بررسی و تحلیل سبک‌شناسی نسخة خطی دیوان شور عشق سعدالدین احمد انصاری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

3 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

احمد انصاری، ملقب به حاجی صاحب، در سال 1225 ق. نسخۀ خطی و منحصربه‌فرد شور عشق را در قالب مثنوی و بحر متقارب در ده هزار بیت سروده است. این نسخه به خط نسخ تحریر شده است. مثنوی یادشده حماسه‌ای دینی است که داستان‌های آفرینش بشر، انبیا و ائمة اطهار علیه‌السلام را بیان می‌کند. نوشتار حاضر به معرفی این نسخۀ خطی می‌پردازد. از این اثر، تنها دو نسخه باقی است. با توجه به اهمّیت موضوع این اثر ـ که ما را به بسیاری از ویژگی‌های ادبی، زبان‌شناسی و اجتماعی دوران رهنمون می‌شود ـ بر آن شدیم تا به معرفی این اثر بپردازیم؛ بدین امید که از زاویۀ گمنامی به در آید و در معرض دید علاقه‌مندان این حوزه قرار گیرد؛ بنابراین، به تناسب موضوع و همچنین برای دریافت بهتر اثر، تلاش شده است دربارۀ احوال این نویسنده مطالبی فراهم ‌آید؛ سپس به تبیین موضوع، ساختار، ویژگی‌های نسخه، سبک‌شناسی و رسم‌الخط این اثر پرداخته شود. روش پژوهش در این مقاله، توصیفی‌تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات، اسنادی (کتابخانه‌ای) است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Study of Stylistics of the Manuscript of Diwan-e Shur-e Eshgh (Complete Poetical Work of ‘Passion of Love’) Written by Sa’d al-Din Ahmad Ansāri

نویسندگان [English]

  • Parviz Safarali 1
  • Ali Zamzny 2
  • Fatemeh Kpupa 3
  • Fatemeh Moein al Dini 2
1 Ph.D. Student of Persian Language and Literature, Payam-e Noor University, Tehran, Iran
2 Associate Professor of Persian Language and Literature, Payam-e Noor University, Tehran, Iran
3 Professor of Persian Language and Literature, Payam-e Noor University, Tehran, Iran
چکیده [English]

The unique manuscript of ‘Shur-e Eshgh’ (Passion of Love) in the forms of Mathnavi (poetry consisting of distiches rhyming between themselves) and Bahr-e Motaghāreb was composed by Ahmad Ansari nicknamed Hāji Sāheb in 10000 lines and written in Naskh calligraphy in 1225 A.H. The mentioned poetry is of a religious-epic type that relates the stories of the creation of mankind, as well as prophets and infallible Imams (AS). This article tried to introduce this manuscript. This research was based on a descriptive-analytical method and a document classification technique in a library setting for collecting information.
 
Introduction
The predecessors’ works in the form of Naskh manuscripts have been remembered for centuries and it is our responsibility to preserve and correct them while staying faithful to the original texts. The manuscripts left by the writers and poets of the past centuries are, in fact, the precious written scientific heritage of any nations, each of which has its own characteristics, conditions, value, and credibility (Doostani Ali Abad et al., 103: 2022). There is a sea of rich Islamic and Iranian culture in written versions. These volumes are the achievements of great scientists and geniuses representing Iranians’ identity. It is the duty of any generations to protect this precious heritage and make efforts to revive it by knowing its history, culture, and literature (Jahanbakhsh, 7: 2000)
 
Materials and Methods
This research was based on an analytical-descriptive method. Also, a document (library) approach was taken to gather the data.
 
Discussion
The book entitled "Shur-e Eshgh" (Passion of Love) written by "Ahmad Kāboli Ansāri" is one of the elegant, technical, and somewhat complicated texts of Persian language. Like many of its contemporary versions, this work needs to be introduced. It is difficult to understand its text without scientific examination and presentation of its linguistic and literary features in addition to knowing its date of writing. Knowledge of such texts can be useful for researchers in the fields of literature, history, sociology, anthropology, etc. They can help them to accurately understand the contents of other works.
Mowlānā Sheikh Sa’d al-Din is originally named Ahmad bin Mowlana Abdul Ghaffar bin Mowlana Abdul Aziz bin Mowlānā Abdul Karim Barki Ansari. In the book of "Nash’at al-Qods", it is stated that Mowlānā Abdul Karim's mother has been Seyyedeh (related to Shiite Imams’ descendants) from the lineage of Imam Zain al-Ābidin and thus, he had a lineage of Siyādāt and at the same time Ansar (Ansari, 42: 1950)
Like the mystics of the past, he had a path of Maqām (all is He) or monotheism. Therefore, most of his sonnets were based on this paradigm. Accordingly, he has a complete sonnet with the following related rhyme:
Whatever comes out all with my fiery breath is He;
Never see my companion’s anybody, but He
 (Ansāri, 1995: D6/140)
According to the little evidence available in the text, it is more likely that the author has been from Sunni sect because he has given the title of "Amir al-Mu'minin" to the righteous caliphs and added the prayer phrase of "May God be pleased with him" after the name of each one, while writing the prayer phrase of "May God make his face noble" only after the name of "Amir al-Mu'minin Ali Ibn Abi Talib" (Peace Be Upon Him) as Sunnis do.
 
Findings:
The book of ‘Shur-e Eshgh’ is a book of more than 10000 verses. The writer (Mir Akbar) has introduced Sheikh Sa’d al-Din in an eloquent prose in its introduction. Both versions of this work have begun with this verse:
First, in His name! He gave any particle a name with sense;
Everyone, special, general, He endowed existence
(Ansari: 33: 1950)
The version found in the Library and Documents Center of the Islamic Council, No. 9556, contained 401 pages with the dimensions of 14.5×1 cm. Each page had 13 lines written in Nastaliq script. This book did not have a section of ‘Secret Letter’ at the end.
The version found in Ganj Bakhsh Library of Pakistan, No. 15311, had 538 pages with the dimensions of 13×26.5 cm. Each page contained 20 lines, which were also written in Nastaliq script. This research was based on a copy of this work that was available in the library of Ganj Bakhsh, Pakistan.
 
Conclusion
Technical prose became common in Persian prose from the middle of the 6th century of Hijri. Like poetry, this type of prose resorted to the use of literary terms, formal literary compositions, repeated rhyming prose, and synonymous sentences with different words. To express grace, innumerable Arabic words with much poetic evidence were applied. A lot of hints and arguments from the Holy Quran appeared in all the works of this century (Bahar, 14: 2012).
The prose of this work could be placed in the class of rhymed prose to a large extent. Therefore, it had the characteristics of melodious and technical prose and verses.
In terms of intellectual dimensions, this work was based on an extroverted text. In its "first Maghsad (destination)", including parting, nearness to grave, congratulation, condolence, mourning, etc., it entered into emotional issues according to the context, but it did not enter the inner world, thus expressing external and objective aspects.
The manuscript of ‘Shur-e Eshgh’ (Ansari's Mathnavi) dated 1225 A.H. was a type of poetry different from today's poetic currents and had a classical view towards sonnets. One of the interesting points of his poems was their variety of topics and scopes. Romantic, mystic, social, political, and religious poems, etc. were all gathered together so that it could be accepted by all tastes.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Manuscript
  • Shur-e Eshgh (Passion of Love)
  • Structure
  • Style
  • Sa’d al-Din

1ـ مقدمه

آثارِ پیشینیان در قالبِ نسخ خطی پس از قرن‌ها به یادگار مانده است و این بر عهدۀ ماست که آنها را حفظ کنیم و با حفظ امانت به تصحیح آن بپردازیم. نسخه‌های خطی به‌جامانده از نویسندگان و شاعران سده‌های گذشته، درحقیقت میراث ارزشمند و گران‌بهای علمی مکتوب هر ملتی هستند که هرکدام از آنها دارای ویژگی‌ها، شرایط و ارزش و اعتبار خاص خود هستند. مهجورماندن و در دسترس نبودن این آثار ارزشمند و مفید که در طی زمان در لابه‌لای اوراق تاریخ گمنام مانده‌اند، ما را از اطلاعات مفید بسیاری محروم کرده‌ است؛ بنابراین معرفی هرکدام از نسخه‌های خطی، برای انتقال دانش‌ و اطلاعات گذشته‌های دور ـ که دسترسی به آنها غیرممکن بوده است ـ مفید خواهد بود و ضرورت می‌یابد (دوستانی علی‌آباد و همکاران، 1400: 103).

