژرف‏ساخت معنایی، قرینه‏پردازی ترادفی نیز در نفثة‏المصدور یافته‏ می‏شود.

3-2-1. قرینه‏های ترادفی

قرینه‏پردازی ترادفی در نفثة‏المصدور کاربردی بسیار زیادی دارد. مصحح کتاب بر این امر تأکید ورزیده اما نظر خاصی نیز داده است: در سجع‏های نفثة‏المصدور «قرینة دوم» بیشتر جنبة لفظی دارد و از نظر معنی تقریباً فاقد ارزش است (زیدری‏ نسوی، 1389: بیست‏وسه) ترادف یا هم‏معنایی[24] خواه در سطح واژه بررسی شود و خواه در سطح جمله، امری نسبی است؛ برای آنکه «اساساً وجود دو واحد هم‏ارزش در یک نظام امکان‏پذیر نیست» و «در هیچ زبانی هم‏معنایی مطلق وجودندارد و هیچ دو واژه یا دو جمله‏ای را نمی‏توان یافت که هم‏معنایی کامل بین آن دو برقرار باشد» (صفوی، 1387: 106، 108، 132-133). مفهوم قرینه‌پردازی ترادفی، به مفهومی که شمیسا از «تناسب» مطرح کرده است، نزدیک می‏نماید؛ آنجا که «ازدواج یا مزاوجت» را آن دانسته که «معنی کلی فقرة اوّل (مصراع) با توجه به معنی اجزاء (لغات) در پارة دوم کلام تکرار شود» (شمیسا، 1371: 94). حسن‏لی و حسام‏پور به‌صراحت، این گونه قرینه‏پردازی را تعادلی دانسته و چنین تعریف کرده‏اند: «در این شیوه، شاعر دو واژه، دو عبارت، دو جمله، دو مصراع یا دو بیت را که معنا و مفهومی معادل یکدیگر دارند، در کنار هم می‏گذارد و بدین‏گونه بر موضوع یا مضمون یا پیامی ویژه بیشتر تأکید می‏ورزد» (حسن‏لی، حسام‏پور، 1384: 17-18).

باری، به صورت نسبی، در عبارت‏های زیر از نفثة‏المصدور، قرینه‏پردازی ترادفی برقرار است:

  • هرگز کام مراد شیرین نکرد تا هزار شربت ناخوش‏مذاق در پی نداد، و سهمی از اقسام آرزو نصیب دل نگردانید که هزار تیر مصائب به جگر نرسانید (زیدری ‏نسوی، 1389: 4)
  • از نفثة‏المصدوری که مهجوری بدان راحتی تواند یافت، چاره نیست؛ و از انین‏المهجوری که رنجور را در شب دیجور هجر بدان شفایی تواند بود، گزیر نه (همان، 7)
  • در دل سر مویی نه که تیر جزمی از آسیب زمانه بدو نرسیده‏ است؛ و در تن سرِ انگشتی نه که چرخی از گشاد محنت نخورده (همان، 7)
  • قضای بد دیده‏ باریک‏بین را تاریک گردانید؛ و تقدیر آسمانی پردۀ غفلت ورای رای و بصیرت فروگذاشت (همان: 17)
  • سرود رود درود سلطنت او می‏داد و او غافل؛ اغانی مغانی بر مثالث و مثانی مرثیۀ جهانبانی او می‏خواند و او بی‏خبر (همان، 18)
  • علامت عصیان، نَهاراً جِهاراً، ظاهر گردانید؛ و آثار طغیان، قولاً و فعلاً، فاش کرد (همان، 23)
  • خمسی از ربع مسکون در زیر خاتم بود؛ و جهانی از عمارت عالم در حکم قلم (همان، 29)
  • در این خاک‏تودۀ غدّار، اطوال عمر یافته گیر، عاقبت روی در خاک لحد نهادنی‏ است؛ کامل‏تر شربتی از جام حیات خورده گیر، سرانجام شربت مرگ چشیدنی‏ است (همان، 35)
  • چون مدّت دولت به انقضا رسیده ‏بود و نوبت ملک و سلطنت به انتها آمده، داعی اضطراب آیت «تِلکَ اُمَّةٌ قَد خَلَت» بر سر کار خوانده، و ناعی انقلاب «هذِهِ دَولَةٌ قَد تَوَلَّت» ندا در داده (همان، 37-38)
  • نصیحت می‏کردم «وَ لکِن لا تَحِبّونَ الناصِحینَ» و انذار واجب می‏شمردم وَ ساءَ عاقِبَةُ المنذِرینَ (همان، 39-40)
  • تابوت قالب را که مأوای جان مشتاق مجروح است –و اگرچه دوایی بعد از وفات نخواهد بود- به زیدر رسانند؛ و صندوق استخوان را که ایوان کسری روح است –و هرچند علاجی پس از رفات نخواهد بود- جز به تربت اصلی ننهند (همان، 55)
  • امور حضرت در سلک انتظام می‏بود و کارهای دولت بر وفق مرام (همان، 58)
  • بر این که نوشته ‏شد استغفاری و از این که در قلم آمد اعتذاری لازم نیست (همان، 62)

