نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران
2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Iqbal Lahori, a Muslim thinker, believed that poets, like prophets, are leaders and guides of human beings. Poetry, in his belief, is the means of expressing the truth and inviting people to fight for the truth. Iqbal has paid attention to the instructive and persuasive aspect of speech, as well as the eloquence and rhetoric of words and meanings of poetry. Imperative sentences show the most important aspect of the conative function of language. For these reasons, the function of secondary senses of imperative sentences in Iqbal poetry was studied and analyzed in this study. The research method was based on the identification and classification of secondary senses of imperative sentences in Iqbal's poetry besides analyzing the evidence based on the two-way relationship between the speaker and the audience. This was an important research because it could explain the function of language and message transmission methods according to the interaction between the poet and his audience. The results of this study showed that in Iqbal's poems, 770 sentences had been used with secondary meanings, while the imperative sentences had the meaning of guidance in 50% of them and he was thus in a superior position to the audience in terms of knowledge and awareness. In 35% of the evidence, he spoke to the audience with an equal verbal communication so as to persuade them. He showed a lower position in front of the audience only when he spoke to God and absent or imaginary audience.
Introduction
Iqbal Lahori (1877-1938) was a Muslim philosopher, politician, poet, thinker, and one of the leaders, who revived religious thoughts and strived for the unity and progress of Muslims in the world. He was an knowledgeable thinker. He studied in European universities. He was fluent in Persian, Arabic, Urdu, Sanskrit, and English languages. He also knew the views of philosophers, such as Hegel, Schopenhauer, Nietzsche, etc. and criticized some of them. He believed that a poet's duties are finding out the secrets of existence and revealing them to humanity. Therefore, according to him, the purpose of a poem is changing people's thoughts and inviting everyone to make an effort for revolution. That's why "his poems are lively, powerful, and exciting in terms of theme and music of combined words." (Yusefi, 1990: 407)
Iqbal knew Urdu, Persian, Arabic, Sanskrit, and English languages, but chose Persian language to express his passionate thoughts. He wrote poetry in all forms and styles of Persian poetry; yet, his poetry is not an imitation of the poems of other poets. and "Although he did not intend to be a poet, he was the greatest thinker and poet of his time due to the eloquence of his words, rhetoric of his meanings, and popular nature of his poetry." (Schimmel, 2004: 222) His poetry is worthy of attention because he paid attention to the instructive and persuasive aspects of speech while paying attention to the eloquence of the words and meanings of his poems. Imperative sentences show the persuasive role of language in the best way. Therefore, paying attention to the use of imperative sentences and their other meanings reveals a poet’s ways of using an artistic language to us.
Material & Methods
The aim of this study was to analyze the secondary meanings of imperative sentences in Iqbal Lahori's poems. For this purpose, all the imperative sentences of his poems were extracted from the general texts of his Persian poems and analyzed in terms of their secondary meanings.
Discussion & Results
The importance of this research was not in revealing the thematic aspects of Iqbal's poems and explaining his thoughts, but in paying attention to the functions of language and methods of conveying the message in his poetry. By explaining the semantic aspect of the sentences based on the two-way communication between the speaker and poet and the listener and singer and finally analyzing the frequency of using them, as well as the position and role of the speaker in relation to the reader, we tried to answer the following question: What are the views of Iqbal as a Muslim thinker and leader about a poet’s role and duty and how are they reflected in his poems?
Abdul Qader Al Jorjani is considered the founder of rhetoric. In his book entitled Dalael-al-E’jaz (The Reasons for Miracles), he considers rhetoric to be "the science of speech" and believes that the eloquence of words is related to the order of hidden features in speech unlike those who thought that rhetoric is related to words". (Shauqi Zeyf, 2004: 216-218) Syntactic purposes do not cause advantages absolutely and by themselves; rather, the advantage is related to purposes, according to which the speech is organized (Jorjani, 2004: 93). In explaining the purposes of words, Abdul Qader has examined the subjects of declarative and non-declarative sentences (interrogative, exclamatory, and imperative sentences) (Insha), but he has not fully explained the types of non-declarative sentences and their meanings (Shauqi Zeyf, 2004: 315). Zamakhshari, who found Jorjani's writings to be the best way of portraying the miraculous rhetoric of the Qur'an, has adapted Abdul Qader’s opinions with the verses of the Qur'an and combined this type of adaptation with many of his own views. In the explanation of interrogative and imperative sentences in the verses of the Qur'an, he has explained other meanings that can be understood from the implicit evidence. He completed Abdul Qader’s comments, but the later scholars of rhetoric did not add anything more to his words. Writers like Fakhr Razi, Sakkaki, Taftazani, Ibn Arab Shah, etc. have only explained and summarized the opinions of these two scholars. They have included a series of useless rules in their books and divided their books into sub-sections with smaller sub-headings (Alavi Moqadam, 1993: 319). Later scholars of rhetoric, such as Siyuti and Taftazani, have not added anything to Zamakhshari's words in the imperative sentences. The definitions of imperative sentences in Arabic and Persian rhetorical books are more or less the same. They have listed different types of secondary meanings with 5 to 20 purposes, in imperative sentences.
In explaining the diagram of Jacobsen's communication process, Safavi (1994: 31-32) has mentioned phonetic and imperative constructions as the most obvious examples of the persuasive role of language, a role in which the message is directed towards the listener. Therefore, in any case, the purpose of using imperative construction is to persuade the audience; however, if the meaning of the imperative sentence "executing the command is impossible or inconvenient for the addressee" turns into an exclamatory sentence with an emotional meaning in the context of speech (shamisa, 2007: 49), it will be understood to have a virtual secondary meaning. In addition, the relationship between the speaker and the listener determines the different meanings of imperative sentences; that is, the relationship based on equality or superiority and inferiority on both sides of the verbal communication determines the purpose of the speaker to use an imperative sentence. Also, it should be noted that not only the levels of practical power are the basis of the equality or superiority of the speaker and listener, but also the difference in the levels of awareness and knowledge gives meaning to the process of communication between the speaker and the listener. Accordingly, in this study, all the imperative sentences of Iqbal's poems were identified and classified into 9 groups based on the secondary purposes of the sentences as follows:
Guiding and encouraging
The difference between ordering and guiding and persuading is in the question of whether the audience is required to do an action or not. Although the functions of guidance and persuasion are the same, these two meanings are different in terms of the need for the audience to do the work, the relationship between the speaker and listener, and the speaker's level of confidence in the awareness and acceptance of the audience. When the purpose of the speaker is persuading the audience through his guidance, the poet puts himself in a more superior position than the audience in terms of having knowledge and awareness, while it is thought that the audience is empty-minded or his knowledge of the subject is very little and his acceptance of the issue is also doubtful. Persuasion does not have a persuasive aspect because the audience is equal to the speaker in terms of knowledge and information about the subject or at least he is not empty-minded. Among Iqbal's 770 verses, in which imperative sentences had a secondary meaning, 320 verses bore the meaning of guidance and 125 verses had the meaning of persuasion.