دریایی از فرهنگ پرمایۀ اسلام و ایران در نسخه‌های خطی موج می‌زند. این نسخه‌ها کارنامۀ دانشمندان و نوابغ بزرگ و هویّت‌نامۀ ما ایرانیان است. بر عهدۀ هر نسلی است که این میراث پرارج را پاس دارد و برای شناخت تاریخ و فرهنگ و ادب خود به احیا و بازسازی آن اهتمام ورزد. با همۀ کوشش‌هایی که در سال‌های اخیر برای شناسایی این ذخایر مکتوب و تحقیق در آنها انجام شده، تعداد زیادی کتاب و رساله در کتابخانه‌های داخلی و خارجی معرفی و منتشر نشده است. بسیاری از متون نیز، اگرچه بارها به طبع رسیده است، منطبق بر روش علمی نیست و به تحقیق و تصحیح دوباره نیاز دارد؛ ازاین‌رو، احیا و نشر کتاب‌ها و رساله‌های خطی وظیفه‌ای بر دوش محققان و کارشناسان این حوزه است (جهانبخش، 1378: 7).

1ـ1 بیان مسئله

هدف از سبک‌شناسی معاصر کاوش و اکتشاف در زبان و به عبارتی دقیق‌تر، کشف خلاقیت در کاربرد زبان است؛ زیرا کشف ویژگی‌های زبان، تکیه‌گاه محکمی برای فهم متون ادبی به ما می‌دهد. زبان این قابلیت را دارد که اعمال، گفتار و تفکرات انسان را بازنمایی کند. زبان به کار گرفته می‌شود تا جریان‌های دنیای مادّی یا انتزاعی را بازنمایی و نمونه‌های تجارب بشری را در متون گفتاری و نوشتاری بازگویی کند (علامی و واعظ‌زاده، 1400: 93).

ازسویی، چون از نسخة خطی دیوان شور عشق سعدالدین احمد انصاری، تنها دو نسخه موجود است، این سؤال‌ها در ذهن پدید می‌آید که دغدغۀ ما یافتن پاسخی برای آنهاست: نویسندۀ این اثر کیست و در چه دورانی می‌زیسته است؟ موضوع این اثر چیست و بر چه ساختاری پایه‌ریزی شده است؟ سبک نویسندۀ شور عشق چیست؟

هرکدام از متون نثر فارسی در سیر نثرنویسی مانند دانه‌های زنجیر، همدیگر را کامل می‌کنند و برای تکمیل تحقیقات ادبی در حوزه‌های زبان‌شناسی، دستور زبان، سبک‌شناسی، فرهنگ‌نویسی و... لازم است این آثار سترگ ادب فارسی معرفی شوند و از پردۀ گمنامی بیرون آیند.

هدف اصلی این تحقیق، بیرون‌آوردن دیوان شور عشق از گوشۀ کتابخانه‌هاست ـ که ازنظر سبکی جزو متن‌های مصنوع زبان فارسی به شمار می‌آید ـ به‌گونه‌ای که در پژوهش‌های ادبی تأثیر داده شود و به‌ویژه در مطالعات زبان‌شناسی، دستور زبان، سبک‌شناسی، فرهنگ‌نویسی و... به کار آید.

1ـ1 پیشینة پژوهش

بهره‌وری و استفاده از متن‌های مصنوع و متکلّف به‌راحتی امکان‌پذیر نیست؛ ازاین‌رو، معرفی و بررسی ویژگی‌های متن‌های مصنوع و قدیمی، در میان پژوهش‌های علوم انسانی، به‌ویژه در رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، پیشینۀ بسیاری دارد و از قدیم نیز مرسوم بوده است. در دوره‌های متأخر نیز متن‌های مصنوع و دشوار فراوانی به همّت استادان برجستۀ زبان و ادبیات فارسی، معرفی شده است که امروزه در دست است و همۀ مخاطبان این متن‌ها بدان‌ها مراجعه می‌کنند.

شور عشق نیز متنی متکلّف است که بدون توضیح و ارائۀ ویژگی‌های سبکی و زبانی آن، فهم و دریافت موضوع آن دشوار می‌نماید؛ بنابراین مانند بسیاری از متن‌های مصنوع ادب فارسی نیازمند معرفی است که تاکنون کسی به انجام این امر، مبادرت نورزیده است.

 

2ـ بحث

کتاب شور عشق نوشتۀ احمد کابلی انصاری از متن‌های آراسته و فنّی و تاحدودی متکلّف زبان فارسی است. این اثر مانند بسیاری از نسخه‌های همعصر خود، نیازمند معرفی است و بدون بررسی علمی و ارائۀ ویژگی‌های زبانی و ادبی آن و دانستن زمان نگارش آن، فهم این متن دشوار می‌نماید. آگاهی از چنین متن‌هایی برای پژوهشگران رشته‌های ادبیات، تاریخ، جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی و... می‌تواند مفید باشد و آنان را در دریافت دقیق مطلب و موضوع یاری کند. بدین منظور، در ادامه به معرفی نویسندۀ این اثر و همچنین موضوع، ساختار، ویژگی‌های نسخه، رسم‌الخط و سبک‌شناسی این اثر می‌پردازیم.

2ـ1 نویسندۀ شور عشق

نویسندة این اثر، مولانا شیخ سعدالدین احمد بن مولانا عبدالغفاربن مولانا عبدالعزیز بن مولانا عبدالکریم برکی انصاری است. در کتاب نشاةالقدس آمده است: «چون والده مولانا عبدالکریم سیده‌ای از نسب حضرت امام زین‌العابدین بوده است لذا ایشان هم نسب سیادت داشته‌اند و هم انصار بوده‌اند» (انصاری، 1328: 42).

مولانا سعدالدین احمد انصاری علوم رایج دورة خود را نیکو می‌دانست و به آثار شاعرانی مانند عطار، حافظ، مولانا، ابن‌عربی توجه داشت؛ البته در بین آنها به مولانا و حافظ بیشتر علاقه‌مند بود (جوکار و دیگران، 1395: 59). وی در طریقة جلیله، چشتیه، غوثیه، مهتدیه خلوتیه و چهریه سلوک کرده است.

مولانا در مقطع غزلی می‌فرماید:

شور عشقم حـــدیث قدسـی دان

 

کلماتی است مختصـر از دوست
                   (مولوی، 1373، د 6: 1193)

مسلک سلوک این عارف مانند عارفان متقدم «همه اوست» یا توحید وجوی است؛ بیشتر غزلیاتش دربردارندة این اندیشه است و حتی غزلی کامل با این قافیه و ردیف دارد که مطلع آن این است:

برآمد از نفس آتشین من هم اوســت

 

مبین که غیر بود هم‌نشین من هم اوست
                                     (همان: 140)

به‌سبب آنکه منبع شاعری این طریقه از علوم باطن و تصفیة قلب و تقویت روح است، غزلی به قافیه و ردیف تصوف در حرف «فا» سروده است که نقل ابیاتی از آن در اینجا مناسبت دارد:

ای رفته کران از صف مــــردان تصوف

در مطبــخ دونان دنی رفته مــگس‌وار
ذکر لب و دندان نه همین لقمه‌خوری گشت

 

لب خشک شدی از می‌جوشان تصوف
                               (همان، د 4: 115)

یک دم نـــنشستی به سر خوان تصوف
رو ذکر بـخوان از لب و دندان تصوف

او مقام فنا فی الله را نیز در غزلی به‌روشنی بیان می‌دارد که مطلعش این است:

نـــی مغز نه استخوانی گوشت نه پوست

 

در هستی من نماند جز هستی دوست
                            (همان، د 6: 1012)

در مقطع غزل دیگری می‌گوید:

شور عشق من که در وی قصه‌های معنوی است

 

پیش نافهمان معنی شعر و افسون آمده
                               (همان، د 3: 416)

2ـ2 مذهب مؤلّف

بنابر شواهد اندکی که در متن موجود است، احتمال سنّی‌بودن مؤلف بیشتر است؛ زیرا وی برای خلفای راشدین، لقب «امیرالمؤمنین» ذکر کرده و پس از نام هریک، به‌شیوۀ اهل سنّت، عبارت دعایی «رضی الله عنه» آورده است؛ فقط بعد از نام «امیرالمؤمنین علی ابن ابی‌طالب» علیهما السّلام عبارت دعایی «کرّم الله وجهه» نگاشته است. یک بار نیز از اهل بیت علیهم السّلام سخن به میان آورده است.