3-2-2. قرینه تقابلی

 نوع دیگر قرینه‏پردازی معنایی، قرینه‏پردازی تقابلی است که در آن اجزای دو سوی قرینه در تقابل معنایی قرار دارد. اصطلاح تقابل یا مقابله در آثار و پژوهش‏های طیف گسترده‏ای از پژوهشگران همچون شمس قیس رازی (رازی، 1388: 388)، همایی (همایی، 1371: 275)، شفیعی‏کدکنی (شفیعی‏کدکنی، 1379: 310)، شمیسا (شمیسا، 1371: 89) و آبرامز (ایبرمز، هرفم، 1387: 19) آمده‏ است که با بررسی آنها درمی‏یابیم که هر نوع تضاد، مطابقه، بیان نقیضی، حسامیزی را در حوزة تقابل جای‏ داده‏اند.

همایی مقابله را نوعی از صنعت مطابقه و تضاد دانسته‏ است که «همه یا اکثر کلمات دو قرینة نظم یا نثر را ضدّ یکدیگر بیاورند» (همایی، 1371: 275). در فرهنگ اصطلاحات ادبی آبرامز نیز آنتی‏تز[25] در مفهومی نزدیک به قرینه‏پردازی تقابلی به‏ کار رفته‏ و مترجم واژه‏های «برابرنهاده»، «مقابله» و «تضاد» را برای این واژه برگزیده‏ است. مقابله، در نظر آبرامز «عبارت است از تباین یا تضاد معنایی در عبارات یا بندهای متوالی که در نحو آنها توازن نحوی وجود دارد –یعنی نظم و ساختار عبارات مشابه است» (ایبرمز- هرفم، 1387: 19).

 قرینه‏پردازی تقابلی نیز در نفثة‏المصدور مصداق‌های زیادی دارد، هرچند به گستردگی قرینه‏پردازی ترادفی نیست:

  • طوفانِ بلا چنان بالا گرفته که کشتی حیات را گذر بر جداول ممات متعیّن گشته (زیدری ‏نسوی، 1389: 1)   
  • و یالیتَ بدانستمی که حال او به چه رسید، سرنوشت قضاش در آن خطّه پای‏بند گردانید؛ یا آبشخور مقسومش با خاک زیدر رسانید (همان، 10)
  • اوقات روز در ساعات شب می‏پرداختم و از شب‏های هلالی در سیر متوالی لیالی بیض می‏شناخت (همان، 12)
  • چون روی مقام نبود، پشت برگردانیدند (همان، 20) ایهام تضاد
  • از آن روز باز که شغل منصب بر او قرار یافته است، قرار نیافته‏ است (همان، 17)
  • ای در غرقاب نار به کار آب پرداخته! و در گذر سیلاب مجلس شراب ساخته! و در کام اژدهای دمان، دهان از پی شیرینی عسل گشاده! و بر لوح شکستۀ کشتی، تمنّی جاریۀ بهشتی پخته! (ع) فردات کند خمار کامشب مستی (همان، 41)
  • از قلم که چون بر سیاه نشیند، سپید عمل کند و بر سپید سیاه، جز نفاق چه کار آید؟ (همان، 3)
  • روز روشن را از غبار، شب تاریک کرده، و شب تاریک را از شعله‏ آتش، روز روشن گردانیده (همان، 36)

