تداعی؛ ترفندی روایی- نمایشی برای متادرامِ گریز در تعزیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

2 استادیار گروه جغرافیا، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

چکیده

تعزیه گونه‌ای نمایش آیینی است که با هدف روایت وقایع تاریخی - مذهبی، به‌ویژه فجایع عاشورا و شهادت امامان اجرا می‌شود. اهمیت حادثة عاشورا در تعزیه تا حدی است که در اغلب تعزیه‌های غیرعاشورایی، شاعر پرده‌هایی فرعی خلق می‌کند تا از طریق آن بخش‌هایی از حوادث کربلا را نیز روایت کند. به این پرده‌های فرعی، گریز (گریز به صحرای کربلا) گفته می‌شود. گریزها همواره با اخلال در روایت خطی داستان (روایت‌گردانی) همراه‌اند؛ بنابراین شاعر باید به نحوی آنها را در تعزیة اصلی جای دهد. در این مقاله، شیوة گنجاندن گریزها در تعزیة اصلی بررسی شده است. به عقیدة نگارندگان، گریز از تعزیة اصلی بر پایة ترفند روایی- نمایشیِ تداعی انجام می‌شود که نتیجة یادآوری یک صورت یا مفهوم ذهنی است. برای بررسی این فرایند از مفاهیم روان‌شناسی مرتبط با تداعی استفاده شد و انواع، قواعد و عوامل تداعی در گریزها بررسی شد. از سوی دیگر، با توجه به اینکه گریز نوعی متادرام به شمار می‌رود، گریزها به دو نوع بیانی و نمایشی تقسیم شدند.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Association, a narrative-dramatic trick for “goriz” (breakout) metadrama in Ta’zie

نویسندگان [English]

  • Hamed Norouzi 1
  • Mofid Shateri 2
1 Assistant Professor of Persian language and literature, University of Birjand, Birjand, Iran
2 Assistant Professor of Geography, University of Birjand, Birjand, Iran
چکیده [English]