2ـ3 ساختار شور عشق

کتاب شور عشق دیوانی بالغ بر ده هزار بیت است. کاتب (میر اکبر) در مقدمة کتاب با نثری شیوا به معرفی شیخ سعدالدین پرداخته است. هر دو نسخة این اثر، با این بیت شروع شده است:

اول به نام آنکه به هر ذره نــام داد

 

سرمایة وجود بهر خاص و عام داد
                           (انصاری، 1328: 33)

کاتب در دیباچة کتاب (نسخة اساس/ گنج بخش) به شرح حالی از شیخ و حالات عرفانی وی می‌پردازد و کتاب را را با حمد و ثنای باری تعالی آغاز می‌کند:

حمدی که ورا نهایت و حـد نبـود
هم حامد و محمود حمیـــد است

 

یعنی که جز او شهود و شاهد نبود
بـــه الله که جز الله محمد نبود
                                         (همان: 5)

«بر این جریدة ساده که از کاف و نون و القلم و مایسطرون بر دیباچة لوح بوقلمون، نکتة نطفة علاقیت بی‌چون را مصور سازم تا دماغ فراغ رایحة روح و خیال آمال حیات فتوح و خطیب ادیب تایب نصوح را معطر گردانم» (همان: 1).

سپس کوشیده است به معرفی شیخ و شرحی از زندگی وی بپردازد: «ایشان معتکف مسجد همایون رسالت‌پناهی شده و در اعتکاف او را گشودی، از فتوح روضة سالار الأنبیا علیه الصلوه و السلام آمده و اسرار راه غامضه مر او را مکشوف گشته که از درک اکثر عقلا و عرفا بیرون بوده، چنان‌چه رسالة مسما به کشف‌المحققین دران اعتکاف در سرروضة مبارک مسجد معلی تصنیف نموده و بعد از آن در سنة 1171 یک‌هزار و یک‌صد هفتاد و یک به وطن اصلی مراجعت نموده که آن قریه در حدود بلاد کابل مشهور به ده یحیی است و خلق خدای را این جانب صراط مستقیم طرق غرا هادی آمده...» (همان: 1‑2).

کاتب پس از حمد و ثنا و شرحی کوتاه، در مقدمه، به بیان مبحث اسماءالحسنی گریز می‌زند و درباب اسماء‌الهی چنین می‌آورد: «شطحیه که از ارباب سکر و مواجید به سمع عقلای ازمنه رسد، آن را کلمات قدسیة الهامیة شمارند و قائل آن، او را تعالی انگارند و او را چون شجر طور سینا مستغرق انوار ربویت دانند تا زنگ غلط شک وریب دویی از آیینة یقین زدوده گردد» (همان: 5).

سعدالدین احمد در کتاب شور عشق به شرح غزل‌های خود در برخی فصول پرداخته است و در برخی تغزلات عرفانی به استقبال از شاعرانی مانند حافظ و مولانا می‌پردازد؛ در پایان اشعار با نام «شیخ قدسی و شیخ قدوسی» تخلص کرده؛ وی در پایان کتاب، اشعار عرفانی را با مطلع «رازنامه» سروده است.

او مریدان بسیاری جمع کرد و به تربیت آنان پرداخت؛ افراد زیادی از مردمان افغان با او بیعت کردند. او با علوم و فنونی مانند علوم بلاغت آشنایی کامل داشت و به زبان عربی تسلط داشت. علاقة زیاد او به شاعران فارسی‌زبان مانند حافظ و مولانا مثال‌زدنی است؛ چنانچه او آثار آنها را بسیار می‌خواند و در کلام خود استفاده می‌‌کرد. شیخ سعدالدین زبان عربی، علوم اسلامی، علوم متداول زمان خود و علوم بلاغی را نیکو می‌شمارد و به آثار شاعرانی مانند عطار، مولانا، ابن‌عربی، حافظ و سایر عارفان توجه داشت؛ در بین آنان به مولانا و حافظ بیشتر عنایت می‌ورزید؛ در همه‌جا، متأثر از سخنان ایشان، اشعاری را نقل کرده است:

من نه منم نه من منم من شده از منــی جدا
جام شبانه می‌زنم چنگ و چغانه می‌زنــم
خنده به جزوکل زدم طعنه بر آب و گل زدم

 

تن نه تنم نه تن تنم تن شده از تنی فنا
طبــل یکانه می‌زنم بـا دف تن‌تناتنا
تخت به ملک دل زدم من شهـم و جهان گدا
                     (مولوی، 1373، د 4: 854)

در جای دیگر می‌گوید:

از آن نفس که جان را در کالبد دمیـــــده
بینایی از دو چشمم خونابه‌وش چکیــــده

 

پیکان تیر عشقت در مغز دل خــــلیده
ای از فروغ رویت روشن چراغ دیـــده
                              (همان: د 6: 1140)

نیز:

خوش وقت باده‌نوشی کز خویشتن درآید
بر صدق حال پاکش خود پیرهن برآید

 

از غنچــة دهانش بوی سخن برآید
دست از طلب ندارم تا کام من برآیــد
                              (همان: د 4: 2901)

با توجه به متن کتاب شور عشق، کاملاً مشخص است که شیخ در طریقت نقشبندیه بوده و اجازۀ ارشاد، در طریقۀ یادشده را از شیخ محمد سمان مدنی کسب کرده است: «از مصاحبت ایشان فوایدی حاصل نموده به تخصیص از طریقة عالیه حضرات نقشبندیه قدس الله تعالی اسرارَ هُم و باز چون که به شرف آستان عرش نشان سید عالمیان مشرف گردیده و در زیارت روضة اطهر انور مفوض گردیده در آن بلدة طیبة زکیة به سرافرازی صحبت قطب الاقطاب و غوث الاصحاب حضرت شیخ محمد بن شیخ عبدالکریم السمان المدنی متمایز گشته و از سخاوت حضرت ایشان نیز بهره‌مند بوده است» (انصاری، 1328: 32).

2ـ4 نسخ شور عشق

الف) نسخۀ کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 9556 شامل 401 ورق به ابعاد 1×5/14 سانتیمتر است و هر صفحه شامل 13 سطر است که با خط نستعلیق کتابت شده است؛ این کتاب در پایان، بخش رازنامه ندارد. از آنجا که صفحۀ آخر این نسخه افتاده است، نام کاتب و تاریخ کتابت آن مشخص نیست؛ ولی در انتهای برگ 400 با خطی متفاوت، نام وزیر علی کاتب ذکر شده که در کنارش تاریخ «شعبان سنۀ 302» آمده است.

ب) نسخۀ کتابخانۀ گنج‌بخش پاکستان به شمارۀ 15311 این اثر در 538 برگ به ابعاد 5/26×13 سانتیمتر است. هر صفحه شامل 20 سطر است که با خط نستعلیق کتابت شده است. در انتهای اثر چنین آمده است: «تمت تمام شد این کتاب از تصنیفات شیخ سعدالدین احمد انصاری رحمه الله علیه به خط میر اکبر ولد سنه 1328و در شهر کابل اتمام یافت» (برگ 538). ناگفته نماند که نسبت‌به نسخة مجلس مطالبی بیشتر ذکر کرده؛ به‌ویژه در اول در حمد و ستایش خداوند و شرح حال شاعر؛ در آخر نیز مثنوی «رازنامه» را آورده است که 37 صفحه است.