Praying, wishing, and begging
In Iqbal's 72 verses, there were imperative sentences with the meaning of prayer and in 111 verses had the meaning of wishing and begging. Praying and begging both mean a request from a subordinate person to his/her superior one. If the audience is able to fulfill the speaker's request, the imperative verb would mean a wish from God, the Prophet, and other great religious leaders, while it means praying, but if the listener is unable to fulfill the speaker's request, the imperative verb can mean a wish and begging. In addition, in the sense of desire, "the speaker does not hope that his desire will be fulfilled because either the request is impossible or his/her superior person is not able to do it." (Dibaji, 2015: 43)
Requesting
The use of imperative sentences in the sense of request shows the equality of the speaker and the listener; "that is, a friend or colleague asks his friend and colleague to do something." (Kazzazi, 1994: 219) Only in a relatively small number of Iqbal's poems (25 verses), the imperative verb meant a request.
Asking for compassion
In this case, the use of an imperative verb means asking the listener, who has the same rank as the speaker. The purpose of this way of speaking is "to attract the audience’s kindness and affection". (Kazzazi, 1994: 53) In 10 verses of Iqbal's poems, the imperative sentences meant a request for compassion.
Taunting and ridiculing
Taunting and ridiculing is the use of an imperative verb in speech with the intention of humiliating the audience or blaming and slandering him. In this situation, it is necessary that the listener’s level of dignity be lower than that of the speaker or the speaker imagine to have a higher position than the audience. In Iqbal's 6 verses, the imperative sentences meant taunting and ridiculing and in 5 verses, the poet talked to the hypocrites.
Threatening and warning
Using an imperative verb to convey the meaning of threatening or warning although not binding on the audience requires the speaker's real or alleged superiority over the audience. What is meant by excellence is not the superiority of dignity based on power, but the speaker's possession of more knowledge in particular subject areas or his imagination and belief in relation to his increased knowledge or lived experience. In Iqbal's 48 verses, the imperative verbs had such a meaning.
Informing and warning
In terms of the relationship between the speaker and the listener and their positions, informing is similar to warning with the difference that the purpose of warning and threatening is to prevent the audience from doing something, but the purpose of informing and warning is to encourage. This meaning could be seen in Iqbal's 10 verses.
Creating a surprise
In Iqbal's 30 verses, the imperative sentences meant creating a surprise in the audience. In most of these verses, the poet surprised the audience and was proud of himself. In this case, along with the conative role of imperative sentences, the emotive role of language is prominent and "the speech is directed towards both the listener and speaker." (Safavi, 1994: 40) In this case, the audience is equal to the poet or is his friend, but he does not have the poet’s spiritual experience. Therefore, in terms of knowledge and experience, the poet is in a superior position compared to the audience and reports an event that the audience is unfamiliar with.
Considering equity and giving authority to someone
Giving authority to someone means stimulating someone and leaving him/her free to choose between two opposite things (Homaei, 1994: 102-103). In the concept of considering two things as equal, it is assumed that one thing happens more than the other thing. In Iqbal's 12 verses, the imperative verbs were mentioned with these two meanings. In this case, whenever the poet talks to God, his speech means a prayer, but when the audience’s status is equal or lower than the speaker’s, the poet’s purpose is guidance and encouragement.
Conclusion
The aim of this research was to investigate the secondary meanings of imperative sentences in Iqbal Lahori's poems. For this purpose, 770 verses, in which imperative sentences had been used with secondary meanings, were identified, analyzed, and categorized in terms of the relationship between the poet and the audience. The results of this research obtained from the total of these 770 verses were as follows:
- 42% of the imperative sentences meant guidance .In his writings, Iqbal considered a poet to be equal to a prophet and emphasized that his role and duty was awakening people’s will and encouraging them to face hardships for achieving peace and well-being. His frequent use of imperative sentences in this sense showed that he had used his poetry to communicate his ideology.
- After conveying the meaning of guidance, the imperative verbs, the most frequent meaning of the imperative sentences in Iqbal's poetry was warning and punishment (a total of 7%).
- The use of the imperative sentences with the meaning of taunting and ridiculing in Iqbal's speech was so little that it could be ignored because it did not reflect the poet's style in speaking to an inferior audience.
- In Iqbal's poetry, encouragement was the second most frequent secondary meaning of the imperative sentences (16%).
- 4% of the imperative sentences in Iqbal's poetry meant creating a surprise in the audience.
- 4% of the imperative sentences in Iqbal's poetry meant requesting and attracting the audience’s kindness and affection.
- Only 2% of the imperative sentences in Iqbal's poetry had the meaning of equality and giving authority to someone.
Praying and begging both mean a request from a subordinate person to his/her superior one. Iqbal did not praise anyone but God in his poetry and thus, the imperative sentences in 72 verses of his meant a prayer to God. In his 111 verses, the meaning of the imperative sentences was wishing and begging. In these sentences the listener or audience, was absent and virtual, such as a butler (Saqi), the sun, or the soul of the deceased poets.
The analysis of the secondary meanings of the imperative sentences in Iqbal's poetry showed that the poet spoke to the audience only in front of God and a virtual and absent audience from a lower position. In other cases, he always spoke to a listener, who was of equal status or had a lower status than his. In Iqbal's poetry, speaking to the audience from a superior position had the highest repetition in the imperative sentences with secondary meanings (a total of 50%). Speaking to a listener, who had the same status and dignity as the speaker with a total of 35% showed the second most used form of meaning in the imperative sentences in Iqbal's poetry, while most of these sentences had the meaning of encouragement. Choosing the meaning of guidance and encouragement for the imperative sentences and avoiding humiliating and mocking the audience showed that Iqbal, above all else, cared about the missions and roles of poetry and poet in guiding people, especially Muslims. For this purpose, according to the context and conditions of the speech, he spoke of a superior or equal position to the audience’s, while the poet’s higher position and dignity was the result of his greater knowledge and awareness than those of his listeners audiences, whom he imagined; hence, it was his duty to guide them.
کلیدواژهها [English]
1ـ مقدمه
علامه اقبال لاهوری (1317‑1256 ش.) ـ فیلسوف، سیاستمدار، شاعر و اندیشمند مسلمان ـ از پیشروان احیای اندیشۀ دینی و تلاش برای اتحاد و پیشرفت مسلمانان جهان است. تحصیلات او در دانشگاههای اروپا و تسلط او بر زبانهای اردو، فارسی، انگلیسی، عربی و سانسکریت و نیز آشنایی او با دیدگاههای فیلسوفانی مانند هگل، شوپنهاور، نیچه و... همراه با نقد افکار بعضی از آنها، از وی متفکری صاحبنظر ساخته است؛ متفکر مبارزی که «شور و شوق مردم هند به آزادی و سعی مسلمین هند در راه تشکیل یک دولت اسلامی در هند، تاحد زیادی مرهون تعلیمات سیاسی اوست» (مینوی، 1327: 9).
