نمادشناسی مفاهیم شیر و انار در خسرو و شیرین نظامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

منظومة خسرو و شیرین نظامی یکی از منظومه‌های برجستة ادب فارسی در قرن ششم هجری قمری است. بررسی و مقایسة تطبیقی هویت شخصیت های داستانی این منظومه با سایر منابع تاریخی و ادبی، نشان ­دهندة اختلاف روایت نظامی با روایت منقول دیگر مورخان و نویسندگان از این داستان است. برای نمونه شیرین و فرهاد در برخی از متون، برخلاف روایت نظامی، کنیز و سپهبد معرفی شده اند. محققان برای این اختلاف عللی چون اختلاف منابع روایی و همسان پنداری شیرین با آفاق (همسر نظامی) و ... ذکر کرده اند. جدای از چنین فرضیه هایی، به نظر می رسد سبب این تفاوت، فراموشی طرح و زیرساخت اولیة داستان در نگاه ناقلان منبع روایی نظامی باشد؛ زیرا با استناد به نشانه های درون متنی منظومه، شیرین و فرهاد همانند روایت مورخان و سایر شاعران، کنیز و سپهبد هستند که در اثر نظامی هویت آنها تغییر یافته­ است. سند ما برای این فرضیه اشاره به دو پدیدة شیر و انار در ارتباط با این دو شخصیت در منظومة خسرو و شیرین است؛ دو ماده­ای که بر اساس متن زراتشت­نامه و گفتة موله، ایرانشناس لهستانی، در ایران باستان مواد مخصوص به دو طبقة کشاورز – دامدار و جنگاور محسوب می­شدند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of the Concepts of “Milk” and “Pomegranate” in the Khosrow and Shirin by Nezami

نویسنده [English]

  • Jabbar Nasiri
Ph. D. Graduate of Persian Language and Literature, University of Isfahan, Isfahan, Iran
چکیده [English]

Abstract
Khosrow and Shirin is one of the great romances of the twelfth-century Persian literature. The evaluation and comparison of the identity of this romance's characters with other historical and literary resources show the differences in narratives of Nezami and that of other historians and writers of this romance. For instance, in some texts, Shirin and Farhad are introduced as bondwomen and general. Researchers argue that the reasons behind such differences are known as variations in the narrative sources and the identification of Shirin with Afagh (Nezami's wife). Moreover, it seems that the reason for such differences could be the neglect of the primary theme and plot of the story by Nezami's narrators since based on the internal symbols of the romance, as historians and other poets narrate, Shirin and Farhad are bondwomen and general roles which have changed in Nezami's work. Our evidence for this assumption is a reference to the symbols of milk and pomegranate about the eponymous characters which according to the Slovenian Iranist Marijan Molé, and the text of Zarathushtra-Nama are matters used in ancient Iran by the two classes of farmers and soldiers.
In the romance of Khosrow and Shirin, this relationship is shown in Shirin and other maids' love for milk, and the growing of pomegranate tree from Farhad's ax. In the original version of the story, Farhad and Shirin are considered the representatives of the warrior and farmer classes because of their affiliation with the symbols of milk and pomegranate. However, with the decline of the former class in time, and the sinking of its related into oblivion, the original reason for the existance of these two symbols in the story has remained unknown for narrators and readers. By looking at the story from this perspective, Shirin, Farhad, and Khosrow are respectively the representatives of the working (farmers), warrior, and royal classes. Therefore, we could guess that in the early versions of the story, like some historical and literary sources, Farhad belonged to the warrior class, and Shirin was a woman from the lower class of the society (farmer) who due to the decline of the warrior class, gradually their character changed in the later versions including the one Nizami worked on. Hence, the presence of Farhad as a warrior in some pastiches of Khorow and Shirin could be due to the adherence of the poet to the sources and is not related to his poetic license or manipulation of the text.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Milk
  • Pomegranate
  • Farhad
  • Shirin
  • Nezami
  1. منابع