3-3. قرینه‏پردازی واژگانی

واژه مجموعه‏ای از الگوهای آوایی، معنایی و صرفی است. بنابراین، تکرار عین واژه را قرینه‏پردازی واژگانی می‏نامیم و به نظر می‏رسد که تکرار واحدهای بزرگ‏تر از واژه، یعنی گروه، بند و جمله را نیز می‏توان در همین قرینه‏پردازی واژگانی بررسی ‏کرد و نیاز به افزودن عنوان‏های دیگر نیست. ممکن است کسانی تکرار واژه را به عنوان قرینه‏پردازی واژگانی بپذیرند، ولی بر این باور باشند که تکرار واحدهای بزرگ‏تر به حریم قرینه‏پردازی نحوی وارد می‏شود، اما در عمل این‏گونه نیست. نکتة دیگری که باید در نظر داشت این است که آنچه در بدیع، جناس تام نام ‏گرفته از مقولة قرینه‏پردازی آوایی است و نباید قرینه‏پردازی واژگانی شمرده ‏شود.

شفیعی‏کدکنی تکرار کلمه را به دو نوع مبتذل و خلاق تقسیم ‏کرده و معتقد است تکرار به لحاظ نقش موسیقایی همان وظیفة جناس را عهده‏دار می‏شود و خود نیز آن را در خانوادة جناس جای ‏داده‏ است (شفیعی‏کدکنی، 1379: 305). در نفثة‏المصدور قرینه‏پردازی واژگانی به دو صورت «تکرار واژه» و «بازگردش واژگانی» دیده ‏می‏شود. نمونه‏هایی از دو گونه قرینه‏پردازی واژگانی که در نفثة‏المصدور به ‏کار رفته‏ است:

3-3-1. تکرار واژه:

-       از آنگاه باز که فتنه سر از خواب برداشته، هزاران سر برداشته (زیدری ‏نسوی، 1389: 1)

-      از مخالفت رای و رویّت، کشید آنچه کشید و هنوز تا چه کشد (همان، 17)

-      پیشروی که عمدۀ کار و عدّۀ استظهار بود، اَستَغفِرُالله، چه عمده؟! و کدام استظهار؟! به... رسیده ‏بود (همان، 38)

-      بعضی به خواب غفلت پهلو بر بستر تن‏آسانی نهاده و طایفه‏ای در شراب ارغوانی دور دوستکانی درداده، تا عاقبت تن‏آسانی هراسانی بارآورده و دوستکانی دشمن‏کامی (همان، 40)

-      کار –دور از همه دوستان- چنان تنگ شده ‏بود که از تاتار در تاتار می‏گریختم و از این طایفه که پس پشت بودند روی به طایفه‏ای که رویاروی بودند می‏نهاد[م] (همان، 53)

-      بر سر ما ایستاد[ند] و از کنار تا کنار، یک به یک را بازجست[ند] (همان، 66)

-      امّا صاحب آمِد، ملک مسعود، چه ملک! و چه مسعود!... به زوال رسید (همان، 67) 3-3-2. بازگردش واژگانی:

-       رادویانی «عکس الفاظ» را آن دانسته که «الفاظ و کلمات بیت را بازگردانند و لفظ آخر را لفظ اوّل گردانند» و آن را به پارسی « بازگردش» شمرده‏ است (رادویانی، 1362: 96) که ما نیز با الهام‏گرفتن از وی، قرینه‏پردازی واژگانی را «بازگردش واژگانی» می‏نامیم. در نفثة‏المصدور این نوع قرینه‏پردازی واژگانی کم‏کاربرد است:

-      از قلم که چون بر سیاه نشیند، سپید عمل کند و بر سپید سیاه، جز نفاق چه کار آید؟ (زیدری نسوی، 1389: 3)

-      روز روشن را از غبار، شب تاریک کرده، و شب تاریک را از شعلة آتش، روز روشن گردانیده (همان: 36)

-       (ع) هم کار ز دست رفته، هم دست ز کار (همان، 52)

3-4. قرینه‏پردازی نحوی

«مجموعه روابطی را که ساخت صوتی یا آوایی را به ساخت معنایی جمله مربوط می‏سازد، ساخت نحوی زبان می‏نامند» (باقری، 1390: 175). این ساخت، پدیدآرندة الگوهای نحوی است و تکرار الگوهای نحوی، قرینه‏پردازی نحوی نامیده ‏می‏شود. صفوی، توازن نحوی را گونه‏ای از توازن دانسته که بر اساس تکرار در ساخت‏های نحوی به ‏وجود می‏آید. البته وی در این‏جا ساخت را در معنی آرایش عناصر دستوری سازندة جمله در مرتبة واژگان به ‏کار برده‏ است. صفوی برای توازن نحوی دو نوع «هم‏نشین‏سازی نقشی» و «جانشین‏سازی نقشی» ذکر کرده‏ است (صفوی، 1390: 237-245) که به باور ما این گونة دوم نمی‏تواند از زیرشاخه‏های توازن نحوی شمرده‏ شود و همان است که در مجموعة قرینه‏پردازی واژگانی، بازگردش واژگانی نامیده‏ایم، هرچند در بحث قرینه‏پردازی معنایی نیز قابلیت طرح و بررسی دارد.