Abstract
Ta’zie, in the word, means mourning and to hold mourning ceremony for remembrance of deaths and in term refers to a kind of ritual show based on Karbala event and the martyrdom of Emams and other religious events and historical, mythologic and slangy tales and stories (Mazandaran; 1389: 101). Some researchers seek the routes of Ta’zie in pre-Islam Irainian religions, like Masaeb e Mitra, Soug e Siavash and Yadegare Zariran (refer to: Yar e Shater, 1384: 127-129) and some in mythological religion of Mesotopomia, Anatolia and Egypt (refer to:the same:130-135). The first signs of today's Ta’zie may be found in fourth and fifth century AH. From Safavieh, performance of Ta’zie becomes in a current way (Aslani, 1384:20). Ta’zie is a kind of dramatic literature in Iran which belongs to narrative form of folk literature (Gobino, 1369: 169) and so with regards to dramatic form of Ta’zie and its executive restrictions it seems that linear narration method is the most popular and sensible way to perform Ta’zie; but «in some versions of Ta’zie, there are some gooshe that are beyond original Ta’zie and to somehow show other events» (Mirshekar, 1388: 190) where happens in somewhere else. This «somewhere else» is often Karbala. So this out of main drama scenes that predicted for connecting the theme of Ta’zie to martyrdom of Imam Hossein is called «goriz to Karbala desert», Gooshe or Ta’zie (Fathalibeigi, 1370:231). This secondary Tazie can be known as an equivalent of metadrama in drama. «Metadrama is a drama in drama ... it can shift the audience from one drama to the other and to the deeper space» (Mirshekar, 1388: 89). Some researchers believe that this disrupting in narrative discourse in Tazie is exclusive, without introduction (short) and sudden; but according to article writers, shifting of scene method and creating goriz (breakout) metadrama lie in innovative using of association trick. Association in word means to call one another (Dad, 1383:123) and in psychology means mental solidarity between two or several imagination or feeling or memory that the presence of one causes stimulating the another (Pashaie, 1369:257). Association rules can be summarized in resemblance, contiguity, contrast (Pournamdarian et.al, 1388:2) and the causation ( Pour Afkari; 1373: 123) . These narrations usually happens in religous non-Ashoraie ShabihKhani, it is not clear that from when the goriz become popular in Shabihkhani (Ashourpour, 1389: 334); but the general style of goriz is almost similar in all Tazies. This means that in every proper situation that there are both neccessary tools for association and the narrative process prepares audience's mind for narration, the poet associates the whole or a part of the scene of Karbala for player and following it the audiences using an internal or external factor. Association factor will be the elements of drama, if it is external; but it should be noted that verbal narratives have an important role in scenery of Ta’zie; because the scene space is more presented by player's description; The external factors of association in extensive or compound form (singular or structural). Sometimes the association occurs for a Shabihe in mental form .This association occurs just in context and in dialog or soliloquy forms. In addition to all these facilities, in Ta’zie sometimes players perform the associated events for audience. Sometimes they narrate it through expression. But these methods are exemplary of metadrama in Ta’zie; but with expressive and dramatic methods, respectively.
 In different Ta’zie the poet first tries to find a similarity point in terms of subject, character and scene and then uses the same similarity and to conduct the scene to Karbala and Imam Hossein’s martyrdom using association trick. Diffrent kinds of association are used in Ta’zie. Following species can be enumerated for association: 1- single associations (Ta’zie of Imam Reza’s martyrdom: water; Ta’zie of Imam Zein Ol Abedin martyrdom: butcher, Ta’zie of Holy Masoumeh’s death:water). 2- Compound association (Ta’zie of Imam Reza’s martyrdom: relation of sister-brother kinship; Ta’zie of Esmaiel’s sacrificing; Ta’zie of Hamze’s martyrdom: the lifeless body of no-shade martyr in sunshine; Ta’zie of Omarebn Abd Vad: sending of Imam Ali to the battlefield by prophet and …); 3- Association with abstract association factor (Ta’zie of Imam Reza’s martyrdom: death in roam; Ta’zie of Abdolah ebn AbdolMotaleb: death in roam); 4- Association with lexical factor (Ta’zie of Imam Reza’s martyrdom: Hossein’s name; Ta’zie of throwing of Yousof in pit: Hossein’s name; Ta’zie of curse of parents); 5- Association based on proximity rule (Ta’zie of Imam Reza’s martyrdom: water); 6- Association based on resemblance rule (Ta’zie of Esmaiel’s sacrificing, Ta’zie of throwing of Yousof in pit ; Ta’zie of Habil and Qabil ; Ta’zie of Mousa and Feron; Ta’zie of Emam Mousa Kazem’s martyrdom); 7- Association based on contrast rule (Ta’zie of Amrobn Qazve Ahad; Ta’zie of the birth of holy Mousa; Ta’zie of Safein and Lailatol Harir war); 8- Association with mental factor (Ta’zie of Emam Reza’s martyrdom: salutation to Emam Hossein’s holy shrine when martyrdom; Ta’zie of throwing of Yousof in pit; Ta’zie of Emam Ja’efar Sadeq’s martyrdom).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Taʼzie
  • goriz (breakout)
  • Association
  • Narrative
  • Metadrama
  1. منابع