    1. ابوالقاسمی، مریم و آرزومند ­لیالکل، مصطفی (1389). «بررسی شخصیت فرهاد از واقعیت تا افسانه». تاریخ ادبیات. شمارة 66. صص 5- 22.
    2. اسدی، سلمان (1384). «سیر فرهاد در ادبیات فارسی و ترکی». سخن عشق. شمارة 27. صص 24-34.
    3. اسلامی ندوشن، محمدعلی (1390). داستان داستان­ها. تهران: شرکت سهامی انتشار.
    4. امیرقاسمی، مینو (1391). دربارة قصه­های اسطوره­ای. تهران: مرکز.
    5. اوستا (1375). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.
    6.  بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد (1337). ترجمة تاریخ طبری (قسمت مربوط با ایران). به اهتمام محمدجواد مشکور. تهران: خیام.
    7.  بهرام پژدو، زرتشت (1338). زراتشت­نامه. به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: کتابخانه طهوری.
    8.  پاکدل، مسعود (1391). «مقایسة منظومه­های خسرو و شیرین فردوسی و نظامی». پژوهش­نامة فرهنگ و ادب. شمارة سیزدهم. سال هشتم. صص 240 -258.
    9.  پناهی، نعمت­الله (1384). «شخصیت شیرین در منظومة خسرو و شیرین نظامی». نامة پارسی. سال دهم. شمارة 4. صص 33-56.
    10. مینوی خرد (1391). تفضلی، احمد؛ به کوشش ژاله آموزگار. تهران: توس.
    11.  ثعالبی نیشابوری، عبدالملک بن محمد بن اسماعیل (1368). تاریخ ثعالبی مشهور به غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم.  ترجمة محمد فضائلی. تهران: نقره.
    12. خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین حسینی (1333). تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. با مقدمة جلال­الدین همایی. تهران: خیام.
    13. دادور، نغمه (1390). «شیرین، واقعیتی تاریخی یا اسطوره­ای». پژوهش­های ادبی. شمارة 31 و 32. صص 81-96.
    14. درویشیان، علی­اشرف و خندان، رضا (1382). فرهنگ افسانه­های مردم ایران. جلد پنجم. تهران: کتاب و فرهنگ.
    15. ذوالفقاری، حسن و شیری، علی­اکبر (1395). باورهای عامیانة مردم ایران. تهران: نشر چشمه.
    16. زرین­کوب، عبدالحسین (1389). پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد. تهران: سخن.
    17. سرلو، خوان ادواردو (1388). فرهنگ نمادها. ترجمة مهرانگیز اوحدی. تهران: دستان.
    18.  شروو، پ.اُ ؛ بریان، پی یر؛ شکی، منصور (1381). «طبقات اجتماعی در ایران باستان». ترجمة منیژه اذکایی، نامة پارسی، س 7. ش 3. صص 17-42.
    19. شوالیه، ژان و گربران، آلن (1385). فرهنگ نمادها. ترجمة سودابه فضایلی. جلد اول و چهارم. تهران: جیحون.
    20.  طوسی، محمد بن محمود (1382). عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
    21.  فردوسی، ابوالقاسم(1389). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. دفتر هشتم. تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
    22.  قرشی، امان­الله (1389). آب و کوه در اساطیر هند و ایرانی. تهران: هرمس.
    23.  قلی­زاده، خسرو (1388). فرهنگ اساطیر ایرانی برپایة متون پهلوی. تهران: پارسه.
    24.  کریستنسن، آرتور (1385). ایران در زمان ساسانیان. ترجمة رشید یاسمی. تهران: صدای معاصر.
    25.  کوپر، جین (1379). فرهنگ مصوّر نمادهای سنتی. ترجمة ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد.
    26. ________ (1391). فرهنگ نمادهای آیینی. ترجمة رقیه بهزادی. تهران: نشر علمی.
    27. کومن، فرانتس. (1386). دین مهری. ترجمه احمد آجودانی. تهران: ثالث.
    28.  گیرشمن، رومن (1388). ایران از آغاز تا اسلام. ترجمة محمد معین. تهران: سمیر.
    29.  مجمل­التواریخ و القصص (1318). به تصحیح ملک­الشعرا بهار. تهران: خاور.
    30.  مختاری، محمد (1368). حماسه در رمز و راز ملی. تهران: قطره.
    31. مختاریان، بهار (1389). درآمدی بر ساختار اسطوره­ای شاهنامه. تهران: اگه.
    32.  مزداپور، کتایون (1371). «خسرو و شیرین در دو روایت». فرهنگ. شماره 10. صص 409- 430.
    33.  مستوفی، حمدالله (1339). تاریخ گزیده. به اهتمام عبدالحسن نوائی. تهران: امیرکبیر.
    34.  مظفری، علیرضا (1368). «پیشینة یادکردفرهاد در ادب پارسی». جستارهای ادبی. پاییز و زمستان. شماره­های 86 و 87. صص 449-460.
    35.  مقدسی، مطر بن طاهر (1349). آفرینش و تاریخ. جلد سوم. ترجمة محمد­رضا شفیعی­کدکنی. تهران: انتشارات  بنیاد فرهنگ ایران.
    36.  نامة تنسر به گشنسب (1354). تصحیح مجتبی مینوی. تهران: خوارزمی.
    37. نامورمطلق، بهمن. (1392). درآمدی بر اسطوره­شناسی. تهران: سخن.
    38.  نظامی، الیاس بن یوسف (1370). خسرو و شیرین. به کوشش عبدالحمید آیتی. تهران: امیرکبیر.