وحیدیان ‏کامیار در بحث تکرار، «تکرار نحوی» را آورده و آن را قرینه‏سازی نحوی نیز خوانده‏ و معتقد است این گونه تکرار معمولاً با زیبایی‏های موازنه نیز همراه است (وحیدیان ‏کامیار، 1383: 47-49). وی تنها به یک نوع از قرینه‏پردازی نحوی نظر داشته‏ و به انواع دیگر نپرداخته‏ است. به نظر می‏رسد که می‏توان این گونه قرینه‏پردازی را دست‏کم در دو شاخة فرعی بررسی و دسته‏بندی ‏کرد:

3-4-1. چیدمان نحوی یکسان

 در این گونه قرینه‏پردازی، الگوی نحوی یک جمله در جملة دیگر تکرار می‏شود؛ یعنی دو جمله چیدمان نحوی یکسانی دارند. نسوی در نفثة‏المصدور به فراوانی از این نوع قرینه‏پردازی استفاده ‏کرده ‏است.

-      به کدام مشتاق، شداید فراق می‏نویسی؟ و به کدام مشفق، قصّه اشتیاق می‏گویی؟ (همان: 5)

-      اوست آن نیک‏عهدی که ابنای عهد در وفای عهد غبار او نتوانند شکافت؛ اوست آن لطیف‌طبعی که آب در لطافت، گرد او نتواند یافت (همان، 8)

-      وفا و حرّیت او در قضیّة دیگران تو تجربه کرده‏ای؛ و کرم عهد با جانب اجانب دانسته (همان، 8)

-      هر مجهول که فاعل از مفعول شناخت و موضوع از محمول فرق کرد، سلیمان‏وار به منطق‏الطیر نرسد (همان، 15)

-      حدائق و بساتین جنّت‏صفت «خاوِیَةٌ عَلَی عُرُوشِها»؛ عراص اماکن فردوس‏آسا «قاعاً صَفصَفاً» (همان، 26)

-      دم، که عبارت از نفَس است، در مجاری حلق فرومرده ‏بود، بل دم، که اصل حیات و مادّة نفس است، در مجاری عروق فسرده (همان، 33)

-      آن خاکساران آتشی را خاک، سوی مکمن اجل می‏راند، و آن گوران خرطبع را گور، سوی مرابض آساد می‏دواند (همان، 33)

-      جانی به نانی باطل می‏کردند و نفسی به فلسی ضایع می‏گردانیدند (همان، 65-66)

3-4-2. تکرار نقش

 نوع دیگر قرینه‏پردازی نحوی آن است که در یک جمله نقش یا نقش‏هایی تکرار شود. در این حالت قرینه‏ها کنار یکدیگر می‏نشینند و معمولاً با «واو» عطف یا نقش‏نمای اضافه به‏هم‏می‏پیوندند. تنسیق صفات و سیاقة‏الاعداد (شفیعی‏کدکنی، 1379: 312) از این گونه قرینه‏پردازی نحوی شمرده‏ می‏شود. این نوع قرینه‏پردازی نحوی نیز در کتاب نسوی کاربرد زیادی دارد.