2ـ5 رسم‌الخط شور عشق

همانگونه که پیشتر اشاره شد، نسخة کتابخانۀ گنج‌بخش پاکستان پایۀ این پژوهش قرار گرفته است. در این بخش، برخی از ویژگی‌های رسم‌الخطی این کتاب را برمی‌شماریم:

دو نسخه‌ای که در این پژوهش تصحیح شد، همان ویژگی‌های رسم‌الخطی مربوط به دورة خود را دارد. ازجملة این ویژگی‌ها می‌توان به مسائل ذیل اشاره کرد:

الف) اتصال حرف «ب» به ابتدای کلمات بعد از آن

  • به قسمت = بقسمت
  • به خار = بخار

در داد و داد و آنـــچه بــــایستـــم از ازل

چندان زدند سنــــگ ملامت به فرقشـــان

 

قسام عادل است بقسمت ســـلام داد
                           (انصاری، 1328: 19)

از مرغزار پـــــای کشیدند بخـــــار زار
                                     (همان: 534)

ب) استعمال «می» استمراری به دو صورت جدا و متصل

  • می‌گفت = میگفت

میگفت جهانی که جسد پرده جان ســــت

 

دیدم که جهان اخگر جان شعله نارست
                                       (همان: 59)

پ) قراردادن دو نقطه زیر حرف «ی» به‌شیوة کتابت عربی

به شش رکنی نفس را حبــــس داری

 

چــو نوبت شد به دل دم واگـذاری
                                     (همان: 493)

ت) اتصال حرف اضافة «ب فارسی» به‌شیوة حرف (ب جر عربی)

  • به خون = بخون
  • به خاطر = بخاطر

شهید تیغ یک رنگی به خون خود وضو دارد

بنــا بخــــاطر او آنچـــــه امر فرماید

 

سجود بی‌جهت باشد نماز اندر سحر ما را
                                       (همان: 31)

زخیـــر و شـــر همه بر حکم او قیام کنیم
                                     (همان: 268)

ث) حذف «واو عطف»

  • خسرو و نمرود و قیصر = خسرو نمرود قیصر
  • راست وچپ = راست چپ

دنیا که عیش خسرو نمرود قیصــــرست

نیست به‌جز هستی او هســــت کـس

 

قدرش به پیش مرکب ما به ز کاه نیست
                                       (همان: 68)

زیر و زبر راست چپ و پیش و پــــس
                                     (همان: 443)

ج) کاربرد صورت عربی کلمات و اصطلاحات عربی

  • جهت = جهه

در شش جهه علامت توحید یک بـود

 

اندر نشان کعبه و بتخانه‌ایم مـــا
                                        (همان: 4)

چ) املای واو معدوله به‌جای الف

  • برخاست = برخواست

مـــرا ز شــور عشق آوازه برخواست

سوسن و صد برگ و سوری سر برآورده زخاک

 

کـــه اندر حـــرف معــــنی آفریدم
                                     (همان: 258)

بهر تعظیمش ز پا برخواست سرو اندر چمن
                                     (همان: 320)

ح) نوشتن حرف «ک» به‌جای «گ»

  • درگاه = درکاه
  • کنگره = کنکره
  • گاه = کاه

مادر نفس خویش بدیدیم خـدا را

بال رجا به کنکره خـــــوف سایه کرد

سخن دریا سخــندان‌ست مــلاح

 

بستیم ز درکاه نفــــس پای هوا را
                                       (همان: 49)

همسایه عنایت تو جــرم خاک ماست
                                       (همان: 71)

غریق لجـــه آمد کــاه و بی‌کــاه
                                     (همان: 457)

خ) املای حرف نشانة نفی «ن» جدای از فعل

  • نبیند = نه بیند
  • نپنداری = نه پنداری

ز جام دل زنم صد طعنه بر جمشید و اسکــندر

نه پنداری که دشوارت به‌آسانی نخواهد شد

 

ز کج‌بینی جهان بیند نه بیند حسن یکتا را
                                       (همان: 30)

در صد قفل را باشد گشایش از کــف دل‌ها
                                       (همان: 33)

د) کاربرد لغات عربی

  • تلطف

بگفتا با جوان پیــر کهنسال

تشنــه‌لــب کو چو مــن بادیه‌سای

 

تلطف کردی و پرسیدیم حـال
                                     (همان: 426)

از تلطف در میخــانه گشــای
                                     (همان: 452)

ذ) چسپاندن «را» به واژه

  • عارفان را = عارفانرا
  • جان را = جانرا

شور عشق افسانه باشد عجب‌ ای عاشقان

از غبــار پــای صاحـب درد جانرا سرمه ده

 

عارفانرا در نظر ابواب رحمت شد بیا
                                      (همان: 22)

شه سواران بنگری هــــــرگز نبینی گرد را
                                       (همان: 49)

ر) اتصال به ضمیر بعد از خود

  • آن که = آنکه

آنکه ایــن زاد ندارد نرسد او به مقــام

 

وآنکه این کعبه ندیدست همه در سفرست
                                       (همان: 96)

ز) نوشتن «در این»، «در آن» و «بر آن» به‌صورت «دران» و «بران»

ارواح اهل عرفان همچون تنی است می‌دان

رموز مصلحت سلطنت گدایان راســت

 

نور احد بران جان خود جان زتن جدا نیست
                                       (همان: 80)

در ان زمان که بگیرند به شهریار نشست
                                       (همان: 97)

س) نوشتن واژة «دوم »و «سوم» به‌صورت «دویم» و «سیم»

نیــز فــرمود آن نبـی دو جهان

 

در کــمال یــارسیم داستان
                                     (همان: 425)

ش) استفاده از وجه کهن بعضی از حروف اضافه مانند اندر به‌جای در

فضل را خاصیتـــم اندر بـر است
کنگــره تفــرید را اندر جـــــنون

 

فیـض سبحـــان الــذی اسری عطا
مــی‌گذارم هر نفـس در زیر پا
                                       (همان: 19)

ص) سرهم‌نویسی و یا جدانویسی اجزای کلمات

  • هیچ گه = هیچگه

یــا چـو قلب حواس شــــد مثـلش

 

اصــل رانیســـت هیچگه به دلش
                                     (همان: 468)

ض) معمولاً در کتابت بین حروف «ب، پ، ز، ژ، ج، چ» فرقی گذاشته نشده است

  • آفتابی = آفتاپی
  • بی مثل = پی مثل

آفتاپـی که ز سرچشمه دل می‌تابد

 

نقش منســت پی مثل صورت ظل کبریا
                                       (همان: 34)

ط) حذف حمزه

  • از او = ازو

خلاق، صورتـــــی به ازو از ازل نساخت

 

صورت‌نمای حسن علیمش نشان بگو
                                     (همان: 340)

ظ) کاربرد «ال» تعریف عربی همراه با کلمة فارسی

از بهشت عدن تو ما را برون انداخـــتی

 

در میــان بـاغ جــان رب البهشتی ربنا
                                       (همان: 25)

ع) کاربرد فعل مفرد برای فاعل جمع

حســـن تو که از دایرة عقل برونــست

 

زان‌روست که عشاق تو سرمست جنون‌ست
                                      (همان: 64)

غ) تغییر شکل ظاهر کلمه برای ردیف و وزن

  • الافلاک = الفلاک و یا فسن = وثق

از نردبان ذکر به علیا رســــیده‌ایــم

شورش عشــق پرشرر سوخـت مرا دل و جگر

مــــن از قــاف قــــدرت عیان گشته‌ام

 

آری که فـکر قرب تو سیر الفلاک ماســـت
                                        (همان: 71)