به نظر کاسمی، رسالت عظیم سیاسی اقبال، ایجاد پاکستانی بزرگ و مسلمان بوده و شعر او، وسیلۀ تبلیغ این رسالت است (نک. حقیقت، 1357: هیجده)؛ اما اقبال، رسالت شاعر را فراتر از این و همسنگ و همپایۀ پیامبری میداند:
|
شعر را مقصود اگر آدمگری است |
|
شاعری هم وارث پیغمبری است |
به نظر او «کائنات هرگز زحمت آشکارساختن خود را برای ما بر خود هموار نمیسازد. این سهم بر عهدۀ شاعر است که مفاهیم را دریابد و بشناساند و بر بشریّت آشکار سازد» (همان، 1368: 78)؛ بنابر همین عقیده، شاعرانی را که حقیقت و رسالت شعر را فدای جادوی کلمات و سحر هنر میکنند، مایۀ انحطاط و رهزن قلب میداند. 1 او این معنی را در مقالهای به زبان انگلیسی، با عنوان «نقدی بر شعر و شاعری عربی معاصر حضرت رسول اکرم (ص)» چنین شرح میدهد: «شاعری میتواند اشعار زیبایی بسراید؛ اما جامعۀ خود را بهسوی جهنم ببرد و حقیقت شعر را در خدمت انحطاط دربیاورد و ملّت خود را بهسوی نیستی و تباهی سوق دهد. آخرین هدف هنر و همۀ اعمال انسان، بهدستآوردن قدرت و شوکت و زندگی پر از هیجان و ولوله است و معیار ارزش هرچیز هم همین است؛ اینکه چقدر صلاحیت زندگیبخش در آن وجود دارد. هنر والا و باارزش باید نیروی خفتۀ ارادۀ ما را بیدار سازد و ما را برای مقابله با آزمایشها و سختیهای زندگی، ترغیب و تشویق و آماده کند» (نک. اقبال، 1372: 291‑290).
اقبال معتقد است «ملّتها نمیتوانند بدون معجزه قیام کنند و هنری که خاصیت عصای موسی در آن نباشد، فاقد ارزش است» (سعیدی، 1370: 60). او در نامهای به سیّد سلیمان ندوی مینویسد: «در شاعری نظریۀ ادب برای ادب، هیچوقت هدف من نبوده است؛ مقصود تنها این است که در افکار انقلاب به وجود بیاید و بس» 2 (نک. اکرم، 1982: 79)؛ ازاینرو، شعر او القای پویایی و نهضت و جنبش و تپش است... و وقتی همگان را به نهضت و کوشش و همّت دعوت میکند، شعرش ازنظر مضمون و ترکیب الفاظ و موسیقی کلام، زنده و پرتوان و هیجانانگیز میشود (یوسفی، 1369: 406‑407).
او برای بیان این اندیشههای پرشور خود، با وجود آشناییاش با دیگر زبانها، زبان فارسی را انتخاب کرده است و «چنانکه خود در مکتوبی نوشته است، در یادگرفتن این زبان زحمات بسیار متحمل شده است» (ریاض، 1397: 5). به گفتۀ جاوید اقبال (1372: 132)، فرزند او، علامه اقبال زبانهای اردو، عربی و فارسی را نزد سیّد میرحسن آموخته بود؛ اما در لندن و پس از آشنایی با عطیه فیضی که او را بیشازپیش با زبان و شعر فارسی آشنا کرد، از ستایشگران حافظ شد و به گفتۀ عبدالقادر گرامی، اولین شعرهای فارسی خود را در لندن سرود؛ پس از آن، اگرچه گاهوبیگاه شعری به زبان اردو میسرود، فارسیسرایی بر او غلبه کرد (نک. همان: 170‑181).
اقبال دربارۀ انتخاب و ترجیحنهادن سرودن شعر به زبان فارسی، در نامهای به عبدالقادر گرامی نوشته است: «میل دارم به فارسی شعر بگویم چون که حرف دلم را نمیتوانم به اردو بزنم» (اقبال، 1372: 209)؛ علاوهبر این، «پیام اقبال در قالب زبان فارسی، در میان ایرانیان، درسخواندگان و فارسیزبانان شبهقاره و دریزبانان تاجیکستان و افغانستان، شنوندگان و خوانندگان بیشتری داشت» (ساکت، 1385: چهارده). اقبال خود دربارۀ سرودن مثنوی «اسرار خودی» به زبان فارسی چنین گفته است: «در ابتدا، اسرار خودی را فقط برای هندوستان گفته بودم. در هندوستان اشخاصی که بتوانند زبان فارسی را خوب متوجه شوند، بسیار اندک هستند؛ غرض این بود که نظرم را تا آنجا که میتوانم به مردم دوردست برسانم. هنگامی نیز من در این اندیشه بودم که این مثنوی از مرزهای هندوستان خواهد گذشت و سینۀ دریاها را خواهد شکافت و به اروپا خواهد رسید. بدون شک فکر میکنم پس از این مسئله بود که علاقۀ من نسبتبه زبان فارسی افزایش یافت و شعر به زبان فارسی گفتم» (اقبال، 1372: 297‑298).
به گفتۀ علامه دهخدا، اقبال هنگامی زبان فارسی را برای بیان اندیشههای خود در قالب شعر انتخاب کرد که نفوذ سیاسی، فرهنگی، نظامی و اقتصادی بیگانگان بر هندوستان گسترده شده و ستیز بیامان آنها با زبان و فرهنگ ایرانی رواج یافته بود؛ درنتیجه افزونبر اینکه زبان فارسی از رواج افتاده بود، کاربردش کهنهپرستی و محافظهکاری نیز مینمود (نک. ساکت، 1385: پانزده). اقبال در این انتخاب، تا بدانجا پیش رفت که او را «آخرین نقطۀ تکامل فکر اسلامی هندی در ادبیات فارسی» (صفا، به نقل از حقیقت، 1357: پنجاه و هفت) و «مهمان بزرگ زبان فارسی» دانستهاند (نک. اسلامی ندوشن، 1381: 26). فروزانفر او را تجلّی روح مولوی نامیده که در این عصر طلوع کرده است (نک. ریاض، 1397: 40). به عقیدۀ نفیسی «اقبال سبک امپرسیونیسم شعر فارسی را که در هند کمکم فرسوده و مندرس شده بود، بهروش سمبولیسم مشایخ بزرگ تصوف ایران، مانند سنایی، عطار، عراقی، مولانا و محمود شبستری برگرداند (به نقل از عرفانی، 1332: الف). ملکالشعرای بهار، اقبال را خلاصه و نقاوه و میوۀ رسیدۀ مجاهدات و مساعی جاویدان نهصدسالۀ عالمان و ادیبان ایرانی و اسلامی (نک. عرفانی، 1332: 111) و در مثنویِ «سلام به هند بزرگ»، او را وارث بیدل میداند:
|
بیدلی گر رفت اقبالی رسید |
|
اهل دل را نوبت حالی رسید |
کلیات اقبال به زبان اردو، بالغ بر 6000 بیت و اشعار فارسی او، تقریباً 9000 بیت است؛ اما جالب اینکه اشعار اردوی او نیز ازنظر نوع کلمات، ترکیب، وزن، قافیه و ردیف به فارسی بسیار نزدیک است (سعیدی، 1370: 13). او در همۀ قالبها و سبکهای شعر فارسی، شعر سروده؛ 3 اما شعرش در بند تقلید نمانده و «با آنکه به سبک گذشتگان شعر سروده است، شاعری نوپرداز است» (اسلامی ندوشن، 1381: 22). «اسلوب تازۀ اقبال در بازسازی هنرمندانۀ مضامین ازپیشموجود و نیز ابداع مضامین تازه، تأثیر شعر او را دوچندان ساخته است» (مینوی، 1327: 15‑18). وی با آنکه قصد شاعری نداشته، مضامین تازه و اندیشههای سازنده را در قالب اوزان عروضی و الفاظ منسجم و فصیح بیان کرده و بهسبب فصاحت الفاظ و بلاغت معانی و مردمیبودن شعرش، در مقام بزرگترین شاعر متفکر جای گرفته است (شیمل، 1383: 222).