-      از درگاه پادشاه که سرچشمۀ امانی و منبع انواع کامرانی ‏است به ضرورت بازمانده (زیدری‏ نسوی، 1389: 23) (تکرار مسند)

-      رنود کارد و سقّاط کشیدند و خون خلقی از منتمیان درگاه به هر کوی و ساباط بر زمین ریختند (همان، 25) (تکرار مفعول و متمم)

-      سلاطین بیت ایّوبی و ملوک خاندان عادلی در معالی خصال و محاسن شِیَم و فسحت عراص سرآمد ملوک امم و قدوۀ شاهان عالم‏اند (همان، 28-29) (تکرار نهاد، متمم و مسند)

-      به هزار دیدۀ پرخون بر پادشاه و ارکان دولت و دوستان و یاران و اتباع و متعلقان می‏گریست[م] (همان، 34) (تکرار متمم)

-      پری‏چهرگان ماه‏پیکر و بتان خرگاه‏نشین را به دیوان سیاه‏روی و عفاریت زشت‏منظر رها کرد[ند] (همان، 43) (تکرار مفعول و متمم)

3-5. قرینه‏پردازی بلاغی

زبان‏شناسان دربارة نسبت زبان و ادبیات نظریات متفاوتی دارند. صفوی معتقد است: «روش‏شناسی حکم می‏کند، بپذیریم که آفرینش ادبی در قالب نظام نشانه‏شناسی زبان خودکار صورت می‏پذیرد و آنچه در این میان اتفاق می‏افتد، باید در قالب نظام زبان خودکار امکان تبیین یابد. » (صفوی، 1383: 77-78). ولی حق‏شناس با عنایت به بهره‏گیری همزمان از هر دو نظام زبان و نظام ادبیات در آفرینش آثار ادبی، بر این باور است که «ما زبان و ادبیات را، با همۀ پیوندها و دادوستدهای دوجانبه‏ای که با هم دارند، از بنیاد دو چیز یا دو مقولۀ کاملاً جدا از یکدیگر می‏گیریم؛ نه دو جلوة متفاوت از یک چیز یا یک مقوله» (حق‏شناس، 1390: 15). وی در جای دیگری گفته است «زبان و ادبیات را باید به عنوان دو نظام نشانه‏شناختی متفاوت، جدا از هم تحلیل کرد و بازشناخت، چون این دو نظام، ماهیت، ساخت و نقش بکلّی متفاوتی دارند، گو این که به لحاظ کاربرد در ارتباط تنگاتنگ با همدیگر نیز باشند» (حق‏شناس، 1383: 48). حق‏شناس در همین پژوهش نثر ادبی را نثری می‏شمارد که علاوه بر ساختار یا نظام زبانی، ساختار و نظام ادبی نیز در آن شکل‏ گرفته ‏باشد (همان: 65)؛ یعنی ساخت ادبی را در کنار دیگر ساخت‏های زبانی پذیرفته‏ است.

بنابراین، ما نیز ساخت بلاغی را به عنوان یکی از ساخت‏های زبانی که زبان را به حوزة ادبیات می‏رساند، می‏پذیریم و قرینه‏پردازی حاصل از تکرار این نوع ساخت یا تکرار الگوهای آن را قرینه‏پردازی بلاغی می‏خوانیم. شاعران و نویسندگان به دو شیوة «همانندی» و «هم‏آرایگی» ساخت‏های بلاغی را دست‏مایه و ابزار قرینه‏پردازی قرار می‏دهند که هر دو نیز در نفثة‏المصدور کاربردی شایان توجه دارد.

3-5-1. همانندی

 قرینه‏پردازی مبتنی بر تشبیه و همانندی، بسیار متنوع و گوناگون است. انواع فراوانی از تشبیه همچون تشبیه معکوس، تشبیه جمع و تشبیه تسویه، تشبیه ملفوف و تشبیه مفروق، تشبیه مرکب و تشبیه تمثیل با قرینه‏پردازی شکل می‏گیرد. از طرف دیگر، بسیاری از آرایه‏های بدیعی همچون گونه‏های متنوع جمع و تفریق و تقسیم، همانندی و قرینه‏پردازی را در خود جمع‏ دارند و می‏توانند قرینه‏پردازی بلاغی مبتنی بر همانندی به ‏شمار روند. اینک نمونه‏هایی از کاربرد این گونه قرینه‏پردازی در نفثة‏المصدور:

الف) تشبیه جمع

-      [قلم] پیسه کلاغی است که حدیث فاوا برد؛ غراب‏البینی است که وقت مهاجرت کاغد (زیدری ‏نسوی، 1389: 3)

-      ارض با طول و عرض بر ایشان، چون چشم و حوصلۀ ایشان تنگ کرد (همان، 30)

