ویژگی‌های ناگفتة شعر و فضای ادبی عصر قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

تحقیقات اصیل و بنیادی دربارة موضوع شعر دورة بازگشت و عصر پس از صفویه، نسبت به دوره‌های دیگر شعر فارسی بسیار اندک است. این مقطع تاریخی شاید به‌دلیل تقلید و تکرار از دیگر دوره‌های ادبی کم‌اهمیت‌تر باشد؛ ولی ترک و طرد بخش عظیمی از تاریخ و فرهنگ این سرزمین و فراموشی و گمنامی آثار عمده و شاعران بزرگ این دوره نیز خسرانی بزرگ در پی خواهد داشت. همین کم‌مهری و ناچیزانگاری دربارة شعر دورة بازگشت سبب ناشناخته ماندن ویژگی‌های فضای ادبی آن دوره و قوانین حاکم بر آن شده‌است. با تأمل دقیق در جامعة ادبی، تعاملات میان شاعران و همچنین محصولات شعری این دوره به مؤلفه‌ها و مشخصاتی برمی‌خوریم که یا محصول این عصر است یا نسبت به دیگر ادوار شعر و ادب فارسی به‌صورت ممتازتری نمودار شده‌است. در این مقاله در دو بخش باعنوانِ 1. ویژگی‌های فضای ادبی دورة بازگشت و 2. ویژگی‌های شعر و ادب دورة بازگشت، به موضوعاتی همچون انجمن‌های ادبی و روابط حاکم بر آن، گسترش خوش‌نویسی و هنرورزی در میان شاعران، اعتبار بسیار شعر و ادب در میان درباریان، فراوانی خاندان‌های اهل فضل و هنر و تغییر تخلص خواهیم پرداخت. این ویژگی‌ها نمونه‌هایی شاخص و گاه منحصربه‌فردی است که در فضای ادبی عصر قاجار دیده می‌شود و پیشتر از دیدگان پژوهندگان پنهان بوده‌است. در این مقاله به تفصیل و با ذکر نمونه‌های متعدد این ویژگی‌ها بررسی و تحلیل می‌شود.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The unspoken features of the poem and the literary atmosphere of the Qajar era

نویسنده [English]

  • MohammadEbrahim Irajpour
Associate Professor of Persian Language and Literature, Payam Noor University, Tehran, Iran
چکیده [English]

In the different periods of Persian poetry, the smallest amount of original and fundamental research belongs to the theme of Return Literary style and the post-Safavid period. Although this historical section is hardly comparable with other literary periods due to the imitations and repetitions, abandoning and rejection of a vast section of history and culture of this land and the oblivion and the anonymity of the major works and great poets of this period will be followed by great losses.
This short-sighted view and underestimating approach to the poetry of the Return Literary style has led the features of the literary atmosphere and it's governing rules of that period not to be known correctly. With precision in the literary community, and the interactions among the poets as well as the poetic products of this period, we will find the components and specifications that are the product of this era or have been shown more favorably than other periods of Persian poetry and literature. Literary associations and its relations, the spread of calligraphy and arts among the poets, the strong connection of the court with poetry and literature, the abundance of the families of the bounty and art, and the change of pseudonym are examples of some of the characteristic features that are unique in the literary atmosphere of Qajar era that had already been hidden for the researchers. In this article, we will look at some of these features in detail and with a few examples.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Style of return
  • poetry
  • Qajar era
  • literary associations
  • calligraphy
  1. منابع

    1. اوحدی، مجید (1345). «تاریخ انجمنهای ادبی اصفهان»، مجلة وحید، شمارة 38، بهمن، 163 -166.