ای بشری تو که القمر زوست فسن چه گـویمت
                                         (همان: 101)

چــو عنقـا در آن قــاف دارم وثق
                                       (همان: 4498)

ف) کاربرد زبان عامیانه و قدیمی

  • بوبیند = ببیند (مصنوعات، شاهدات، زاکیات)

یگانگی وجود از شهود دور نباشد

گشای دیده که از چهره‌های مصنوعـات

نگر به سینه هر ذره قرص خـود شاهـد

 

هزار یک نگردد خود یکی هزار بو بینـــد
                                     (همان: 169)

شیون نور تجلی ست شاهدات امــروز
                                   (همان: 3778)

طلوع کرده ز اشراق زاکیات امــــروز
                                   (همان: 3782)

2ـ6 سبک‌شناسی شور عشق

نثر فنّی از اواسط قرن ششم هجری در نثر فارسی معمول شد و «مانند شعر، به استعمال صنایع و تکلّفات صوری و سجع‌های مکرّر و آوردن جمله‌های مترادف‌المعنی و مختلف‌اللّفظ متوسّل گردیدند و برای اظهار فضل، الفاظ تازی بی‌شمار به کار برده شد و شواهد شعری، بسیار گردید و تلمیحات و استدلالات از قرآن کریم در همۀ آثار این قرن پدید آمد» (بهار، 1390: 14). با وقوع حملۀ مغول در اوایل قرن هفتم، «اثرات آن، یعنی رواج تاریخ‌نویسی و ساده‌شدن نثر، در قرن هشتم آشکار شد و آخرین شرارۀ نثر فنّی، در اوایل این قرن خاموش شد» (شمیسا، 1390: 52). با وجود این، مترسّلان این دوره، از این تغییرات به‌دور مانده‌اند و شیوۀ مترسّلان گذشته را در پیش گرفته‌اند؛ آنان نثر را به‌گونه‌ای مزیّن و مصنوع در آثار خود به کار برده‌اند. انصاری نیز از این قاعده مستثنا نیست و شور عشق را میتوان دنبالۀ نثر فنّی یا به بیانی دیگر، فنّی پیشرفته (مصنوع) در قرن هشتم دانست. در ادامه، سبک شور عشق ازنظر زبانی، ادبی و فکری بررسی می‌شود.

2ـ7 ویژگی‌های زبانی شور عشق

زبان شور عشق زبانی کهن است؛ همان زبانی که در بیشتر متون قرن‌های چهارم و پنجم و ششم هجری وجود دارد. مهم‌ترین ویژگی‌های زبانی این متن که بسامد آنها بیشتر جلب‌نظر می‌کند، در سه بخش آوایی و لغوی و نحوی تقسیم‌بندی می‌شود و از آن جمله می‌توان به ویژگی‌های زیر اشاره کرد:

2ـ7ـ1 ویژگی‌های آوایی شور عشق

الف) جناس: در این کتاب، گونه‌های مختلف جناس به کار رفته است که در ادامه، کاربرد انواع این آرایه بررسی می‌‌شود:

  1. جناس تام: حالی (آراسته و فوراً)؛ آفرین (تحسین و آفریننده)؛ جان (نفس و جمع جنّ).
  2. جناس ناقص: سِرّ و سَر؛ اَطناب و اِطناب؛ قُوت و قوّت؛ نفس و نَفَس؛ طَبعِ طَبِع؛ مُقَبَّل و مُقبِل.
  3. جناس خط: بیشتر و تیسیر؛ تنسّم و نسیم؛ آستانه و آشیانه؛ نقشِ خطوط و نفسِ حظوظ.
  4. جناس زائد: بالِ اقبال؛ جان و اشجان؛ حصن و حصین؛ سدّه و سدره؛ فرقِ فرقد؛ مال و منال.
  5. جناس قلب: نجاح و جناح؛ قلب و لقب.
  6. جناس لفظ: انتفا و انطفا؛ عاجل و آجل؛ اهوال و احوال.
  7. جناس اشتقاق و شبه‌اشتقاق: مساعدت و سعادت؛ صوفی و صافی؛ عیون و اعیان؛ نصب و نصاب؛ خاطر و خطیر؛ دبور و ادبار؛ صف و صوفی و صفا؛ صفّه و صفوت؛ حصن و حصین و تحصّن.

ب) سجع: همانطور که پیشتر هم اشاره شد، یکی از ویژگی‌های نثر فنّی پیشرفته (مصنوع) که آن را به شعر نزدیک می‌کند، آهنگین‌بودن آن است. بدین منظور، نویسندگان این مکتب، علاقۀ بسیاری به استفاده از آرایۀ سجع دارند. انصاری نیز از سجع، به‌ویژه موازنه بهرۀ فراوان برده است. در ادامه، کاربرد انواع سجع در کتاب شور عشق بررسی می‌شود:

  • سجع متوازی: سریر و وزیر؛ مسئول و مأمول؛ همّت و نهمت؛ نسیان و حرمان؛ قتال و جدال؛ محبّت و مودّت؛ خطاب و جواب؛ حرمان و هجران؛ دَهیا و صمّا؛ مآرب و مطالب؛ فراید و قلاید.
  • سجع متوازن: اشفاق و اعطاف؛ میسّر و مسلّم؛ تبدیل و تغییر؛ تنقیص و تبغیض؛ صدقه و عارفه؛ محاربه و مناصله؛ عرض و رفع؛ تصبّر و تحصّن؛ استنجاح و استمداد؛ مُساهِم و مُشارکِ.
  • سجع مطرّف: اقطار و اقتدار؛ جلال و افضال؛ سدّه و عتبه؛ مأمول و قبول؛ صوری و ضروری.
  • ترصیع: «حضرت، عزّ سلطانه و عمّ احسانه».
  • موازنه: «در اوراد نماز و اوقات راز و مناجات نیاز»؛ «این چنین حادثه‌ای واقع و بدین‌سان واقع‌های حادث».
  • تضمین‌المزدوج: «داغ حرمان و درد هجران، بر جان‌های خستۀ هواخواهان و دل‌های شکستۀ دعاگویان نهاده».

2ـ7ـ2 ویژگی‌های لغوی شور عشق

  • بسیاریِ لغات عربی: یکی از ویژگی‌های بارز این اثر، فراوانی واژه‌های عربی آن است که حدود شصت درصد کلمات کتاب را شامل می‌شود. در این میان، برخی لغات کم‌کاربرد نیز دیده می‌شود؛ مانند قُبّره، بیزره، اَفحام، یراع، تجاویف، مسنون، باقل، فصیر، مأهوله، تطفیف، ساعره، مذروعات، متکاول، احمص و.... در این اثر، میزان بهره‌برداری از زبان عربی به‌حدّی است که برخی نمونه‌های سرمشق مؤلّف، از ابتدا تا انتها به زبان عربی است: «مخدوم صاحب صدور معظّم».
  • لغات ترکی و مغولی: ایلخان؛ ایلچی؛ بتکچی؛ نوکر؛ نویَن.
  • صورت قدیمی‌تر برخی لغات: نبشته؛ نبشت؛ کاغد؛ بستاخانه؛ آزادی؛ زفان.
  • جمع‌های مکسّر: دراری؛ اعواض؛ اخلّاء؛ سدنه؛ تراکمه؛ خوانق؛ صفایاء؛ اردیه.

2ـ7ـ3 ویژگی‌های نحوی شور عشق

  • افعال دعایی: «حق ـ سبحانه و تعالی ـ این مصیبت را آخرین مصایب گرداناد و صبر جمیل که مستجاب ثواب اخروی است، کرامت کناد».
  • وجه مصدری: «نظری به حال ایشان فرمودن».
  • کاربرد صفت تفضیلی به معنای صفت عالی: وظیفۀ مرضیّۀ.
  • مطابقت موصوف و صفت: عادت کریمه؛ موهبت عظیمه؛ مسافت بعیده؛ داهیۀ دهیا؛ عاهیۀ صمّا.
  • صفت مؤنّث برای جمع مکسّر: سیر مرضیّه؛ احکام شرعیّه؛ ممالک بسیطه؛ امثلۀ عالیه؛ عقول سلیمه؛ طباع مستقیمه و...؛ اما گاه این قاعده رعایت نشده است: عقول سلیم و طباع مستقیم.
  • کاربرد «را» در معانی مختلف:

الف) نشانۀ مفعول: «ملازمت سمت امتثال را مثمر فلاح عقبای خود شمرده‌اند».