-      پنجاه طُلب از اطلاب ملاعین تاتار،... مانند سحاب که لواقح لواحق، آن را به سوابق دررساند، یا سیلاب که تواتر اَمداد صواعق، آن را از شواهق سوی هامون راند، لیکن سحابی حشو آن عذاب، و میغی رشّ آن تیغ، و غیثی قطر آن عیث، و غیمی رشح آن ضیم، و ابری حمل آن کبر، بر قصد لشکر بر حدود ارمن گذشتند (همان، 32)

-      خود را پیاده و پای‏کشان با مغاری چون حال محنت‏زده و حوصلۀ بخیل تنگ و تاریک انداخت[م] (همان، 57)

-      این معنی... در همه روم و شام چون کفر ابلیس و فسق لاقیس... مجهور شده‏ است (همان، 62)

ب) تشبیه مفروق

-      سلامت از میان امّت چون زه کمان گوشه‏نشین شده؛ امن و امان چون تیر از دست اهل زمان بیرون رفته (همان، 2)

-      خاطر از تصاریف احوال روزگار چون زلف دلبران پریشان‏ است؛ و تن در تکالیف دهرِ غدّار مانند چشم خوبان ناتوان (همان، 7)

-      خرمن ارتفاع را که به تعلّـق مطیّۀ عمر به ‏دست ‏آمده ‏بود، چون خاک راه به باد ضیاع برداد؛ و آب رویی که جهت اکتساب آن خویشتن را به آتش سوزانیدی، مانند آبِ جوی ریخت (همان، 7)

-      چون بر خلاف معهود به روز عسس می‏گرفت، برعکس معهود خفّاش‏وار که خَفاش رهاند همه شب با کاروان می‏گذشتم و همه روز همچون بوم از بیم سیاه‏کلاغان بی‏مروّت در گوشه‏ای می‏نشست[م] (همان، 69)

پ) تشبیه جمع و مرکب

-      گرداگرد خرگاه جهانگیر... چنان فروگرفته ‏بودند که نظر با همه حدّت از آن سوی حلقه گذر نیافتی و نفس با همه لطافت مصفّ ایشان نشکافتی. گفتی سکندر در میان ظلمات گرفتار و آب حیات تیره؛ مردمک چشم اسلام در محجر ظلام و دیدۀ نجات خیره؛ خرمهره گرد درّ یتیم سلطنت حمایل گشته، گوش ماهی پیرامن گوهر شب‏افروز شاهی قلاده شده؛ ضباب حجاب آفتاب گشته و او نهفته، کلاب حوالی غاب احاطت گرفته و شیر خفته؛ اصحاب مشأمه در عرصات حضرت حشر گشته و میمنه بی‏خبر، احزاب شیطان پیرامن جناب سلطان فروگرفته و میسره غافل (همان، 42-43)

-      آفتاب بود که جهان تاریک را روشن کرد، پس به غروب محجوب شد؛ نی سحاب بود که خشکسال فتنۀ زمین را سیراب گردانید پس بساط درنوردید؛ شمع مجلس سلطنت بود، برافروخت پس بسوخت؛ گل بستان شاهی بود بازخندید پس بپژمرید؛ بخت خفتۀ اهل اسلام بود بیدار گشت پس بخفت، چرخ آشفته بود بیارامید پس برآشفت؛ مسیح بود جهان مرده را زنده گردانید پس به افلاک رفت؛ کیخسرو بود از چینیان انتقام کشید و در مغاک رفت (همان، 47)

3-5-2. هم‏آرایگی

دومین نوع قرینه‏پردازی بلاغی هم‏آرایگی است و هم‏آرایگی چنان است که نویسنده یا شاعر در دو عبارت یا دو مصراع یا دو بیت آرایه‏های یکسانی را به ‏کار ببرد. هم‏آرایگی به‏ویژه اگر به گونه‏ای متوازن شکل‏گیرد، یعنی هر آرایه با قرینۀ خود در موضعی متقارن باشد، از توانمندی آفریننده حکایت می‏کند. در این‌جا نمونه‏هایی از کاربرد هم‏آرایگی در نفثة‏المصدور می‏آوریم و به اختصار به برخی آرایه‏های موجود در دو سوی قرینه‏ها اشاره می‏کنیم.