توجه و تأکید اقبال بر وجه ارشادی و ترغیبی کلام، در عین توجه به فصاحت و بلاغت الفاظ و معانی شعر، باعث شده است به شعر او دقت و توجه شود. از آنجا که جملات امری، آشکارترین نمود نقش ترغیبی زبان هستند، توجه به کاربرد امر و معانی ثانویۀ آن میتواند شگردها و تمهیدات هنرمندانۀ شاعر را در ترغیب و برانگیختن مخاطب آشکار کند. هدف این مقاله، تحلیل معانی ثانویۀ امر در اشعار اقبال لاهوری است. به این منظور، همة جملات امری اشعار اقبال لاهوری از متن کلیّات اشعار فارسی او استخراج و ازنظر معانی ثانویۀ امر، شناسایی و تحلیل شدهاند. اهمیت پژوهش در آشکارکردن جنبههای مضمونی و توضیح اندیشههای اقبال نیست؛ درواقع دربارة این امر، پژوهشگران بسیاری در مقالات و نشستهای مختلف، به دقت به شرح آنها پرداختهاند؛ بلکه اهمیت کار، در توجه به کارکرد زبان و شیوههای ابلاغ پیام در شعر اقبال لاهوری، با توجه به مناسبات دوسویۀ شاعر و مخاطبان او و چگونگی استفاده از معانی ثانویۀ امر در بیان اندیشهها و مضامین اندیشیدهشدۀ اوست؛ در مقام شاعر متفکر و نه در مقام فیلسوف، اندیشمند و سیاستمدار مسلمان.
1ـ1 پیشینۀ پژوهش
دربارۀ زندگی، آثار و اندیشههای اقبال لاهوریْ کتابها و مقالههای متعددی نوشته شده است؛ از آن جمله میتوان به منابع استنادشدة این پژوهش و مجموعه مقالههای «همایش بینالمللی یکصدوسیودومین سال تولد علامه اقبال لاهوری» با عنوان موج ازخودرسته اشاره کرد.
پیشینۀ نظری این پژوهش، شامل همة کتابها و پژوهشهایی است که موضوع آنها علم معانی و معانی ثانویۀ امر است و به تعدادی از آنها در این مقاله استناد شده است. علاوهبر اینها، ماهیار و افضلیراد (1393) سی و دو غرض ثانویه را در غزلیات سعدی برشمردهاند؛ کاردانی و مالمیر (1388) در بررسی معانی ثانویۀ امر در شعر خاقانی، نوزده غرض، و هاتفی اردکانی و ایزدیار (1399) در بررسی غزلیّات کلیم کاشانی، نه غرض از اغراض ثانویۀ امر را یافتهاند. محمّدی (1390) نقش ده غرض از اغراض ثانویۀ امر و نهی را در آثار فارسی عینالقضات همدانی شرح داده است. ذبیحپور و همکاران (1400) هشت غرض از کاربرد معانی ثانویۀ امر را در اشعار اجتماعی مجموعة آیینهای برای صداها یافته و بررسی کردهاند؛ نیز شهبازی (1400) به بسامد یازده غرض از اغراض ثانویۀ امر در شعر حافظ و ارتباط آنها با سبک فردی شاعر توجه کرده است.
2ـ امر و معانی ثانویۀ آن
عبدالقاهر جرجانی را پایهگذار علم معانی میدانند. او در دلائلالاعجاز علم معنی را «علم نظم» یاد میکند و «برخلاف کسانی که بلاغت را امری لفظی میپنداشتند، معتقد است که فصاحت و بلاغت الفاظ، به نظم و ویژگیهای نهفته در نظم کلام ارتباط دارد» (نک. شوقیضیف، 1383: 216‑218)؛ مدار نظم، برپایۀ مقاصد نحوی و براساس وجوه و اشکال کلامی است که آن مقاصد نحوی در آن کلام تحقّق مییابد... ؛ نیز مقاصد نحوی، فینفسه و بهطور مطلق موجب مزیّت نمیشود؛ بلکه مزیّت بهسبب اغراض و مقاصدی است که کلام به لحاظ آن منظّم میشود (جرجانی، 1383: 93). عبدالقاهر در توضیح اغراض و مقاصد کلام، مبحث خبر و انشا را نیز بررسی کرده؛ اما انواع انشا و معانی آن را کاملاً توضیح نداده است (نک. شوقیضیف، 1383: 315).
زمخشری نوشتههای جرجانی را بهترین روش برای به تصویرکشیدن بلاغت اعجازی قرآن یافته بود و با مطالعه و دقتنظر در آنها تبحر و استادی بینظیری به دست آورده بود؛ وی در تفسیر خود، بهصورتی عمیق و بدیع، آرای عبدالقاهر را با آیات قرآن تطبیق داده و این تطبیق را با دیدگاههای فراوانی از خود همراه کرده است؛ ازجمله به معانی باب انشا نیز پرداخته و در شرح استفهام، اوامر و نواهی موجود در آیات قرآن، معانی دیگری را توضیح داده است که از قراین حالیه فهمیده میشود (نک. همان: 324‑328). زمخشری نظریات عبدالقاهر جرجانی را کامل کرد؛ ولی عالمان بعدی بلاغت چیز زیادی به سخنان او نیفزودهاند؛ حتی افزودههای او را چنانکه باید و شاید، درک نکردهاند (همان: 345)؛ کسانی مثل فخر رازی، سکاکی، تفتازانی، ابن عربشاه و... که فقط به شرح و تلخیص و شرح تلخیص پرداختند، یک سلسله قواعد خشک در کتابهای خود گنجاندند و متون خود را به فروع و شعوب تقسیم کردند؛ حتی از فروع، شاخهها ساختند 4 (نک. علویمقدم، 1372: 319).
به همین ترتیب، تعریف امر نیز در کتابهای بلاغی کمابیش یکسان است؛ عالمان بعدی بلاغت، در تعریف امر نیز چیزی بر سخنان زمخشری نیفزوده و همه این جمله را تکرار کردهاند: «الأمر، هو طَلَب حصول الفعل مِن المخاطَب عَلی وَجه الأِستعلاء مَع الأِلزام» (الهاشمی، 1960 م: 71) 5 و انواعی را با اختلاف، برای معناهای ثانویۀ امر برشمردهاند؛ برای مثال، سیوطی (1974 م: 276‑278) بیست، سکاکی (1978 م: 318‑319) پنج، تفتازانی (2013 م: 425‑427) و قزوینی (1993 م: 81‑87) نه و هاشمی (1960: 72‑71) هجده غرض را برای امر ذکر کردهاند. دیباجی (1385: 42‑45) پانزده معنای ثانویه را برای امر برشمرده و در آخر اضافه کرده است که نباید معانی امر را محدود کرد؛ بلکه با توجه به خارجشدن امر از معنای حقیقی خود، میتوان معناهای دیگری را نیز برای آن ذکر کرد.