ب) به معنی «به»: «تودّدی که مخلص قدیم و خادم خاندان کریم را ارزانی داشته بودند».

ج) به معنی «برای»: «دیده را نوری و دل را سروری حاصل آمد».

د) فکّ اضافه: «رشحات دیم شیم را چشمِ انتظار بر راه خواهد بود».

  • فعل امر با «می»: به قدر مرتبه و اندازۀ هریکی، می‌کوشد».
  • فعل همراه بای تأکید: «هرآینه، براثر آن از کاس بأس، شربت سموم هموم بچشد».
  • حذف شناسۀ افعال به قرینه: «زاری‌ها کردند و تأسّفها نمودند».
  • ضمیر مفرد غایب (او، وی) برای غیر ذی‌روح: «نگذارد که ظاهر دوات سیاه باشد، بلکه همیشه او را پاک دارد».
  • اولی‌تر: که گاه در فارسی آن را صفت می‌گیرند و علامت تفضیلِ «تر» به آن ملحق می‌کنند: «پس رجوع با حضرت صمدیّت، اولیتر و مناسبتر».
  • وجوه کهن ماضی استمراری: «گفتندی، نمودندی».
  • فاصله بین علامت نفی و فعل منفی: «نیاز و افتقار، نه در آن نصاب و مقدار است که...».
  • ساخت فعل منفی با پیشوند «نا»: «از چشمۀ حیات شربتی ناچشیده».

عبارت‌های دعایی: در این متن، گاه عبارت‌های دعایی با فاصله از مرجعشان ذکر شده‌اند؛ مانند: «رضوان الله علیهم اجمعین». گاه نیز عبارت دعایی بدون فاصله ذکر می‌شود: «قصّۀ سلیمان، علیه الصّلوة و السّلام».

  • واو ربط در آغاز جملات (برای پیوند جملات یا به‌جای نقطه): «و هر موضعی را به معتمدی امینی کافی بسپارد».
  • فعل مجهول: گذاشته آمد؛ ذکرکرده آمد؛ ایرادکرده شد؛ مسئلت‌رفته آمد؛ داشته می‌آید.
  • جمع‌بستن کلمات فارسی با «جات»: صدجات؛ هزارجات.
  • قید با پسوند «انه»: بزرگانه؛ پادشاهانه؛ بستاخانه؛ پیغمبرانه؛ نیازمندانه. در این میان برخی لغات عربی نیز دیده می‌شود: کریمانه؛ مخدومانه؛ ملکانه؛ مشتاقانه؛ مخلصانه.
  • «با» به معنای «به»: «رجوع با نوّاب آن حضرت»؛ «رجوع با او و نوّاب او کنند».
  • «با» به معنای «در»: «محاسبات با خدمت مولانا آخر کنند».

2ـ7ـ4 ویژگی‌های ادبی شور عشق

نثر این اثر را تا حّد بسیاری می‌توان در گونۀ نثر مسجّع قرار داد؛ بنابراین درمجموع، ویژگی‌های نثرها و بیت‌های آهنگین و فنّی را داراست. در ادامه همراه با نقل تعدادی از شواهد، به مهم‌ترین ویژگی‌های سبکی این متن از دیدگاه ادبی می‌پردازیم.

  • اطناب: برای نمونه، دربارۀ خبر فوت کسی چنین قلم‌فرسایی می‌کند: «آفتاب مشرق جلال در مغرب افول، حلول کرد و مهر سپهر فلک و اقبال، در نقاب سحاب اجل متواری گشت و ماه با جاه دودمان آسمان سلطان از اوج شرف و شرف جلال، ناگاه در جوزهر اهوال، منخسف شد».
  • تشبیه: «جماعتی که چون بنات النّعش متفرّق بودند، چون عقد ثریا و نظم پروین جمع شدند.»

اگر از سوز دل حرفی به دفتر واکنم انــشا

منم ز شورش عشقش چو قلم سینه دو نیـم

قلندرم چو قلم پاکـم از فساد و صـــلاح

کمر تا بسته‌ام از رشته چون نای قلم بشنــو

 

قلم آتش زبان گردد شرر در داستان افتـد
                         (انصاری، 1328: 155)

در لبـــانم به جـــزاز راز کلامـی نبود
                                     (همان: 165)

به هرکسی که نشینم کمـــال آن گیــرم
                                     (همان: 280)

کلام لوح را در ســطر این دفتر به جا کردم
                                     (همان: 287)

  • اضافه‌های تشبیهی: صبح سعادت؛ کعبۀ وصال؛ تیه فراق؛ زیور ورع؛ دبور ادبار؛ راح ارتیاح.
  • استعاره: «عقل دوراندیش و خرد خرده‌بین، حیران و سرگردان شده».
  • اضافه‌های استعاری: گوش جان؛ آستانۀ صفا؛ درِ انصاف؛ دامن عصمت؛ نایرۀ فساد؛ نایرۀ فتنه.
  • اضافه‌های اقترانی: چشمِ انتظار.
  • اضافه‌های تلمیحی: یوسف کنعان جود؛ عزیز مصر فضل.
  • کنایه: نقیر و قطمیر و دینار و شعیر (چیز اندک و بیارزش)؛ حلّ و عقد (انجامدادن امور).
  • تناسب: استفاده از اصطلاحات علمی، فنّی و...: «جماعتی که چون بنات‌النّعش متفرّق بودند، چون عقد ثریّا و نظم پروین جمع شدند».

در ادامه فهرست‌وار، به ارائۀ برخی دیگر از این نمونه‌ها می‌پردازیم: آل؛ منشور؛ طغرا؛ مثال؛ توقیع؛ موشّح؛ مستوفی؛ بتکچی؛ برات؛ پروانه؛ بارز؛ جمع؛ خرج؛ اخراجات؛ مفروغ؛ کاغذ طومارکرده؛ محراک؛ مقراض؛ خانۀ قلم؛ دوات.

  • تنسیق‌الصّفات: «امیِرِ کیوان سریرِ آسمان مسیِرِ فلک رخِشِ جهانبخش».
  • ایهام: «به وقت مطالعۀ آن، دل مشتاق، هر حرفی را از راه چشم، به صورت اشک، استقبال نمود». معنای دیگر صورت (چهره) با چشم ایهام تناسب دارد؛ «ماه سپهر سروری از عقدۀ خسوف سقم، روی به سعود کشوف و ظهور نهاده» (ایهام تبادر؛ کشوف، کسوف را به ذهن متبادر می‌کند).
  • طرد و عکس: «این واقعه، حادث گشته و این حادثه، واقع شده»؛ «عادات سادات و سادات عادات».
  • تکرار واژگان متجانس: «متابعت سنَنِ سننِ سنیّه و مشایعت سیَر سیرِ مرضیّه»؛ «سَنَنِ سُننِ اصحاب تکلّف»؛ «سنن سنن اصحاب آداب»؛ «قریحۀ قریحه و طبع طبِع این فقیر حقیر».
  • تکرار برخی لَخت‌ها در سراسر متن: «استسعاد سعادت وصول و دولت مثول»؛ «وصول دولت مثول»؛ «حصول دولت و وصول و مثول»؛ «دولت نزول و مثول»؛ «سعادت حصول و دولت نزول و مثول»؛ «حصول شرف وصول و ادراک دولت مثول».
  • درج و اقتباس: «ائمّه و علما را که ورثۀ انبیا و حفظۀ احکام دینی‌اند»؛ از حدیث نبویِ «إنَ الْعُلَمَاءَ وَرَثةُ الْأَنْبِیَاء» (کلینی، 1411: 33).
  • استشهاد به آیات و احادیث و اخبار: در این کتاب، حدوداً، 100 آیه و 120 خبر و حدیث و گفتار بزرگان به کار رفته است که نویسنده آنها را به شیوه‌های مختلف به کار برده است.