-          دست‏نشینی است که از صدور حکایت کند؛ سخن‏چینی است که ناشنوده روایت کند (همان، 3) (ایهام در دست‏نشین و سخن‏چین و همچنین صدور و ناشنوده؛ تشخیص، تشبیه و کنایه)

-          سرتراشیده است و سر سیاه می‏کند؛ سر بریده است و سخن می‏گوید (همان، 4) (تشخیص، متناقض‏نما)

-          آب رویش در سیاه‏روییست؛ زبان‏بریدنش شرط گویاییست (همان، 4) (تشخیص، کنایه، متناقض‏نما)

-          آسیبی از آن ارکانِ رضوی و ثهلان را از جای ‏بردارد؛ و نهیبی از آن کرة باوقار زمین را بیقرار گرداند (همان، 7) (مبالغه، کنایه)

-          نه هر سنگ که از بدخشان خیزد گوهر است؛ و نه هر نی که در مصر روید، نیشکر (همان، 15) (تمثیل، مراعات نظیر، کنایه)

-          عاقل از دیگی که در او توابل صبر و علقم برهم‏آمیخت، حلوای صابونی توقّع نکند؛ و خردمند از زمینی که در او تخم خرزهره ریخت، نیشکردرودن چشم ندارد (همان، 28) (تمثیل، کنایه، مراعات نظیر)

-          ای مرگف پیکار فروگذار، چون همه تیر انداختی، و ای روزگار، بیکار باش؛ چون جعبه بپرداختی (همان، 50) (تشخیص، کنایه)

-          سدّ یأجوج تاتار گشاده گشت و اسکندر نی، در خیبر کفّار بسته شد و حیدر نی؛ روباه بیشۀ شیر گرفت و شیر عرین نی، دیو بر تخت سلیمان نشست و انگشترین نی (همان، 50) (تمثیل، مراعات نظیر)

4. نتیجه‏‌‌گیری

قرینه‏پردازی به معنای «تکرار متوازن الگوی واحدهای زبانی» در بوطیقای نفثة‏المصدور جایگاهی مهم و محوری دارد که براساس الگوهای موجود می‏توان آن را در سطوح مختلف آوایی، معنایی، واژگانی، نحوی و بلاغی این کتاب یافت:

-          ساخت آوایی زبان، الگوهای متعدد هجایی و واجی ایجاد می‏کند و تکرار این الگوها به قرینه‏پردازی واجی و هجایی می‏انجامد که به فراوانی در نفثة‏المصدور نسوی کاربرد یافته‏ است.

-          قرینه‏پردازی معنایی در دو نوع ترادفی و تقابلی در نفثة‏المصدور کاربردی بسیار زیاد دارد. قرینه‏پردازی تقابلی نیز در نفثة‏المصدور هست، اما به گستردگی قرینه‏پردازی ترادفی نیست.

-          قرینه‏پردازی واژگانی کهتکرار واژه و گاه واحدهای بزرگ‏تر از آن، یعنی گروه، بند است، به دو شکل تکرار واژه و بازگردش واژگانی در نفثة‏المصدور روایی دارد.

-          قرینه‏پردازی نحوی که همان تکرار الگوهای نحوی در دو شاخة فرعیِ چیدمان نحوی یکسان و تکرار نقش است، در نفثة‏المصدور به فراوانی به چشم می‏خورد.

-          قرینه‏پردازی بلاغی که حاصل تکرار ساخت بلاغی و الگوهای آن است، به دو شیوه‏ «همانندی» و «هم‏آرایگی» در نفثة‏المصدور مصداق‌های بسیار دارد.