در اغلب کتابهای بلاغت فارسی نیز جملات مشابهی در تعریف امر آمده 6 و با اختلاف در تعداد، معانی و اغراضی برای امر ذکر شده است؛ برای مثال، مازندرانی(1376: 82‑83) هفت، صاحب دررالادب (ناشر، 1315: 21‑23) چهارده، همایی (1373: 101‑104) و رجایی (1359: 150‑154) ده و علویمقدم و اشرفزاده (1376: 58‑61) و کزّازی (1373: 225‑218) نه معنی از معانی ثانویۀ امر را ذکر کردهاند. شمیسا با توجه به موقعیت گوینده نسبتبه مخاطب، غرض اصلی امر را تقاضا یا دستور دانسته و به نقل از اسپربر و ویلسون آورده است: «در جملات امری مفاهیم ممکنبودن و مطلوببودن هست و لذا اگر جملۀ امری غیرممکن باشد یا امر نامطلوبی را بخواهد، با معنای ضمنی سروکار داریم.» وی در ادامه، به سیزده مورد از اغراض مجازی امر اشاره کردهاست» (نک. شمیسا، 1386: 149‑152).
صفوی (1373: 31‑32) در توضیح نمودار فرایند ارتباطی یاکوبسن، ساختهای ندایی و امری را بارزترین نمونههای نقش ترغیبی زبان یاد کرده است؛ نقشی که در آن، جهتگیری پیام بهسوی مخاطب است؛ بنابراین، در هر حال، هدف از کاربرد ساخت امری، برانگیختن و ترغیب مخاطب است؛ اما اگر در بافت متناسب با جریانیافتن سخن «برآوردن امر ازسوی مخاطب غیرممکن یا نامطلوب باشد، امر به معنای خبری یا عاطفی بدل میشود» (نک. شمیسا، 1386: 49) و در معانی مجازی و ثانویه فهمیده خواهد شد. همچنین، چگونگی رابطۀ دوسویۀ گوینده و مخاطب، تعیینکنندۀ معانی مختلف امر است؛ یعنی رابطۀ مبتنی بر برابری یا فرادستی و فرودستی دو سوی ارتباط کلامی، تعیینکنندۀ غرض و هدف گوینده از کاربرد جملات امری است. به این نکته نیز باید توجه کرد که فقط سلسلهمراتب قدرت عملی، مبنای برابری یا برتری گوینده و مخاطب نیست بلکه تفاوت سلسلهمراتب آگاهی و دانایی نیز میتواند به فرایند ارتباط میان گوینده و مخاطب معنا بدهد.
بر همین مبنا، در این پژوهش، همة جملات امری کلیّات اقبال، شناسایی و براساس اغراض ثانویۀ جملات دستهبندی شدهاند. توضیح وجه معنایی جملات بر مبنای ارتباط دوسویۀ «گوینده/ شاعر» و «شنونده/ خواننده» و سرانجام تحلیل و شرح بسامدی کاربرد جملات، موقعیت و نقش گویندۀ سخن را در ارتباط با خواننده توضیح میدهد و پاسخگوی این پرسش است که دیدگاه اقبال دربارۀ نقش و وظیفۀ شاعر متفکر مسلمان و پیشرو، چگونه در اشعار او بازتاب یافته است؟
2ـ1 ارشاد و ترغیب
نحله (1990 م: 84) در معنی امر، تعریف عام همۀ کتابهای بلاغت را تکرار کرده است: «الأمر، هو طَلَب الفعل مِن المخاطَب عَلی وَجه الأِستعلاء مَع الأِلزام»؛ اما دربارۀ مفهوم استعلا و برتری توضیح بیشتری داده است: «و المقصود بالاستعلاء، صدور الامر ممّن یکون ارفع منزله و مقاماً او ممّن یدعی لنفسه منزله الاعلی و مقاماً ارفع، سواء اَ کانت تلک حقیقه امره ام لم تکن.» بنابر این تعریف، برتری گوینده نسبتبه مخاطب میتواند حقیقی یا ادعایی یاشد؛ یعنی در جریان سخن، گوینده میتواند به هر دلیلی، ازجمله برتری در مراتب دانش و فهم، جایگاه و مرتبهای برتر از خواننده برای خود قائل باشد.
دیباجی (1385: 41) نیز در تعریف امر همان جملۀ نحله و دیگران را تکرار کرده و در معنی ارشاد آورده است: «الارشاد، و هو طلب خلا من کلّ تکلیف و الزام. یحمل بین طیّاته معنی النصیحه و الارشاد» (همان: 42-43)؛ 7 بنابراین، تفاوت امر با ارشاد و ترغیب، در بود یا نبود الزام مخاطب در اقدام به عمل است. اگرچه ازنظر الزام مخاطب به انجام عمل، کارکرد ارشاد و ترغیب یکسان است، ازنظر مناسبات میان گوینده و شنونده و میزان اطمینان گوینده از آگاهی و پذیرش مخاطب، این دو معنا با هم تفاوت دارند.