الف) گاه، آیه یا حدیث به‌نوعی در نثر تضمین می‌شود که گویی دنبالۀ کلام است: «ختم خطاب و کتاب چنان باید که عندالافتتاح فحویِ آیت خِتامُهُ مِسْکٌ وَ فی ذلِکَ فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُون، گشاینده را مشاهده افتد».

ب) گاه آیه یا حدیث برای تأکید کلام آورده می‌شود: و اگر مشاهیر فضلا و جماهیر علما و عقلا بر سهوی و خطایی و زلّتی و عَثرتی در غیبت و حضور، اطّلاع و عثور یابند.

ج) گاه آیه یا حدیث را مضاف‌الیه یا مفعول یا مسند جمله قرار می‌دهد: «به طراز کرامتِ وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی‌آدَمَ، مزیّن و مطّز»؛ «خسرو کشورِ إِنَّ اللهَ یَأمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ».

د) ترکیبات قرآنی: «نبایی عظیم و خبری الیم»؛ «بضاعت مزجاة دعا در وعاء پیک صبا تعبیه کند»؛ «و میامن لیله‌القدر که بعضی از محاسن و مدایح او، خیرٌ مِن اَلف شهر است».

8) استشهاد به اشعار فارسی و عربی: این کتاب، حدوداً 8500 بیت فارسی، 51 بیت عربی، 18 مصراع فارسی و 18 مصراع عربی در بر دارد که نویسنده آنها را به شیوه‌های مختلفی به کار برده است.

9) عناوین و القاب: «پادشاه روی زمین، فرمانفرمای ملک و دین، ملاذ الانام و، دافع شرور العناه و المُعتَدین».

2ـ7ـ5 ویژگی‌های فکری شور عشق

این اثر، ازنظر ویژگی‌های فکری، متنی برونگراست؛ در «مقصد اول» (فراق، قُرب مزار، تهنیت، تسلیت، تعزیت و...)، بنابه اقتضای موضوع متن، وارد موضوعات عاطفی و احساسی می‌شود؛ اما وارد دنیای درون نمی‌شود؛ درواقع بیانگر جنبه‌های بیرونی و عینی است. البته نباید فراموش کرد که «در برخی از نوشته‌ها اصلاً فکری مطرح نیست، فقط عبارت‌پردازی و لفّظی است یا تکرار مکرّرات است» (شمیسا، 1390: 64). با وجود این، «مقصد دوم» (اشعار و متن‌ها)، بیشتر جنبه‌های ارشادگونه و تعلیمی دارد. ناگفته نماند که در این قسمت، به‌سبب پرهیز از زیادشدن حجم مقاله، از ذکر نمونه پرهیز شده است.

2ـ7ـ6 نوآوری شور عشق

شیخ سعدالدین بیشتر در شعر کهن به نوآوری پرداخته است. در شعر فارسی هنجارشکنی‌های او بی‌سابقه بوده و در حوزه‌های گوناگون بروز کرده است. شیخ سعد الدین شاعری چیره‌دست است که قصر بلند شعر کهن را از وجوه گوناگون درهم شکسته و با لحاظ‌کردن عناصر جدید، قالب‌هایی ایجاد کرده است که در شعر اصیل فارسی سابقه‌ای ندارد. او شکلی از مثنوی را پایه‌گذاری کرده که در زبان فارسی بی‌همتا است. این مثنوی پانزده بند دارد که بند اول آن دارای هشت بیت و بند دومش دارای پنجاه و چهار بیت و دوازدهمین بند آن دارای یازده بیت است. سایر بندهای آن یکسان است. یعنی در هر بند دوازده بیت وجود دارد. بیت فاصل‌بند یک یا دو از بیت‌های فاصل دیگر مجزاست و هر بندی با دو بیت مثنوی از هم مجزا می‌شود. این نوع مثنوی را اصطلاحا مثنوی «مثنوی ترجیعی» می‌نامند.

شیخ سعدالدین شکل و ساختار «مثنوی ترجیعی» را ـ که برای بار اول در عین‌الایمان تجربه کرده بود ـ اندکی دگرگون کرده است. مثنوی دارای دَه بند است که هر بند آن یازده بیت دارد و بندهای آن با سه بیت فاصل از هم جدا می‌‌شوند. مثنوی دوبیتی ترجیع مثنوی نُه بند دارد و هر بند آن نُه بیت دارد و بندها با دو بیتی جدا می‌‌شوند. مسمط مستزاد ترجیع شیخ سعدالدین نیز دارای نوآوری است؛ در این روش، هنری به کار برده است و آن شعر یک وزنی است که دارای نُه بند است. مستزاد متوازن ترجیع، شیخ سعدالدین در مستزاد نیز شیوة جدیدی را ایجاد کرده است که آن را می‌توان کوتاه‌ترین نمونة مستزاد در شعر فارسی دانست. او مصرعی مکرر بعد از هر مصرع طاق (خلاف زوج) به شعر افزوده است. مستزاد ترکیب‌بند نمونة این شعر در دیوان شاعران فارسی‌سرا وجود ندارد؛ شعر متحدالوزنی است که یازده بند دارد و هر بند نیز چهار بیت است. مستزاد ترکیب ترجیع‌بند، شعری است که بندهای متعددی در یک وزن و قافیه مربوط به بند و مصرع مستزاد که قافیة آن مبتنی بر بند باشد و دو بیت فاصل یکی بعد از دیگر برای جداکردن بندها تکرار می‌‌شود. در مستزاد مطلع، شاعر مطلع مصرع و مصرع بعدی ابیات غزل یا هر قالب دیگر را در یک وزن، و باقی را در اوزان دیگر می‌سراید.

 

3ـ نتیجه‌

نسخۀ خطی شور عشق مربوط‌به سال 1225 ق. مثنوی انصاری، ﺷﻌﺮى ﻣﺘﻔﺎوت از ﺟﺮﻳﺎن‌هاى ﺷﻌﺮى اﻣﺮوز اﺳﺖ و ﻧﮕﺎﻫﻰ ﻛﻼﺳﻴﻚ ﺑﻪ ﻏﺰل دارد. ﻳﻜﻰ از ﻧﻜﺎت ﺟﺎﻟﺐ اﺷﻌﺎر او، ﺗﻨﻮع ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت و ﮔﺴﺘﺮدﮔﻰ آﻧﻬﺎﺳﺖ؛ ﺷﻌﺮﻫﺎى ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ، ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ، اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ، ﺳﻴﺎﺳﻰ و ﻣﺬﻫﺒﻰ و... ﻫﻤﻪ در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه‌اﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻫﻤﺔ طیف‌‌‌ها و ﺳﻠﻴﻘﻪﻫﺎ از آنها اﺳﺘﻘﺒﺎل کنند. ﺑﺪون ﺷﻚ زﺑﺎن ﺳﺎده و ﻋﺎم‌ﭘﺴﻨﺪ ﻏﺰ‌ل‌هاى انصاری ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ است ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺧﻮد ارﺗﺒﺎط ﺑﺮ ﻗﺮار ﻛﻨﺪ. روﻳﻜﺮد ﺧﺎص اﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺗﻮاﻧﺎ در اﺷﻌﺎرش ـ ﻛﻪ ﻣﺤﺼﻮل ﻧﮕﺎﻫﻰ دﻗﻴﻖ و ﻟﻄﻴﻒ به جهان ﺑﻴﺮون و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻮﺟﻮد در زﻧﺪﮔﻰ در ﭘﺮﺗﻮ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺸﻖ اﺳﺖ ـ آﺛﺎر او را داراى ارزش و اﻫﻤﻴﺖ دوﭼﻨﺪاﻧﻰ کرده اﺳﺖ.

