نقد و بررسی مباحث بلاغی در مجموعۀ لطایف و سفینۀ ظرایف

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

2 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

3 استاد بازنشسته گروه زبان و ادبیات فارسی کالج دولتی گوردون، راولپندی، پاکستان

چکیده

امروزه یکی از مهم‌ترین حوزه‌های مطالعات ادبی، نقد و بررسی آثار بلاغی از منظرهای مختلف است؛ این‌گونه مطالعات، به‌خصوص زمانی که روی آثار کهن‌تر و با دیدی انتقادی انجام شود، اهمیتی دوچندان می‌یابد. مجموعۀ لطایف و سفینۀ ظرایف تألیف سیف جام هروی،یکی از کهن‌ترین منابع بلاغت فارسی است که در سده‌های هشتم و نهم در شبه‌قاره تدوین شده است. بررسی مباحث بلاغی در مجموعۀ لطایف باتوجه‌به قدمت آن، برای ترسیم چشم‌اندازی از تاریخ بلاغت و روند تطوّر آن به‌ویژه در شبه‌قاره، اهمیت خاصی دارد؛ به این منظور، در این مقاله سعی شده است میزان نوآوری، تأثیرپذیری و همچنین اهمیت این اثر ازمنظر بلاغت بررسی شود. پس‌از مقایسۀ مجموعۀ لطایف با منابع عمدتاً بلاغی پیش‌از آن، روشن شد سیف جام در تدوین بخش بلاغت مجموعۀ لطایف، از منابع مختلف، بدون ذکر منبع و نام نویسندگان آنها، اقتباس کرده که به نمونه‌هایی از آن اشاره خواهد شد. همچنین در این پژوهش، برخی از اشتباهات بخش بلاغت مجموعۀ لطایف، در سه حوزۀ تعریف، مثال و تقسیم‌بندی‌، نقد و بررسی شده است؛ در پایان نیز، به برخی از نوآوری‌های مجموعۀ لطایف ازقبیل اصطلاح‌سازی برای مفاهیم بلاغی، نقد شعر شاعران گذشته، تقسیم‌بندی‌های تازه و مثال‌های نو اشاره می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Criticism and review of rhetorical subjects in Majmu'e-ye-Latayef-va-Safine-ye-Zarayef

نویسندگان [English]

  • Omid Shahmoradi 1
  • Mohammad jafar Yahaghi 2
  • Arif Naushahi 3
1 Ph. D. Student of Persian Language and Literature, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
2 Professor of Persian language and literature, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
3 Retired Professor of Persian Language and Literature, Government Gordon College, Rawalpindi, Pakistan
چکیده [English]

Abstract
Currently, one of the most significant areas of literary studies is to assess, review and criticize of various rhetorical work from different viewpoints; such studies is more remarkable especially when performed on older literary texts with critical-thinking view.”Majmu'e-ye-Latayef-va-Safine-ye-Zarayef” poem ontology compiled by "Saif-e-Jam-e-Heravi", one of the most ancient rhetorical text from the late eight and early nine AH centuries, is written in the Indian subcontinent. The study of rhetorical subjects in ”Majmu'e-ye-Latayef ", considering its history, provides outlook on rhetoric’s history and development, especially in the Indian subcontinent; hence, this paper inspects this work from innovations, impressionability and imitation viewpoints as well as its importance from rhetoric perspective.
 The innovation of "Saif-e-Jam" in this poem ontology are as follows: personal terminology for rhetoric concepts, critique of his precedent poets’ poems, novel classifications, and new examples. Additionally, he gathered poems from both famous and less known Indian subcontinent poets, hence his ontology could be the only reference for several poets, especially the less knows or unknown ones. Such innovations has extolled the merits of his ontology beyond a merely imitation work.
To specifically clarify imitations of ”Majmu'e-ye-Latayef ", this work is compared against other precedent predominantly rhetorical texts. This comparison reveals that “Saif-e-Jam-e-Heravi" have adopted various sections of his poem ontology from different references without mentioning their titles and authors; several of such references are as follows: Rashid-e-Vatvat's “Hadayegh-ul-Sehr” (divisions and examples), Jajarmi's “Munes-ul-Ahrar” and Kalati's “Munes-ul-Ahrar”(classification and poem samples), Amir Khosrow's “Eijaz-e-Khosrawi” and “Dibache-ye-Divan-e-Ghorrat-ul-Kamal”(definitions and examples created by Amir Khosrow), Khatib-e-Qazvini's “Al-Eizah-fi-Olum”(definitions), and Taftazani's “Al-Motawwal” (definitions).
Furthermore, this work reviews and criticizes errors and mistakes of this ontology's rhetoric section in definitions, examples, and classification areas. "Saif-e-Jam-e-Heravi" have intended to collect an ontology and just exploit rhetoric viewpoint for classification of the gathered poems under separate sections; hence, he have mentioned incorrect examples for a given literary figure of speech or even have called one specific figure of speech under different names or labels (e.g., “tarh-e horuf” /lipogram and “hazf-e horuf”/ elision are identical).