از میان 770 بیت از اشعار اقبال که در آنها امر در معنای ثانویه است، در 445 بیت، فعل امر در معنی ارشاد و ترغیب آمده است. در هر دو معنا، روی سخن شاعر با مخاطب خاصی است که عقاید و دیدگاههای مشترکی با او دارد. در 320 بیتی که هدفْ برانگیختن مخاطب ازطریق ارشاد اوست، شاعر خود را ازلحاظ برخورداری از دانش و آگاهی در جایگاهی برتر از مخاطب قرار میدهد. ازسوی دیگر، چنین گمان میرود که اطلاع مخاطب خالیالذهن از موضوع، بسیار اندک است و جای تردید است که موضوع را بپذیرد؛ بنابراین، شاعر میکوشد تا با آوردن دلیل یا توضیحی مبتنی بر عقاید مشترک خود و مخاطب، بر تأثیر کلام بیفزاید:
|
زندگی از طول دیگر رستن است بیا بر خویش پیچیدن بیاموز لشکری پیدا کن از سلطان عشق از اشک صبحگاهی زندگی را برگ و ساز آور یک زمان خود را به دریا درفکن |
|
خویش را بیتالحرم دانستن است به ناخن سینه کاویدن بیاموز جلوهگر شو بر سر فاران عشق شود کشت تو ویران تا نریزی دانه در پی تا روان رفته بازآید به تن |
در 125 بیت، اقبال امر را در معنای ترغیب به کار برده است. در این معنی، مخاطب ازنظر دانش و اطلاع نسبتبه موضوع، همپایۀ گوینده است و یا دستکم خالیالذهن نیست؛ بنابراین، کلام جنبۀ اقناعی ندارد و هدف، تهییج و برانگیختن مخاطب است:
|
پختهفطرت صورت کهسار باش بر جگر هنگامۀ محشر بزن یکی از حجرۀ خلوت برون آی مانند صبا خیز و وزیدن دگر آموز از شریعت احسن التقویم شو |
|
حامل صد ابر دریابار باش شیشه بر سر دیده بر نشتر بزن به باد صبحگاهی سینه بگشای دامان گل و لاله کشیدن دگر آموز وارث ایمان ابراهیم شو |
2ـ2 دعا
زمخشری (2009 م، ج 1: 15) در توضیح آیۀ شریفۀ «اهدنا الصراط المستقیم» به موقعیت گوینده و مخاطب در تحقق معنای امر توجه کرده و آورده است: «و صیغة الأمر والدعاء واحدة، لأنّ کل واحد منهما طلب، وإنما یتفاوتان فی الرتبه». منظور این است که «امر، فرمان شخص بالادست به فرودست خویش است و در غیر این صورت، آن را دعا میخوانند» (شوقیضیف، 1383: 344). کزّازی (1373: 218) قید لابه و زاری، نحله (1990 م: 86) شرط زاری و توسّل، و رجایی، خضوع را به تعریف زمخشری اضافه کردهاند: «دعا، طلب دانی باشد بهطور خضوع از عالی» (رجایی، 1359: 150) دیباجی (1385: 42) در تعریف دعا آورده است: «الدعاء و هو طلب الادنی من الاعلی و الصغیر من الکبیر و الضعیف من القوی و المخلوق من الخالق»؛ اما این نکته را هم اضافه کرده است که امر در معنی دعا، همراه با فروتنی، ترس، اظهار عجز و طلب رحمت است. از تعریف او چنین برمیآید که منظور او از دعا، صرفاً طلب همراه با فروتنی و توسّل از خداوند نیست؛ اما اگر قید «توانایی مخاطب در برآوردن دعا» (نک. همان) را به تعریف او اضافه کنیم، میتوان نتیجه گرفت اگر درخواست از خداوند، پیامبر (ص) و دیگر بزرگان دین باشد، فعل امر در معنی دعا و در غیر این صورت در معنی تمنّی و ترجّی به کار رفته است.
در 72 بیت از اشعار اقبال، فعل امر در معنی دعاست. در سه بیت (نک. اقبال، 1382: 593‑594) روی سخن و نیاز شاعر با حضرت پیامبر (ص) و در بقیۀ ابیات با خداوند است؛ از آن جمله است:
|
چشم بیخواب و دل بیتاب ده آنیام من جاودانی کن مرا گلستانی ز خاک من برانگیز |
|
باز ما را فطرت سیماب ده از زمینی آسمانی کن مرا نم چشمم به خون لاله آمیز |
در جاویدنامه که «مسافرت تخیّلی شاعر افلاک و آن سوی عالم علوی است» (نک. شادروان، 1371: 61)، مناجات شیطان با خداوند و روح ابوجهل با بتهای مکه را اینگونه روایت میکند:
|
از چنین صیدی مرا آزاد کن ای هبل این بنده را پوزش پذیر |
|
طاعت دیروزۀ من یاد کن... خانۀ خود را ز بیکیشان بگیر |
2ـ3 تمنّی و ترجّی
این معنی نیز مثل دعا، درخواست فرودست از فرادست است؛ با این تفاوت که گویندۀ سخن امیدوار نیست که درخواستش برآورده شود؛ زیرا یا درخواست امر محال است یا فرادست قادر به برآوردن آن نیست (نک. دیباجی، 1385: 43) 8 در 111 بیت از اشعار اقبال، امر در معنای تمنّا آمده است؛ از آن جمله است:
|
صبا به گلشن ویمر سلام ما برسان از آن آبی که در من لاله کارد ساتگینی ده بیا ای عشق ای رمز دل ما |
|
که چشم نکتهوران خاک آن دیار افروخت کف خاک مرا ساقی به باد فروردینی ده بیا ای کشت ما ای حاصل ما |
|
و خطاب به مهر عالمتاب میگوید: |
|
|
|
تو فروغ صبح و من پایان روز |
|
در ضمیر من چراغی برفروز |
2ـ4 درخواست (التماس)
کاربرد امر در معنای درخواست، مستلزم برابری و همسنگبودن رتبۀ گوینده و مخاطب است؛ 9 یعنی همپایهای کاری را از دوست یا همپایهای بخواهد (نک. کزّازی، 1373: 219). «علمای تازی این را التماس میگویند؛ اما در محاورۀ فارسی، التماس ازجانب خردان باشد به بزرگان» (سراجالدین آرزو، 1381: 167)؛ بنابراین، لفظ درخواست برای این معنی مناسبتر به نظر میرسد. در اشعار اقبال، تعداد ابیاتی که در آنها امر در معنای درخواست آمده، 25 بیت و نسبتاً اندک است. در مثنوی جاویدنامه که در 1931 تکمیل شده است، اقبال با راهنمایی مولانا جلالالدین، در سیر و سلوکی روحانی، عالم افلاک را درمینوردد و مولانا، او را «زندهرود» خطاب میکند؛ ذرّهای گردوننورد و تندسیر در فراخنای وجود و آزادهای دردمند و همسنگ سیّد جمالالدین اسدآبادی و سعید حلیم پاشا، رهبر اسلامگرای ترک عثمانی 10 (نک. اقبال، 1382: 452‑453). نمونههایی از معنای ثانویۀ درخواست را در این مثنوی و در گفتوگوی اقبال با ارواح این دو متفکر اسلامگرا میتوان دید. سیّد جمالالدین از او درخواست میکند:
|
زندهرود از خاکدان ما بگوی |
|
از زمین و آسمان ما بگوی |
و سعید حلیم پاشا، در جایگاه دوست و همسنگ شاعر، از او میخواهد:
|
تو کلیمی، چند باشی سرنگون |
|
دست خویش از آستین آور برون |
2ـ5 استرحام
در استرحام نیز کاربرد امر به معنی درخواست از مخاطب همسنگ و همپایه است؛ اما با این قید که هدف «بر سر مهر آوردن شنونده و برانگیختن دلسوزی اوست» (نک. کزّازی، 1373: 53). در 10 بیت از اشعار اقبال، معنای امر، استرحام است؛ ازجمله:
|
چنگ را گیرید از دستم که کار از دست رفت روبهی آموختم از خویش دور افتادهام قرار یک نفس بر من حرام است به ما کن گوشۀ چشمی که در شرق |
|
نغمهام خون گشت و از رگهای ساز آید برون چارهپردازان به آغوش نیستانم برید به من رحمی که کارم با دل افتاد مسلمانی ز ما بیچارهتر نیست |
2ـ6 تعریض و ریشخند
زمخشری (2009 م، ج 2: 282) در توضیح معنای امر در آیۀ شریفۀ 50 سورۀ مبارکۀ دخان ـ «ذُقْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ» ـ آورده است که این جمله برسبیل تهکم و ریشخند است، برای کسی که به قوم خودش تکبر میورزد. 11 در این معنی، کاربرد امر به قصد خوارکردن و تحقیر مخاطب یا سرزنش و تهمتزدن به اوست (نک. عبدالعزیز عتیق، 2009 م: 81). لازمۀ این شکل سخنگفتن، این است که «شأن و مرتبۀ مخاطب فروتر از گویندۀ سخن باشد» (نک. نحله، 1990: 88) یا گوینده بر این گمان باشد که شأن و جایگاهی برتر از مخاطب دارد.
|
مولوی فرمود نادان لب ببند! گر نظر داری یکی بر خود نگر یکی اندازه کن سود و زیان را اگر این آب و جاهی از فرنگ است |
|
بر مقالات خردمندان مخند! جز رم پیهم نهای ای بیخبر چو جنّت جاودانی کن جهان را! جبین خود منه جز بر در او |
در اشعار اقبال، کاربرد امر در این معنا فقط در شش بیت دیده میشود و در پنج شاهد روی سخن شاعر با ریاکاران است.