    1. آراسته، رضا (1348). سیر روان‌شناسی در غرب، تهران: دهخدا.
    2. آسابرگر، آرتور (1380). روایت در فرهنگ عامیانه، رسانه و زندگی روزمره، ترجمة محمدرضا لیواری، تهران: کانون اندیشة ادارة کل پژوهش‌های سیما.
    3. آقایی میبدی، فروغ (1392). «پیش‌درآمدی بر مطالعة روایت و روایت‌پژوهی»، کهن‌نامة ادب پارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال چهارم، شمارة دوم، تابستان، 1-19.
    4. اخوت، احمد (1371). نشانه‌شناسی مطایبه، تهران: فردا.
    5. اسماعیلی، حسین (1389). تشنه در میقاتگه، تهران: معین.
    6. اصلانی، محمدرضا (1384). «تعزیه نمایش‌های آیینی ایران»، آزما، شهریور و مهر، شمارة 37،.20-22.
    7. امیرمشهدی، محمد و زهرا طاهری (1392). «تکرار و تداعی؛ ویژگی سبکی نظامی در منظومة خسرو و شیرین»، فصلنامة تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال ششم، شمارة دوم، پیاپی 20، تابستان، 363-381.
    8. امین، حسن (1390). «هنرهای نمایشی در ایران و اسلام: منابع تاریخی تعزیه»، حافظ، شمارة 88، آذر، 59-66.
    9. بکتاش، مایل و فرخ غفاری (1383). تئاتر ایرانی (سه مجلس تعزیه)، تهران: قطره.
    10. بیمن، ویلیام (1389). «ابعاد فرهنگی قراردادهای نمایشی در تعزیة ایرانی»، در تعزیه: آیین و نمایش در ایران، ویراستار: پیتر چلکووسکی، ترجمة داود حاتمی، تهران: سمت.
    11. پاشایی، ع. (1369). فرهنگ اندیشة نو، تهران: مازیار.
    12. پورافکاری، نصرت‌الله (1372). فرهنگ جامع روان‌شناسی-روانپزشکی، 2 جلد، تهران: فرهنگ معاصر.
    13. پورنامداریان، تقی و ناهید طهرانی ثابت (1388)، «تداعی و فنون بدیعی»، فنون ادبی، دانشگاه اصفهان، سال اول، شمارة 1، پاییز و زمستان، 1-12.
    14. توکلی، حمیدرضا (1383)، «تداعی، قصه و روایت مولانا»، مطالعات و تحقیقات ادبی، پاییز و زمستان، شمارة 34، 9-38.
    15. ـــــــــــــــــ (1391). بوطیقای روایت در مثنوی، تهران: مروارید.
    16. تولان، مایکل جی. (1383). درآمدی نقادانه-زبان‌شناختی بر روایت، ترجمة ابوالفضل حری، تهران: بنیاد سینمایی فارابی.
    17. جوکار، نجف و ناصر جابری (1389). «پیوند ابیات مثنوی بر مبنای تداعی و تمثیل»، نشریة ادب و زبان دانشگاه شهید باهنر کرمان، دورة جدید، شمارة 28 (پیاپی 25)، 51-73.
    18. خوارزمی، حمیدرضا (1394). «ارتباط مراعات‌النظیر و تداعی معانی و سیر تحول آنها»، فصلنامة پژوهش‌های ادبی و بلاغی، سال چهارم، شمارة 13، زمستان، 57-75.
    19. داد، سیما (1383). فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید.
    20. شکرکن، حسین و دیگران (1392). مکتب‌های روان‌شناسی و نقد آن، 2جلد، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت) و مرکز تحقیق و توسعة علوم انسانی.
    21. شهیدی، عنایت‌الله (1382). «تعزیه چیست»، فصلنامة تئاتر، شمارة 34 و 35، بهار و تابستان، 147- 180.
    22. ـــــــــــــــــ (1384). «دگرگونی و تحوّل در ادبیات و موسیقی تعزیه»، در تعزیه: نیایش و نمایش در ایران، گردآوری پیتر چلکووسکی، ترجمة داوود حاتمی، تهران: سمت.
    23. شــیر ژیان، فریده (1381). جایگاه نمایش سنتى در تئاتر معاصر ایران، تهران: آن.
    24. صافی پیرلوجه، حسین (1391). «روایت‌گردانی در قصه‌های عامیانه و داستان‌های نوین فارسی»، فصلنامة نقد ادبی. سال5، شمارة 19، پاییز، ص77-102.
    25. صالحی راد، حسن (1389). مجالس تعزیه، 2 جلد، تهران: سروش.
    26. عاشورپور، صادق (1389). نمایش‌های ایرانی: تعزیه، تهران: سورة مهر.
    27. عناصری، جابر (1363). «متدولوژی تعزیه»، نمایش، دورة قدیم، شمارة 1، پاییز، 4-15.
    28. فتحعلی بیگی، داوود (1370). «گوشه در تعزیه»، فصلنامة تئاتر، شمارة 11 و 12، 229-272.