    1. ایرج‌پور، محمدابراهیم (1389). «شناخت‌نامة هدایت»، آینة میراث، شمارة 46، بهار و تابستان، 15-54.
    2. بهار، محمدتقی (1371). بهار و ادب فارسی، به‌کوشش محمد گلبن، چ2، تهران: امیرکبیر.
    3. بیابانکی، سعید (1388). « انجمن های ادبی اصفهان از دیروز تا امروز»، مجلة شعر، شمارة 67، پاییز، 56 – 58.
    4.  بیضایی، پرتو (1316). «شرح حال استاد صباحی بیدگلی کاشانی» ، ارمغان، سال هجدهم، اردیبهشت، 109 – 124.
    5. خاتمی، احمد (1373). ت‍اری‍خ‌ ادب‍ی‍ات‌ ای‍ران‌ در دوره‌ ب‍ازگ‍ش‍ت‌ ادب‍ی‌ (از س‍ق‍وط ص‍ف‍وی‍ه‌ ت‍ا اس‍ت‍ق‍رار م‍ش‍روطه‌)، تهران: پایا.
    6.  خاوری، فضل‌الله حسینی شیرازی (1380). تاریخ ذوالقرنین، تحقیق ناصر افشارفر، انتشارات کتابخانة مجلس شورای اسلامی .
    7. ـــــــــــــــــ (1378). تذکرة خاوری، تصحیح میرهاشم محدّث، تهران: زنگان.
    8. رضاپور آکردی، محمد مهدی (1394). پژوهشی در شعر دورة نخست بازگشت، تهران: اراده.
    9. رضایی و دیگران (1394). «تحلیل چند اصطلاح نقد ادبی در تذکره‌های عصر صفویه»، نامة فرهنگستان (ویژه‌نامة شبه‌قاره)، پاییز و زمستان، شمارة 5.
    10. رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم (1345). تاریخ خط و خطاطی، تهران: امیرکبیر.
    11. رنجبری حیدرباغی، احمد (1394). «نگاهی به دو تذکرة شعر از اسرار علیشاه تبریزی و نقد و بررسی تصحیح حدیقةالشعرای اسرار»، فصلنامة نقد کتاب میراث، سال دوم، شمارة 6 و 7، تابستان و پاییز.
    12. زرقانی، سید مهدی (1388). تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی، تهران: سخن.
    13. سپنتا، ساسان (1365). « انجمن های ادبی اصفهان»، مجلة آینده، شمارة 7و8، مهر و آبان، 385-396.
    14. سپهر، محمدتقی (1377). ناسخ‌التواریخ (تاریخ قاجاریه)، به اهتمام جمشید کیان‌فر، 3 جلد در 2 مجلد، تهران: اساطیر.
    15. شفیعیون، سید سعید (1393). «گذری دیگرگون بر تذکره‌های ادبی»، مجلة فنون ادبی، شمارة 11، پاییز و زمستان، 85 – 104.
    16. شکوری، ابوالفضل (1368). «نقش القاب در رجال‌شناسی»، مجلة یاد، پاییز، شمارة 16 ، 97 – 138.
    17. شمس لنگرودی، محمد (1375)، م‍ک‍ت‍ب‌ ب‍ازگ‍ش‍ت‌: (ب‍ررس‍ی‌ ش‍ع‍ر دوره‌ه‍ای‌ اف‍ش‍اری‍ه‌، زن‍دی‍ه‌، ق‍اج‍اری‍ه‌)، تهران: مرکز.
    18. شمیسا، سیروس (1375). سبک‌شناسی نثر، تهران: میترا.
    19.  عضدی، احمدخان (1376). تاریخ عضدی ، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: علم .
    20.  شفیعی کدکنی، محمدرضا (11382). ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما، ترجمة حجت‌الله اصیل، چ 2، تهران: نشر نی.
    21. ــــــــــــــــــ (21382). «روان‌شناسی اجتماعی شعر فارسی (در نگاه به تخلّص‌ها)»، بخارا، شمارة 32، مهر و آبان ، 46 – 66.
    22. صداقت حسینی، سیدرضا (1390). «محبت‌نامه و ساقی‌نامة حکیم غلامعلی شیرازی»، میراث شهاب، پاییز و زمستان، شمارة 65و66، 337 -359.
    23. قدسی، منوچهر (1349). «یک خاندان فضل و هنر در اصفهان»، مجلة هنر و مردم، بهمن، شمارة 100، 33- 37.
    24. محمودمیرزا قاجار (1394). گلشن محمود، تصحیح میرهاشم محدّث، کاشان: سفیر اردهال.
    25. مدایح نگار تفرشی، ابراهیم (1363). تذکرة ناصری و تذکرة مجدیه، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: بابک.
    26. مسجدی، حسین (مصحح) (1385). تذکرة مآثر الباقریه، تألیف میرزامحمدعلی وفا زواره‌ای، نشر سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
    27. ــــــــــــــــــــــــــ (1390). مقدمة تذکرة مدایح المعتمدیه، تألیف میرزامحمدعلی مذّهّب، انتشارات دانشگاه اصفهان.
    28. معلم حبیب‌آبادی ، محمدعلی (1362). مکار‌م‌الآثار، ج 4، اصفهان: مؤسسة نشر نفایس مخطوطات اصفهان.
    29. نقوی، علیرضا (1343). تذکره‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران: علمی.
    30. همایی، جلال الدین (1308). «هما»، مجلة ارمغان، مرداد و شهریور، شمارة 105-106 ، 326 – 338.
    31. ــــــــــــــــــ (1343). برگزیدة دیوان سه شاعر اصفهان، تهران: کتابفروشی فروغی.
    32. ــــــــــــــــــ (1375). تاریخ اصفهان (مجلد هنر و هنرمندان)، به‌کوشش ماهدخت‌بانو همایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.

    6.       (بی‌نا) (1388). «انجمن‌های ادبی در دارالادب ایران: مروری بر وضعیت مهم‌ترین انجمن‌های ادبی شیراز»، فصلنامة شعر، شمارة 68، 28 -30.

    7.       تجربه‌کار، نصرت (1350). سبک شعر در عصر قاجاریه، تهران: مسعود سعد.

    22.   صفایی، ابراهیم (بی‌تا). کتاب نهضت ادبی ایران در عصر قاجار، چ 2، تبریز: ابن سینا.

    24.   فتحعلی‌شاه قاجار (1370). دیوان فتحعلی‌شاه «خاقان»، به‌کوشش حسن گل‌محمدی، تهران: اطلس.

    25.   فتوحی، محمود (1387). نظریة تاریخ ادبیات، تهران: سخن.

    26.   گلچین‌معانی، احمد (1363). تاریخ تذکره‌های فارسی، چ 2، 2ج، تهران: سنایی.

    27.   ـــــــــــــــــــ (مصحح) (1321). تذکرة یخچالیه، تألیف میرزامحمد علی مذهّب، چ 3، شرکت تضامنی حیدری.

    28.   مسکین، محمدعلی (قرن 13). تذکرة مسکین(نسخة خطی)، کتابخانة مجلس شورای اسلامی، شمارة 15434.

    32.   صفایی، ابراهیم (بی‌تا). کتاب نهضت ادبی ایران در عصر قاجار، چ 2، تبریز: ابن‌سینا.