2ـ7 تهدید و تحذیر
به نظر رجایی، تهدید «یعنی ترساندن فاعل بر سوءعاقبت و نتیجۀ مترتب بر فعل» (رجایی، 1373: 151). کزّازی معتقد است که تهدید با تحذیر همراه است؛ یعنی «تهدید آن است که به یاری فرمان، شنونده را از فرجام و پیآمد کاری بترسانند و برحذر دارند» (کزازّی، 1373: 221). به نظر دیباجی (1385: 44)، این معنی الزامآور و مستلزم برتری گوینده بر مخاطب نیست؛ 12 اما کاربرد فعل امر در این معنی، اگرچه برای مخاطب الزامآور نیست، مستلزم برتری حقیقی یا ادعایی گوینده بر مخاطب است. منظور از برتری، نه برتری شأن و منزلت مبتنی بر قدرت، بلکه برخورداری گویندۀ سخن از دانش افزونتر در موضوعی خاص یا تصوّر و اعتقاد او نسبتبه فزونی دانایی یا تجربۀ زیستۀ خود است؛ یعنی گوینده به مناسبت پیشآگاهی و تجربهای که از عواقب انجام عمل دارد، در مرتبۀ برتری از آگاهی نسبتبه مخاطب قرار میگیرد.
در 48 بیت از اشعار اقبال، امر در معنای تهدید و تحذیر آمده است؛ از آن جمله است:
|
مرگ تو اهل جهان را زندگی است بازگیر این عامل بدگوهری دل ز غیر الله بپرداز ای جوان هوا تیز و به دامانش دوصد چاک من ز نور و نار او دادم خبر |
|
باش! تا بینی که انجام تو چیست ورنه بخشم ملک تو با دیگری حذر که شیوۀ او رنگ جوزنی دارد این جهان کهنه درباز ای جوان بیندیش از چراغ بسمل او بندۀ محرم، گناه من نگر |
تنبّه و هشدار نیز از لحاظ رابطۀ دو طرف سخن و مرتبه و جایگاه آنها، شبیه به تحذیر است؛ با این تفاوت که منظور از تحذیر و تهدید، بازداشتن مخاطب از انجام کار و مقصود از تنبّه و هشدار، ترغیب و برانگیختن اوست:
|
از فریب عصر نو هشیار باش ای اسیر رنگ پاک از رنگ شو در اطاعت کوش ای غفلتشعار اندکی گم شو به قرآن و خبر ای ز افسون فرنگی بیخبر |
|
ره فتد ای راهرو هشیار باش مؤمن خود کافر افرنگ شو میشود از جبر پیدا، اختیار باز ای نادان به خویش اندر نگر فتنهها در آستین او نگر |
این معنی در ده بیت از اشعار اقبال دیده میشود.
2ـ8 برانگیختن شگفتی
هاشمی (1960: 72) و سیوطی (1974: 277) در مبحث امر، برای معنای ثانویۀ تعجب، بخشی از آیۀ چهل و هشت سورۀ مبارکۀ اسراء را آوردهاند: «انظُرْ کَیْفَ ضَرَبُواْ لَکَ الأَمْثَالَ» و رجایی (1359: 154) بخشی از آیۀ 51 سورۀ مبارکۀ نسا را برای شاهد ذکر کرده است: «انْظُرْ کَیْفَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ». در اغلب کتابهای فارسی بلاغت، توضیحی برای معنای تعجب آورده نشده است؛ شمیسا (1386: 152) و کزّازی (1373: 225) فقط به این نکته اشاره کردهاند که این وجه در فارسی بیشتر در فعلهایی در معنی دیدن، مثل نگریستن، کاربرد دارد. مثالهایی که برای این وجه فعل امر آوردهاند نیز اغلب بیتی از سعدی یا خاقانی است. 13
از این شواهد چنین برمیآید که در هرحال، جهتگیری زبان در کاربرد فعل امر بهسوی مخاطب است و در این معنی نیز هدف، برانگیختن شگفتی مخاطب است:
|
لاله ز خاک بردمید موج به آب جو تپید به این بیرنگی جوهر از او نیرنگ میریزد یافت موری بر سلیمانی ظفر قافلۀ بهار را طایر پیشرس نگر |
|
خاک شرر شرر ببین آب شکن شکن نگر! کلیمی بین که هم پیغمبری هم ساحری کرده! سطوت آیین پیغمبر نگر! آنکه به خلوت قفس گفت پیام خویش را! |
در 30 بیت از اشعار اقبال، امر در معنی برانگیختن شگفتی مخاطب آمده است. در غالب این ابیات، بیان شگفتی مخاطب با نوعی بیان حال یا مفاخره همراه است؛ به عبارت دیگر، در کنار نقش ترغیبی امر، نقش عاطفی زبان نیز برجسته است و «کلام، هم بهسوی مخاطب است و هم بهسوی گوینده» (صفوی، 1373: 40) در بیت:
|
بر جهان دل من تاختنش را نگرید |
|
کشتن و سوختن و ساختنش را نگرید |
وجه غالب کلام، بیان حال و حدیث نفس شاعر است؛ اما اگر این حال مایۀ شادمانی اوست، مخاطب ناآشنا با این احوال را به شگفتی وامیدارد. در این حال، مخاطب میتواند همپایه و همرتبه یا دوست شاعر باشد؛ اما در هرحال، تجربۀ معنوی شاعر را از سر نگذرانده است؛ بنابراین، شاعر ازنظر آگاهی و تجربه در جایگاه برتری نسبتبه مخاطب قرار دارد و از رویدادی خبر میدهد که مخاطب با آن بیگانه است.
در ابیاتی که اظهار فخر شاعر موجب شگفتی مخاطب است نیز همین سازوکار جهتگیری توأمان سخن بهسوی گوینده و شنونده تکرار میشود. به عقیدۀ ابنرشیق «فخر مدحی است که شاعر دربارۀ خودش و قومش میسراید» (نک. ابنرشیق، 1981 م: 143)؛ بنابراین، «در تمام فخریّهها، جهت ستایشی سخن بهسوی گوینده است؛ بهطوری که این ساخت دستوری، یعنی نحو متکلّم در هر گونهای غالب باشد، آن را تا اندازهای مستعد تبدیل به فخر میکند... و بعضاً این خودستایی غیرمستقیم است؛ به این معنی که صراحتاً ستایش ذاتی قائل نیست» (شفیعیون، 1400: 5). در هرحال، آنچه شاعر در شرف و نسب و کمال خود میگوید، در مراتب فضل و کمال و سخندانیاش، تخلّق به اخلاق ستوده، علوّ طبع و عزت نفس و شجاعت و سخاوت و امثال اینها یا دربارۀ افتخارات قومی و خانوادگیاش (نک. مؤتمن، 1364: 166)، بیانگر آن است که گویندۀ سخن، برای خود نسبتبه مخاطب، فضل و برتری قائل است؛ تا به آن حد که برتری او، مخاطب را به شگفتی وامیدارد:
|
آسوده و سیّارم این طرفه تماشا بین ناز شهان نمیکشم زخم کرم نمیخورم یکی به غمکدۀ من گذر کن و بنگر |
|
در بادۀ امروزم کیفیّت فردا بین درنگر ای هوسفریب همّت این گدای را ستارهسوختهای کیمیاگری داند |
2ـ9 تسویه و تخییر
شمیسا (1386: 151) فرقی میان تسویه و تخییر قائل نشده است؛ اما به عقیدۀ همایی (1373: 102‑103) تخییر به معنی تحریض و واگذاردن امری به خود شخص در انتخاب مابین دو امر متضاد، و تسویه به معنی برابردانستن دو امر ازسوی گویندۀ سخن است. عتیق (2009 م: 79‑81) نیز بین تسویه و تخییر تفاوت قائل شده است؛ 14 در معنای تسویه گمان بر این است که احتمال وقوع یک امر بیش از دیگری است 15 و تخییر، دادن فرصت انتخاب به مخاطب است؛ بهطوری که از میان دو یا چند چیز فقط یکی را انتخاب کند: 16
|
یا بزی با ساز و برگ دلبری یا به رنگ آ یا به بیرنگی گذر یا گشا این پردۀ اسرار را یا بکش در سینۀ من آرزوی انقلاب |
|
یا بمیر از ننگ و عار کمتری تا نشانی گیری از سوز جگر یا بگیر این جان بیدیدار را یا دگرگون کن نهاد این زمان و این زمین یا مرا شمشیر گردان یا کلید |
در جملات امری که به این معنی آمدهاند، هرگاه که طرف خطاب شاعر خداوند است، سخن او معنی دعا دارد؛ اما آنجا که شاعر رو به مخاطب همپایه یا فرودست سخن میگوید، هدف ارشاد و ترغیب است.
2ـ10 تسخیر
اغلب منابع عربی و فارسی، برای این معنی به قسمتی از آیۀ 65 سورۀ مبارکه بقره استناد کردهاند. 17 نحله این معنا را به مسخّرشدن به اراده و مشیّت خداوند منحصر کرده است: «و یکون حیث یکون المأمور مسخّراً لاراده الله، منقاداً لمشیئته و امره» (نحله، 1990 م: 88) رجایی (1395: 152) ضمن تکرار این آیه، توضیح داده است که منظور از این معنی، مسخّر و منقاد قراردادن مخاطب نسبتبه فعلی است که به او امر شده است و نسبتبه آن قدرتی ندارد و «مأمورٌبه در عقب امر بلافاصله واقع خواهد شد» (نک. رجایی، 1359: 152) و برای مثال فارسی، دو بیت سنایی را آورده است:
|
گر بگوید به مردهای که برآی |
|
مرده آید کفنکشان در پای |
کزّازی (1373: 222) نیز همین ابیات را ذیل عنوان «چیرگی بر شنونده» آورده است. در اشعار اقبال، فقط یک بیت شبیه به ابیات سنایی دیدهمیشود:
|
دست را گوید حبابی ده دهد |
|
بحر را گوید سرابی ده، دهد |
با توجه به شاهدی که از سورۀ مبارکۀ بقره در کتابهای بلاغت آمده است، به نظر میرسد ازنظر شیوۀ جاریشدن سخن و ارتباط میان گوینده و مخاطب، میان معنای امر در این آیه و ابیات سنایی و اقبال تفاوتی اساسی وجود دارد. شاهدی که برای معنای ثانویۀ تسخیر در بعضی کتابهای بلاغت آمده است، مبتنی بر صدور فرمان آشکار خداوند و مسخّرشدن بلافاصله و بلاواسطۀ گیرندۀ امر است؛ اما در مثالهای برگرفته از اشعار فارسی، گویندهای که صدای آن از خلال متن شنیده میشود، راوی و واسطۀ نقل رویدادی است که از امر پروردگار و مسخّرشدن طرف خطاب حکایت میکند. بر این اساس، دقتنظر نحله مبنی بر منحصربودن معنای تسخیر به حکم، اراده و مشیّت خداوند، صحیح به نظر میرسد و دربارۀ بازتاب معنی تسخیر در کلامی جز کلام خداوند و ازجمله شعر فارسی باید با احتیاط سخن گفت.
3ـ نتیجه
موضوع این پژوهش بررسی معانی ثانویۀ امر در اشعار علامه اقبال لاهوری است. به این منظور 770 بیت از اشعار اقبال که در آنها امر در معانی ثانویه به کار رفته، شناسایی و ازنظر ارتباط پایگانی میان شاعر و مخاطب، تحلیل و دستهبندی شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان میدهد که از مجموع 770 بیت بررسیشده:
تحلیل معانی ثانویۀ امر در شعر اقبال نشان میدهد که اقبال، فقط در برابر خداوند و مخاطب مجازی و غایب، از مرتبۀ فرودست با مخاطب سخن میگوید و در دیگر شواهد، روی سخن او همواره با مخاطبی است که در مرتبۀ برابر یا فرودست قرار دارد. در شعر اقبال، روال سخنگفتن با مخاطب از جایگاه برتر، با مجموع پنجاه درصد، بیشترین بسامد را در کاربرد معناهای ثانویۀ امر دارد. جریان برابر سخن بین گوینده و مخاطب، با مجموع سی و پنج درصد، دومین شیوۀ پرکاربرد امر در شعر اقبال است. این شکل ارتباط میان گوینده و شنونده، بیش از همه در جملاتی دیده میشود که امر در معنای ترغیب آمده است. انتخاب وجه کاربرد امر در معنای ارشاد و ترغیب و پرهیز از تحقیر و تمسخر مخاطب، بیانگر این است که اقبال، شاعر و متفکّری مسلمان، بیش از هرچیز به رسالت و نقش شعر و شاعر در راهنمایی و هدایت انسان و بهویژه انسان مسلمان اهمیّت میدهد و به این منظور، به اقتضای حال و محل، از جایگاه برتر یا برابر با مخاطب سخن میگوید؛ اما جایگاه فرادست و مرتبۀ برتر شاعر هم دستاورد دانایی و آگاهی بیشتر او نسبتبه مخاطبانی است که وظیفۀ هدایت و راهنمایی آنها را بر دوش گرفته است.
پینوشتها
نمودارها
نمودار شمارة 1: نمودار عددی معانی ثانویۀ امر
نمودار شمارة 2: نمودار درصدی معانی ثانویۀ امر
نمودار شمارة 3. نمودار عددی شیوههای ارتباط کلامی
نمودار شمارة 4. نمودار درصدی شیوههای ارتباط کلامی
)