نویسنده داستان‌هایی از پیامبران بنی‌اسراییل را بیان می‌کند. شاعر در نوشتن این داستان‌ها سبک خاصی ندارد؛ اما نشانه‌هایی از سبک خراسانی در این منظومه دیده می‌شود. در این مثنوی داستان‌های انبیای بنی‌اسراییل به نظم کشیده شده است. داستان‌هایی که در متون تفاسیر قرآن، تواریخ و قصص‌الأنبیا به‌طور پراکنده دیده می‌شود و بسیاری از آنها برای مسلمان ناآشناست. ﺑﺎوﺟﻮد اﻳﻨﻜﻪ از زﺑﺎن ﺳﺎده و اﻣﺮوزﻳﻦ ﺑﻬﺮه می‌برد، رﮔﻪﻫﺎﻳﻰ از ﻧﺎﻫﻨﺠﺎری‌هاى زﺑﺎنى در اﺷﻌﺎرش دﻳﺪه می‌شود. ﻣﻮﺳﻴﻘﻰ ﻛﻼﻣﺶ ﮔﺰﻳﻨﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺷﺎﻋﺮ کوشیده است از ﭘﺮﻛﺎرﺑﺮدﺗﺮﻳﻦ اوزان ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻰ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ ﻋﺎم داﺷﺘﻪاﻧﺪ. ردﻳﻒ در بیشتر ﻏﺰل‌هاﻳﺶ دﻳﺪه می‌شود؛ اما ﻛﻢ‌و‌ﺑﻴﺶ از ردیف‌های ﺑﺴﻴﺎر ﻃﻮﻻﻧﻰ ﻧﻴﺰ ﺑﻬﺮه ﺑﺮده اﺳﺖ. انصاری ﺷﺎﻋﺮى ﺻﻨﻌﺘﮕﺮا ﻧﻴﺴﺖ؛ اما در اﻏﻠﺐ اوقات ﺑﻼﻏﺖ ﻃﺒﻴﻌﻰ زﺑﺎن را به‌خوبی در اﺷﻌﺎرش ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ. ﺗﻠﻤﻴﺢ از ﭘﺮﻛﺎرﺑﺮدﺗﺮﻳﻦ آراﻳﻪﻫﺎى ادﺑﻰ اﺷﻌﺎر اوﺳﺖ.

  1.  

    1. قرآن کریم (1391). ترجمة ناصر مکارم شیرازی، تهران: مؤسسه قاصدک شهرک.
    2. افشار، ایرج (1376). فهرست نسخه‌های خطی، تهران: دانشگاه تهران.
    3. افضلی، مهدی (1387). «تحلیلی بر آمار نسخ خطی فارسی موجود در کتابخانه‌های ترکیه»، آیینه میراث، ش 42، 47‑99.
    4. افکاری، فریبا (1381). بررسی یادداشت‌های نسخه‌های خطی مجموعه سید محمد مشکوة، تهران: کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران.
    5. انصاری، سعدالدین احمد (1328). دیوان شور عشق، به‌اهتمام حبیب الله ابراهیم‌زاده، تهران: کتاب فروشی میوند.
    6. انوشه، حسن (1375). دانشنامه ادب فارسی، تهران: مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی دانشنامه.
    7. آذرشب، محمدعلی (1396). پژوهش دربارة آثار و نسخ خطی ابوالفضل میکالی، تهران: میراث.
    8. تسبیحی، م. ح (1384). فهرست الفبایی نسخه‌های خطی کتابخانه گنج‌بخش، [بی‌جا]: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
    9. جامی، احمد (1335). شرح حال و آثار شیخ سعدالدین انصاری، تهران: میوند.
    10. جوکار، نجف؛ کرمی، محمدحسین؛ کاشفی، حبیب‌الله (1395). «نوآوری و قالب سکنی در شعر شیخ‌الدین انصاری»، فنون ادبی، دورة 1، شمارة پیاپی 14، 1‑14.
    11. جهانبخش، جویا (1378 ). راهنمای تصحیح متون فارسی، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.
    12. خلیل، محمدابراهیم (1334). رساله یک مرد بزرگ، کابل: میوند.
    13. دوستانی علی‌آباد، مرضیه؛ خالق‌زاده، محمدهادی؛ نظری، جلیل (1400). «بررسی و تحلیل سبک‌شناسی نسخۀ خطی مثنوی "درّ مکنون" فقیر دهلوی»، فنون ادبی، 13 (3)، 101‑122.
    14. رضوی، سیّد اطهر عباس (1380). تاریخ تصوف در هند، ترجمة منصور معتمدی؛ تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    15. زرﻗﺎﻧﻰ، ﻣﻬﺪى (۱۳۸۳). ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﺷﻌﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﻳﺮان، ﺗﻬﺮان: ﺛﺎﻟﺚ.
    16. زرین‌کوب، عبدالحسین (1373). ارزش میراث صوفیه، تهران: امیرکبیر.
    17. زهره‌وند، علی (1384). گنجینه نسخه‌های خطی؛ جمهوری آذربایجان: فصلنامه روابط خارجی.
    18. ﺳﻴﺮوس، ﺷﻤﻴﺴﺎ (۱۳۸۲). ﺳﺒﻚ‌ﺷﻨﺎﺳﻰ ﺷﻌﺮ، ﺗﻬﺮان: ﻓﺮدوس.
    19. ﺷﻔﻴﻌﻰ ﻛﺪﻛﻨﻰ، ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ (۱۳۷۱). ﺷﺎﻋﺮ آﻳﻨﻪﻫﺎ (ﺑﺮرﺳﻰ ﺳﺒﻚ ﻫﻨﺪى و ﺷﻌﺮ ﺑﻴﺪل)، ﺗﻬﺮان: آﮔﺎه.
    20. عطایی کچویی، تهمینه؛ ندیمی هرندی، محمود (1400). «اهمیت و نقش دست‌نوشته‌های کهن در تصحیح متون (شرح تعرّف و نسخۀ کراچی)»، ادب فارسی، 11 (1)، 73‑92.
    21. علامی، ذوالفقار؛ واعظ‌زاده، فائزه (1400). «تحلیل سبک‌شناختی "تمهیدات" عین‌القضات همدانی؛ با رویکرد پاول سیمپسون»، فنون ادبی، 13 (2)، 77‑92.
    22. ﻓﺘﻮﺣﻰ، ﻣﺤﻤﻮد (۱۳۹۵). ﺳﺒﻚ‌ﺷﻨﺎﺳﻰ (ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ، روﻳﻜﺮدﻫﺎ و روش‌ها)، ﺗﻬﺮان: ﺳﺨﻦ.
    23. کاشفی، حبیب‌الله (1390). بررسی تحلیلی اندیشه‌های عرفانی شیخ سعدالدین احمد انصاری، شیراز: دانشگاه شیراز.
    24. کلینی، محمد بن یعقوب (1411/ 1369). اصول کافی، ج 1، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
    25. کهزاد، احمدعلی (1383). تاریخ ادبیات افغانستان، کابل: نشر پارس بوک کابل.
    26. مایل هروی، نجیب (1380). تاریخ نسخهپردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    27. متفکرآزاد، مریم؛ پایدارفرد، آرزو (1394). «بررسی ویژگی‌های نگارگری نسخ خطی مصور با تأکید بر نسخة مصور یوسف(ع) و زلیخا در کتابخانه مرکزی تبریز»، فصلنامه علمی نگارینه هنر اسلامی، ش 6، 56‑70.
    28. محمد غبار، میرغلام (1391). افغانستان در مسیر تاریخ، کابل: انتشارات محسن.
    29. منزوی، احمد (1395). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه گنجبخش، کابل: مرکز تحقیقات فارسی ایران و افغانستان.
    30. مولوی، جلال‌الدین (1373). مثنوی معنوی، تصحیح رینولد الین نیکلسون، به‌کوشش نصرالله پورجوادی، تهران: امیرکبیر.