کلیدواژه‌ها [English]

  • rhetoric
  • adoption
  • Saif-e-Jam-e-Heravi
  • Majmu'e-ye-Latayef-va-Safine-ye-Zarayef
منابع
1. امیرخسرو، خسرو بن محمود (1876م). اعجاز خسروی، لکهنو: مطبع منشی نول‌کشور.
2. ــــــــــــــــــــــــ (1975م). دیباچۀ دیوان غرّة‌الکمال، به کوشش سید وزیرالحسن عابدی، لاهور: نیشنل کمیتی برای سات سو ساله تقریبات امیرخسرو.
3. تفتازانی، سعدالدّین (2013م). المطوّل (شرح تلخیص مفتاح‌العلوم)، الطبعة الثالثة، المحقق عبدالحمید هنداوی، بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
4. جاجرمی، محمّد بن بدر (1337). مونس‌الاحرار فی دقائق‌الاشعار، به کوشش میرصالح طبیبی، ج1، تهران: چاپ اتّحاد.
5. ـــــــــــــــــــــــ (1350). مونس‌الاحرار فی دقائق‌الاشعار، به کوشش میرصالح طبیبی، ج2، تهران: سلسلۀ انتشارات انجمن آثار ملّی.
6. حسینی نیشابوری، عطاءالله بن محمود (1384). بدایع‌الصّنایع، مصحّح رحیم مسلمانیان قبادیانی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
7. الخطیب القزوینی، جلال‌الدّین محمّد (1302ق). تلخیص‌المفتاح، وقف علی طبعه سلیم نصرالله داغر، بیروت.
8. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ (2002م). الإیضاح فی علوم‌البلاغة؛ المعانی و البیان و البدیع، محقق ابراهیم شمس‌الدّین، بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
9. رادویانی، محمّد بن عمر (1380). ترجمان‌البلاغه، به اهتمام و تصحیح و حواشی و توضیحات احمد آتش، همراه ترجمه و مقدّمه و توضیحات به‌کوشش توفیق سبحانی و اسماعیل حاکمی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
10. سکاکی، أبی یعقوب یوسف (1987م). مفتاح‌العلوم، ظبطه و کتب هوامشه و علق علیه نعیم زرزور، بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
11. سیف جام هروی (تالیف 804 ق الف). مجموعۀ لطایف و سفینۀ ظرایف، لندن: کتابخانۀ بریتانیا، شمارۀ Or. 4110 [نسخۀ خطّی]، تاریخ کتابت نامعلوم.
12. ـــــــــــــــــ (تالیف 804 ق ب). مجموعۀ لطایف و سفینۀ ظرایف، کابل: آرشیو ملّی افغانستان، شمارۀ 14.761 [نسخۀ خطّی]، تاریخ کتابت نامعلوم.
13. ـــــــــــــــــ (تألیف 778 ق). جامع‌الصّنایع‌والأوزان، تهران: کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شمارۀ 8453 [نسخۀ خطّی]، تاریخ کتابت نامعلوم.
14. شاه‌مرادی، امید و یاحقی، محمدجعفر و عارف نوشاهی (1398). «نقد عرفات‌العاشقین با تکیه‌بر مجموعۀ لطایف و سفینۀ ظرایف»، فصل‌نامۀ متن‌شناسی ادب فارسی، سال پنجاه و پنجم، دورۀ جدید، سال یازدهم، شمارۀ سوم (پیاپی 43)، صص 25-41.
15. شمس قیس، محمّد بن قیس (1388). المعجم فی معاییر اشعارالعجم، به تصحیح محمّد بن عبدالوهاب قزوینی، و تصحیح مجدّد مدرّس رضوی، و تصحیح مجدّد سیروس شمیسا، تهران: علم.
16. شمیسا، سیروس (1383). نگاهی تازه به بدیع، ویراست سوم، تهران: میترا.
17. عابدی، امیرحسن (1985م). «مجموعۀ لطایف و سفینۀ ظرایف»، بیاض، سال 5، ش 1 – 2، صص 1 – 20.
18. فتوحی، محمود (1385). نقد ادبی در سبک هندی، ویراست دوم، تهران: سخن.
19. قزوینی، محمّد (1388). یادداشت‌های قزوینی، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: مؤسسۀ انتشارات دانشگاه تهران.
20. کلاتی اصفهانی، احمدبن‌محمّد. مونس‌الاحرار فی دفایق‌الاشعار، دست‌نویس کتابخانۀ حبیب‌گنج، میکروفیلم 3787 دانشگاه تهران، تاریخ کتابت سدۀ 13-14.
21. نذیر احمد (1991م). غزل‌های حافظ براساس مجموعۀ لطایف و سفینۀ ظرایف، دهلی نو: خانۀ فرهنگ جمهوری اسلامی ایران.
22. ـــــــــــ (1394). «چند شاعر فارسی‌گوی عهد فیروزشاه تغلق»، ترجمۀ شیوا امیرهدایی، نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 4، 347 - 377.
23. نوشاهی، عارف (1378). «مجموعۀ لطایف و سفینۀ ظرایف منبعی کهن در شعر فارسی و صنایع ادبی»، معارف، دورۀ 16، ش 1 (پیاپی 46)، صص 50 - 65.
24. ـــــــــــــــ (1379). «فصل موسیقی مجموعۀ لطایف و سفینۀ ظرایف»، معارف، دورۀ هفدهم، شمارۀ 2، صص 135-140.
25. ــــــــــــــ (1381 الف). «مجموعۀ لطایف و سفینۀ ظرایف»، دانشنامۀ ادب فارسی، جلد سوّم، صص 879 - 880.
26. ــــــــــــــ (1381 ب). «جامع‌الصّنایع‌والاوزان از مآخذ کهن فارسی در علوم بلاغی و سبک‌شناسی شعر»، معارف، فروردین – تیر، شمارۀ 55، صص 36 – 49.
27. وحید، فوزیه (2011م). بررسی انتقادی جلد اوّل مجموعۀ لطایف و سفینۀ ظرایف نوشتۀ سیف جام هروی، رسالۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اسلامی علی‌گره.
28. ـــــــــــــ (2014م). هندو ایرانی شعرا کانو دریافت مجموعۀ کلام، علی‌گره: مشکوة پرنترس.
29. وطواط، رشیدالدّین محمّد (1362). حدایق‌السّحر فی دقایق‌الشّعر، به تصحیح عباس اقبال، تهران: سنایی.