    29. فروغی، محمدعلی (1389)، سیر حکمت در اروپا، تهران: هرمس.
    30. فروید، زیگموند (1382). «رئوس نظریه روانکاوی»، ترجمة حسین پاینده، ارغنون، شمارة 22، پاییز، 1-74.
    31. ـــــــــــــــ (1392). تعبیر خواب، ترجمة شیوا رویگریان، تهران: مرکز.
    32. کادن، جی. ای. (1380). فرهنگ ادبیات و نقد، ترجمة کاظم فیروزمند، تهران: شادگان.
    33. «گریز به صحرای کربلا در تعزیه‌های دیگر» (1363ب). دانشگاه انقلاب، شمارة 41، آبان، 73 تا 75.
    34. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1363الف). دانشگاه انقلاب، شمارة 40، مهر، 78 تا 79.
    35. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1363ج). دانشگاه انقلاب، شمارة 42، آذر، 72 تا 73.
    36. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1363د). دانشگاه انقلاب، شمارة 43، دی، 73- 73.
    37. گوبینو، ژوزف کنت (1369). «تئاتر در ایران»، ترجمة جلال ستاری، فصلنامة تئاتر، شمارة 11 و 12، پاییز و زمستان، 165-203.
    38. مازندرانی، هادی (1389). «تعزیه نیازی معنوی و اجتماعی»، فرهنگ پویا، شمارة 19، دی، 101-106.
    39. محمودی، محمد علی و هاشم صادقی (1388). «تداعی و روایت داستان جریان سیّال ذهن»، پژهش‌های ادبی، سال 6، شمارة 24، 129-144.
    40. مفید، محمدبن‌محمد (1388). ارشاد، ترجمة حسن موسوی مجاب، قم: سرور.
    41. مهندس‌پور، فرهاد (1390). زنانگی و روایت‌گری در هزار و یک شب، تهران: نشر نی.
    42. میرشکار، فرید (1388). «متادرام در تعزیه»، صحنه، دورة جدید، تابستان، شمارة 67، 89-92.
    43. ناظرزاده کرمانی، فرهاد (1368). «عناصر تشکیل‌دهندة هنر نمایش»، سورة اندیشه، دورة اول، اسفند، شمارة 12، 22-23.
    44. همایونی، صادق (1386). «تعزیه، هنری دینی و ملی»، کتاب ماه هنر، آذر و دی، ص52-60.
    45. همایونی، صادق و محمود صباحی (1382). «تعزیه (یا شبیه‌خوانی)»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج7، تهران: بنیاد دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 511-519.
    46. وحیدیان کامیار، تقی (1383). بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناسی، تهران: سازمان تهیه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
    47. وودورث، رابرت سشنز (1348). مکتب‌های روان‌شناسی، ترجمة غلامرضا بهرامی، تهران: دانشگاه تهران.
    48. ویرث، آندرزیــج (1384). «جنبه‌هاى نشانه‌شــناختى تعزیه»، در تعزیه: نیایش و نمایش در ایران، گردآوری پیتر چلکووســکى، ترجمۀ داوود حاتمی، تهران: سمت.
    49. یارشاطر، احسان (1384). «تعزیه و آیین‌های سوگواری در ایران قبل از اسلام»‌، در تعزیه: نیایش و نمایش در ایران، گردآورنده پیتر چلکووسکی، ترجمة داوود حاتمی، تهران: سمت.
    50. یاکوبسن، رومن (1380). «قطب‌های استعاره و مجاز»، ترجمة کورش صفوی، در ساختگرایی، پساساخت‌گرایی و مطالعات ادبی، به کوشش فرزان سجودی، تهران: حوزة هنری.
    51. یگانه، فرح (1387). «تعزیه به‌مثابه رویداد تئاتری»، ترجمة رضا پرچی‌زاده، هنر و معماری، شماره 41، بهار، 176-187.
    52. یونگ، کارل گوستاو (1379). خاطرات، رؤیاها و اندیشه‌ها، ترجمة پروین فرامرزی، چ3، مشهد: آستان قدس رضوی.
      1. Boring, E. G. A. (1950). History of Experimental psychology, New Delhi, India: Cosmo Pub.
      2. David Ballin Klein (1970). A History of Scientific Psychology: Its Origins and Philosophical Backgrounds, New York: Basic Books.
      3. Duane P. Schultz & Sydney Ellen Schultz (2015). A History of Modern Psychology, Bostone: Cengage Learning.
      4. Fowler, R. (1991). A Dictionary of Modern Critical Terms, London and New York, Routledge.