[1]. foregrounding

[2]. automatization

[3]. referential

[4]. deviation

[5]. extra Regularity

[6]. formalistic

[7]. poetics

[8]. Ferdinand de Saussure

[9]. structuralism

[10]. repetition

[11]. R. Jacobson

[12]. phoneme

[13]. syllable

[14]. morpheme

[15]. word

[16]. group

[17]. clause

[18]. sentence

[19]. pattern

[20]. structure

[21]. synonymous symmetries

[22]. antonymous symmetries

[23]. equivalent symmetries

[24]. synonymy

[25]. antithesis

مراجع

  1. منابع

    1. ایبرمز، مایرهوارد، هرفم، جفری‏گالت. (1387). فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی، ترجمۀ سعید سبزیان، ویراست نهم، چ 1، تهران: رهنما
    2. باطنی، محمدرضا. (1370/1). توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی، چ 4، تهران: امیرکبیر.
    3.  ـــــــــــــــ . (1370/2). نگاهی تازه به دستور زبان، چ 4، تهران: آگاه.
    4.  باقری، مهری. (1390). مقدمات زبان‏شناسی، چ 14، تهران: قطره.
    5.  حسن‏لی، کاووس، حسام‏پور، سعید. (1384). «قرینه‏گرایی خیّام در رباعیّات»، نشریّه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان ، شماره17، پیاپی14، 1-26.
    6.  حق‏شناس، علی‏محمد. (1383). سه چهرۀ یک هنر: نظم، نثر و شعر در ادبیات، مجله‏ مطالعات و تحقیقات ادبی ، سال1، ش1و2، 47-69
    7.  ـــــــــــــــــــــ . (1390). مقالات ادبی- زبان‏شناختی، چ 2، تهران: نیلوفر.
    8.  خطیبی، حسین. (1375). فنّ نثر در ادب پارسی، چ 2، تهران: زوّار.
    9. ذوالفقاری، حسن. (1386). تقارن‏ها و تناسب‏ها در گلستان سعدی، نشریه علمی پژوهشی گوهر گویا ، شماره4، 91-110.
    10.  رادویانی، محمدبن‏عمر. (1362). ترجمان‏البلاغه، تصحیح احمدآتش، چ 2، تهران: اساطیر.
    11.  رازی، شمس‏الدین‏محمدبن‏قیس. (1388). المعجم فی معاییر اشعارالعجم، تصحیح سیروس شمیسا، چ 1، تهران: نشر علم
    12.  زیدری‏نسوی، شهاب‏الدین‏محمد. (1389). نفثة‏المصدور، تصحیح امیرحسن یزدگردی، چ 3، تهران: انتشارات توس.
    13.  شفیعی‏کدکنی، محمدرضا. (1379). موسیقی شعر، چ 6، تهران: آگاه.
    14.  شمیسا، سیروس. (1369). آشنایی با عروض و قافیه، چ 4، تهران: فردوس.
    15.  ـــــــــــــــ . (1377). سبک‏شناسی نثر، چ 2، تهران: میترا.
    16.  ـــــــــــــــ .  (1371). نگاهی تازه به بدیع، چ 4، تهران: فردوس و مجید
    17.  صفوی، کورش. (1383). از زبان‏شناسی به ادبیات، جلد2، چ 1، تهران: سوره مهر.
    18.  ــــــــــــــ . (1390). از زبان‏شناسی به ادبیات، جلد 1، چ 3، تهران: سوره مهر.
    19. ـــــــــــــــ .  (1387). درآمدی بر معنی‏شناسی، چ 3، تهران: سوره‏ مهر.
    20.  طحان، احمد. (1387). نقد و بررسی زیباشناختی نفثةالمصدور، فصلنامه پژوهش‏های ادبی ، سال5، شماره19، 89-116
    21.  فاضل، احمد. (1388). درآمدی بر سخن‏آرایی و ظرافت‏های معنایی در نفثة‏المصدور زیدری نسوی، پژوهشنامه‏ زبان و ادبیات فارسی ، سال اوّل، شماره3، 111-126.
    22. قلی‏زاده، حیدر. (1383). نقش ساختار دستوری در ترجمه قرآن کریم، پژوهش‏های ادبی ، شماره3، 83-102
    23.  مشرف، مریم. (1386). نظم و ساختار در نظریه بلاغت جرجانی، شناخت، پژوهشنامه‏ علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی ، شماره45، 403-416.
    24. مشکوة‏الدینی، مهدی. (1385). ساخت آوایی زبان، چ 5، مشهد: دانشگاه فردوسی.
    25.  مهربان، صدیقه. (1390). نگاهی تازه به ویژگی‏های زبانی و بلاغی نفثة‏المصدور، فصل‏نامه تخصصی سبک‏شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب) ، شماره پیاپی14، 143-153.
    26.  نجفی، ابوالحسن. (1390). مبانی زبان‏شناسی و کاربرد آن در زبان فارسی، چ 11، تهران: نیلوفر.
    27.  وحیدیان‏کامیار، تقی. (1379). نثر مسجّع فارسی را بشناسیم، نامه فرهنگستان ، شماره15، 58-77.
    28.  ــــــــــــــــــ . (1383). بدیع از دیدگاه زیبایی‏شناسی، چ 1، تهران: سمت.
    29. همایی، جلال‏الدین. (1371). فنون بلاغت و صناعات ادبی، چ 8، تهران: موسسه نشر هما.

     

     

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار