بررسی انتقادی تطبیقی صنعت سجع در بلاغت فارسی و عربی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

سجع به‌عنوان یک آرایۀ بدیعی مبتنی بر آرایش لفظی و ظاهری، در اکثر آثار بلاغی عربی و فارسی مطرح شده است. هدف این مقاله این است که با نگاهی انتقادی و تطبیقی، تطور و تحول این صنعت را از دوران نخستین بلاغت­نویسی تا روزگار معاصر نشان دهد. بدین منظور، سیر تاریخی این صنعت بر اساس زمان و زبان تألیف آثار بلاغی و بدیعی مطالعه شد. برای درک بهتر و سهولت کار، انواع و اقسام سجع و آرایه­های متشکل از آن نظیر ترصیع، موازنه و تسمیط و تجزیه به صورت متفاوتی طبقه­بندی و نقد و بررسی شدند. با تطبیق دیدگاه­های عربی و فارسی در دوره­های مختلف این نتیجه حاصل شد که در مورد اصول و روش­های سجع­پردازی در این دو زبان، اختلاف­های اندکی وجود دارد. بلاغت­نویسان فارسی در کلیّت صنایع بررسی­شده، از علمای بلاغی عرب متأثر گشته­اند، اما گاهی نوآوری­هایی جزئی در روش و قواعد صنایع ایجاد کرده­اند که تکمیل­کنندۀ دیدگاه­های عرب­زبانان بوده است. با وجود این، نارسایی­هایی در تعریف صنعت سجع و اصول و قواعد آن وجود دارد که منجر به انحرافات و خطاهایی در تعریف انواع آن در سطح کلام و در شعر شده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Comparative critical study of riming prose in Persian and Arabic Rhetoric

نویسندگان [English]

  • Sakine Ghorbani 1
  • Seyed Javad Mortezaei 2
1 M. A. Student of Persian Languages and Literature, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
2 Associate Professor of Persian Language and Literature, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
چکیده [English]

Abstract
Riming prose which is a Figure of speech based on array of words, has been
discussed in most rhetorical works of Persian and Arabic. The purpose of this article
is the evolution of this figure of speech critically and comparatively from early days
of writing rhetoric books to the contemporary time. For this purpose, the historical
development of this figure of speech has been investigated based on the time and
language of writing these rhetorical works. Different definitions about this figure of
speech are presented in these works, some of which have been translated and
narrated from previous works. Altogether, equality of end and rhythm of words are
the main criterions of riming prose but each of the authors has expressed this equality
and harmony in various ways and presented different views on it.
In this article, for better understand and ease of work, types of riming prose and
related figures of speech to it have been categorized and criticized differently.
Riming prose for observance the principles and rules of equality, and its position at
the end of the dialects has been divided into parallel, symmetrical and lop- sided
types. For this reason, we recall these types main that are located in their main place;
at the end of spoken parts and phrases. Riming prose for the length of the rimed
prose sentences and the number of these words are divided in the form of Short,
medium and long. Given the main position of riming prose, if this figure of speech is
used in most of the words of the spoken parts and sentences or in the middle terms of
them, some of other forms of figures of speech are created which inlaying,
Parallelism and Guaranteed Portmanteau are the most important ones. And if the
main types of riming prose are used in the poem or more precisely, in the parts and
sections of hemistiches and verses, other figures of speech are created such as tashtir,
tasmit, and tajziye. Some of the types that rhetorical scholars and authors have come
up with the following of riming prose are completely null and void, and indication of
their ignorance and inattention in the historical background of riming prose. They
have been added these types with the aim of creation and innovating without any
rules and regulations. For this reason, these types have been studied below in vain
types.
After studying the evolution of the types of riming prose and all figures of speech
mentioned and comparing Arabic and Iranian experts' outlooks in different periods,
this can be concluded that there are slight differences regarding principles and
 M. A. Student of Persian Languages and Literature, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
ghorbanisakine@gmail.com
 Associate Professor of Persian Language and Literature, Ferdowsi University of Mashhad,
Mashhad, Iran
Received: 13/07/2015 Accepted: 15/03/2016
This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License
Literary Arts, 10th Year, No. 25, Winter 2018-2019
10
methods of using riming prose. Persian rhetoricians have been affected by Arabic
rhetoricians for the totality of investigated figures and they have created slight
innovations in methods and rules of figures of speech. However, there are
deficiencies in defining riming prose and its principles and rules which resulted in
deviations and errors in defining its types at the level of the word and in the poem.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Riming prose
  • Arabic Rhetoric
  • Persian Rhetoric
  • The Evolution of Figures of speech
  • Comparative Rhetoric

مراجع

  1. منابع

    1. ا­بن­منقذ، اسامة­­بن مرشد (1380ه/ 1960م). البدیع فی نقدالشعر، محققان أحمد بدوی و حامد عبدالمجید و ابراهیم مصطفی، قاهره: مکتبة و مطبعة مصطفی البابی­الحلبی و أولاده بمصر، محمود نصّار الحلبی و شرکاه.
    2. ابن­اثیر، نصرالله­­بن محمد (1358ه/ 1939ق). المثل­السائر فی ادب­الکاتب، مصحح محمد محی­الدین عبدالحمید، ج1،  القاهره: شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی­البابی­الحلبی و اولاده.
    3.  ــــــــــــــــــــــــــــ (1375/ 1956). جامع­الکبیر فی صناعه­المنظوم من­الکلام و­المنثور. مصحح مصطفی جواد و جمیل سعید، بی­جا: المجمع­العلمی­العراقی.
    4. ابن­منظور، محمدبن مکرم (1414/ 1994). لسان­العرب، گردآوردنده یوسف خیاط. بیروت: دار صادر.
    5. أبومحمد زکی­الدین عبدالعظیم­بن عبدالواحدبن ظافرالمصری (ابی­الاصبع مصری) (1368َ). بدیع­القرآن، ترجمه سیدعلی میرلوحی، مشهد: چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
    6.  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (بی­تا). تحریرالتحبیر فی صناعة­الشعر والنثر و بیان إعجازالقرآن، تقدیم و تحقیق حنفی محمد شرف، القاهره: المجلس­الأعلی للشئون­الاسلامیة.
    7. أبی­بکر، تقی­الدین (ابن­حجة­الحموی) (1991). خزانة­الأدب و غایة­الأرب، شرح عصام شعیتو، بیروت: دارالمکتبة الهلال.

    الدمشقی(ابن­ناظم/ ابن­مالک)، أبی­عبدالله بدرالدین­­بن مالک (1422ه/ 2001م). المصباح فی­المعانی و­البیان و­البدیع، حقق­الکتاب و قدّم له بدراسة فی تاریخ­البلاغة دکتر عبدالحمید هندوای، بیروت- لبنان: دارالکتب العلمیة. منشورات محمد علی بیضون.

    1. ارسطو (1371). ریطوریقا فن­الخطابه، مترجم پرخیده ملکی، تهران: اقبال.
    2. اسفندیارپور، هوشمند (1383). عروسان سخن (نقد و بررسی اصطلاحات و صناعات ادبی در بدیع)، تهران: فردوس.

    10. مؤید، یحیی­بن حمزه (العلوی­الیمینی) (1415ه/ 1995م). الطراز (المتضمن لاسرارالبلاغه و علوم حقایق­الأعجاز)، مصحح عبدالسلام شاهین، بیروت- لبنان: دارالکتب العلمیة.

    1. باقلانی، أبی بکر محمدبن الطّیب (1971). اعجازالقرآن، تحقیق السید أحمد صقر، قاهره: دارالمعارف.

    12. البحرانی، کمال­الدین میثم­بن­علی­بن میثم (1433ق/ 1391ش). اصول البلاغة، به تحقیق الجنة­العلمیة فی مؤسسة­الامام­الصادق، قم: مؤسسة­الامام­الصادق.

    1. تفتازانی، مسعودبن عمر المدعو بسعد (بی­تا). المطول. حاشیة السیّد میرشریف، قم: منشورات مکتبة الداوری.
    2.  (1374ه/ 1954م). تلخیص­المفتاح أو مختصر­المعانی. مصححان رضا لطفی و محمدعلی محمدی، بی­جا: مطبعة­التوحید.

    15. جاحظ، عثمان­­بن عمروبن ­بحربن محبوب (1380/ 1961). البیان والتبیین، به تحقیق عبدالسلام محمد هارون، الجزء­الثانی، چ1، قاهره: مکتبة الخانجی بمصر و مکتبة المثنی بغداد.

    16. جرجانی، محمدبن علی­بن محمد (بی­تا). الأشارات والتنبیهات فی علم­البلاغة، تحقیق عبدالقادر حسین، الفجالة- القاهره: دارالنهضة مصر للطبع والنشر.

    1. جوهری، اسماعیل­بن جماد (1376/ 1956). الصحاح تاج­اللغة و صحاح­العربیة، مصحح احمدبن الغفور، قاهره: دارالکتاب.

    18. الحلبّی، نجم­الدین ابن­اثیر (1971). جوهرالکنز (مختصرکتاب کنزالبراعة فی أدوات ذی­الیراعة)، به تحقیق محمد السید عثمان، بیروت- لبنان: دارالمکتب­العلمیة.

    19. خطیب قزوینی، محمدبن عبدالرحمن (1430ه/ 2009م). الایضاح فی علوم­البلاغة. راعتنی به و راجعه محمد عبدالقادر الفاضلی، صیدا- بیروت- لبنان: المکتبة­العصریة، شرکة ابناء شریف انصاری.

    1.  ــــــــــــــــــــــــــــــ (1363). تلخیص­المفتاح فی­المعانی والبیان والبدیع. قم: الرضی زاهدی.
    2. دهخدا، علی­اکبر (1377). لغت­نامه، چ2، تهران: مروارید.
    3. رادویانی، محمدبن عمرو (1949/ 1362). ترجمان­البلاغه، تصحیح احمد آتش، انتقاد ملک­الشعرای بهار، تهران: اساطیر.
    4. رازی، فخرالدین (1989م). نهایة­الایجاز فی درایة­الاعجاز، دراسة و تحقیق احمد حجازی السّقا، الأزهر- القاهره: المکتبة­الثقافی للنشر والتوزیع.

    24. رازی، شمس­الدین محمدبن قیس (1388). المعجم فی معاییرالاشعارالعجم. تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی، تصحیح مجدد مدرس رضوی و سیروس شمیسا، تهران: علم.

    1. رجایی، محمد خلیل (1353). معالم­البلاغه در علم معانی و بیان و بدیع، شیراز: انتشارات دانشگاه پهلوی.
    2. زاهدی، زین­الدین جعفر (1377). روش گفتار (علم­البلاغه)، مشهد: چاپخانه دانشگاه مشهد.

    27. زملکانی، عبدالواحدبن عبدالکریم (1383ه/ 1964م). التبیان فی علم­البیان (المطلع علی اعجازالقرآن). به تحقیق احمد مطلوب و خدیجة­الحدیثی، بغداد: مطبعة­العانی.

    1. الزوبعی، طالب محمد و حلاوی، ناصر (1996م). البلاغة­العربیة­البیان والبدیع، بیروت: دارالنهضة­العربیة.
    2. سکاکی، ابی یعقوب یوسف­بن محمد­بن علی (2011). مفتاح­العلوم، چ2، به تحقیق عبدالحمید هنداوی، لبنان: دارالکتب العلمیة.

    30. سیوطی، أبی­الفضل جلال­الدین عبدالرحمن­بن ابی­بکر (1408/ 1988). معترک­الأقران فی اعجازالقرآن. مصحح احمد شمس­الدین، بیروت- لبنان: دارالکتب­العلمیة.

    1. شمیسا، سیروس (1368). نگاهی تازه به بدیع، تهران: فردوس.
    2. صادقیان، محمدعلی (1379). زیور سخن در بدیع فارسی، یزد: دانشگاه یزد.
    3. صفوی، کوروش (1380). از زبان­شناسی به ادبیات، ج1، تهران: حوزۀ هنری.
    4.  صفی­الدین الحلّی (1412ه/1992م). شرح­الکافیة­البدیعیة فی علوم­البلاغة و محاسن­البدیع، چ2، تحقیق دکتر نسیب نشاوی، بیروت: دارالصادر.

    35. العسکری، ابی هلال الحسن­بن عبدالله­بن سهل(2006/1427). الصناعتین الکتابة و الشعر. به تحقیق علی محمد البجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: المکتبة العصریة.

    1. عمری کاتب بلخی (وطواط)، رشیدالدین محمد (1308). حدائق­السحر فی دقایق­الشعر، مصحح و مقدمه­نویس: عباس اقبال آشتیانی، تهران: کاوه.
    2. فائق ترمدی لکهنوی، غلام محمد (1909). مخزن­الفوائد، لاهور: پنجاب یونیورسیتی.

    38. فخری اصفهانی، شمس­الدین محمدبن فخرالدین (1389). معیار جمالی و مفتاح ابواسحاقی (علم عروض، علم قوافی، علم بدایع‌الصنایع) به تصحیح یحیی کاردگر، بی­جا: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

    1. الفراهیدی، أبی­عبدالرحمن الخلیل­بن احمد (1409ه). العین، جزء اول، تحقیق مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی، بی­جا: مؤسسة دارالجهرة.
    2. فشارکی، محمد (1379). نقد بدیع، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (سمت).
    3. فندرسکی، میرزا ابوطالب (1381). رسالۀ بیان بدیع. مقدمه و تصحیح و تحشیه سیده مریم روضاتیان، اصفهان: دفتر تبلیغات اسلامی.
    4. قدامة­بن جعفر (بی­تا). نقدالشعر، تصحیح محمد عبد­المنعم خفاجی، بیروت: دارالکتب العلمیة.

    43. القرشی، عبدالرحیم­بن­علی­بن شیث (1408ه/ 1988م). معالم­الکتابة و مغانم­الاصابة. تحقیقه و ضبطه و تعلیق حواشیه محمدحسین شمس­الدین، بیروت- لبنان: دارالکتب العلمیة.

    44. القیروانی، لأبی علی­الحسن­بن رشیق (1424/2004). العمدة فی محاسن­الشعر و آدابه و نقده، به تحقیق عبد­الحمید هندوانی، بیروت: المکتبة­العصریه. الدار النموذجیة - المطبعة العصریه.

    1. کاشفی سبزواری، کمال الدین حسین واعظ (1369). بدایع­الافکارفی صنایع­الاشعار. ویراسته و گزاردۀ میرجلال­الدین کزازی، تهران: نشر مرکز.
    2. الکلاعی، أبی­القاسم محمدبن عبدالغفور (1966). احکام الصنعة الکلام. تحقیق محمد رضوان الدّایة، بیروت- لبنان: درالثقافة.
    3. گرکانی، محمدحسن شمس­العلماء (1328). ابدع­البدایع، تهران: بی­نا.

    48. مازندرانی، محمد هادی­بن محمد صالح (1376). انوارالبلاغه؛ در فنون معانی، بیان و بدیع، به کوشش محمدعلی غلامی­نژاد، مرکز فرهنگی نشر قبله، تهران: دفتر نشر میراث مکتوب.

    49. مدنی، السید علی صدرالدین بن مغضوم (1389/ 1969). انوارالربیع فی انواع­البدیع، حققه و ترجم لشعرائه شاکر هادی شکر، الجزء­السادس و الجزء­الخامس. نجف اشرف: مطبعة النعمان.

    50. مرغینانی، للامام ابی­الحسن نصربن حسن (1364). محاسن­الکلام او المحاسن فی­النظم و­النثر، تحقیق و تقدیم محمد فشارکی، اصفهان: مطبعة پروین اصفهان- فرهنگسرای اصفهان.

    1. میرزا، نجفقلی(1362). درّه نجفی، تصحیح حسین آهی، چاپخانه مروی، ناشر فروغی.
    2. همایی، جلال­الدین (1361). فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: توس.

    53. هدایت، رضاقلی­­بن محمد هادی (1383). مدارج­البلاغه در علم بدیع، تصحیح حمید حسنی و بهروز صفرزاده، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

    1. هروی، سیف جام. جامع الصنایع و الاوزان، نسخۀ خطی، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران. ش 3728.
    2. 55.  افضلی، صارمه ( 1388). «بررسی تحول سجع از خواجه عبدالله انصاری تا سعدی»، دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد، استاد راهنما وحیدیان کامیار.
    3.  وحیدیان کامیار، تقی (1379). «نثر مسجّع فارسی را بشناسیم»، نامۀ فرهنگستان، شماره 15، صص 58- 77.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار