نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دکترای تخصصی گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، سنندج، ایران
2 استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Music is one of the most significant factors in the beauty of poetry. This factor shows itself quantitatively (meter) and qualitatively (phonetic balance) using phonetic balance. Salman Savoji has achieved it well in his sonnets (47 sonnets) as he composed Masnavi-e Jamshid va Khorshid. In these sonnets, he mostly uses meters that have a manner of rising intonation and beat. In the section on qualitative phonetic balance, we can see various types of repetition in his sonnets. Salman Savoji has given a special effect to the music of his poetry using all kinds of vowels and consonants. In this study, we have examined different types of short and long vowels, initial, middle, and final consonants, and repetition of the whole word. The highest frequency in the section of vowels is related to the vowels /a:/ and /e/, and the lowest frequency to the vowels is allocated to /u/, /a/, and /u:/. In the consonant section, the consonants /s/, / x/, and /∫/ have the highest frequency and the consonants /p/, /? /, /q/, and /n/ have been repeated less. This study has been conducted through the analytical-descriptive method. The statistical population is forty-seven sonnets of Masnavi-e Jamshid va Khorshid. First, the topics of phonetic balance in sonnets are identified, and then each of them will be analyzed by drawing graphs and tables.
Keywords: Phonetic Balance, Salman Savoji, Sonnet, Masnavi-e Jamshid va Khorshid, Music of Poetry.
Introduction
Music is one of the basic foundations of Persian poetry. The coherence and strength of a poem depend on its relevant possession of music. Thus, the closer it is to music, the stronger it becomes (Shafi'i Kadkani, 2004, p. 374). Eliot also believes that the music of poetry originates from the poets’ conscience, namely the place of words, which shows their goodness and badness. The composition and structure of poetry have a great effect on the beauty and delicacy of words (1996, p. 67).
One of the topics that is essential in the musical analysis of poetry is phonetic balance. Phonetic balance itself is one of the topics of adding to the rules. Repetition of phones can appear in the form of repetition of one phoneme, several phonemes within one syllable, and syllable and word in speech. Chomsky also believes that language competence is related to three groups of rules such as phonetic rules, syntactic rules, and semantic rules (as cited in Bagheri, 1996, p. 159).
Salman Savoji has composed Masnavi-e Jamshid va Khorshid in 763 AH. One of the characteristics of this Masnavi is that Salman has included some sonnets with different meters along with the Masnavi verses so that he has compensated for the musicality of Masnavi-e Jamshid va Khorshid in terms of meter. Therefore, it can be said that phonetic balance is a significant aspect in Salman Savoji's poetry.
Materials and MethodsThis research has been conducted using the analytical-descriptive method. The statistical population is forty-seven sonnets of Masnavi-e Jamshid va Khorshid. Research FindingsThe following diagram is a summary of the analysis of phonetic balance in Salman Savoji's sonnets:
Figure 1. Phonetic Balance in Salman Savoji's Sonnets Quantitative Phonetic Balance (Meter)Formalists, as contemporary theorists, emphasize music and phonetic elements a lot. They believe that music and meter are the building blocks of poetry. According to Richards, “Meter is a device that allows words to have the greatest possible impact on each other. In rhythmic works, the accuracy, clarity, and the state of expectation, which is usually unconscious in most cases, increase” (1996, p. 117). Qualitative Phonetic Balance (Phonemic Balance)Phonetic balance is “a set of repetitions that can be investigated at the level of phonetic analysis” (Safavi, 2014, p. 167). Phonetic repetition can occur from the repetition of one phoneme, several phonemes within one syllable, and the harmony and repetition of consonants and vowels.Repetition of the Initial ConsonantsSome scholars interpret phonetics and homophones as inducing harmony. "Nowadays, what is called ‘inducing harmony’ is an effect that the poet achieves by choosing words whose constituent phonemes are in proportion with his/her mental images or thoughts" (Qayoumi, 2004, p. 9). Khajeh Nasir al-Din Tusi has talked about the inducing harmony before Western scientists (Heidari, 2015, p. 82). Vowel RepetitionShamisa calls the repetition of a vowel "assonance" )2002, p. 80). Phonetic balance arises from the repetition of a vowel in several words. Safavi emphasizes the repetition of vowels for the two different types of repetition (vowels and consonants) since it may be assumed that “consonants have no sound” (2014, p. 189). Discussion of Results and ConclusionMeters, beat, and rhythm are the most basic tools of poetry, and without them, poetry loses its reality. This point is evident even in Nimai's poetry as well as Blank poetry.By examining and analyzing the meters of Salman Savjoi's sonnets, it is concluded that Salman has benefited more from the rhythmic, sharp, and active meters. In an investigation of 433 sonnets, Salman Savoji used 22 meters, among which 8 meters are the most frequently used ones as follows: the meter of ‘Faalatan, Faalatan, Faalatan, Faalan’ has the highest frequency with 85 sonnets. The meters of ‘Fa’oolan, Fa’oolan, Fa’oolan, Fa’oolan’ and ‘Motafaelan, Motafaelan Motafaelan Motafaelan’, each of which with having one sonnet, has the least frequency. It is understood that Joybari’s meters and Kader’s have received less attention. In fact, it can be concluded that Salman Savoji was familiar with music and knew happy and pleasant songs completely.
Salman Savoji's familiarity with music has enabled him to be very careful in choosing vowels and consonants so that he uses phones that have special music and beauty. In the analysis of the diagram of vowels and consonants, the vowels /a:/ and /e/ and consonants /s/, /x/, and /∫/ have the highest frequency in Salman Savoji's sonnets. The three mentioned consonants show inner feelings and emotions, and Salman has used them well.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
موسیقی از پایههای اصلی شعر فارسی است. انسجام و استحکام شعر به میزان برخورداری آن از موسیقی بستگی دارد و هرچه به موسیقی نزدیکتر شود، استحکام آن بیشتر خواهد شد (شفیعی کدکنی، 1384: 374). الیوت (T.S. Eliot) نیز معتقد است موسیقی شعر از نهاد شاعران سرچشمه میگیرد و جایگاه کلمات است که خوبی و بدی آنها را نشان میدهد. ترکیب و نظام شعر در زیبایی و نازیبایی واژگان تأثیر بسیار زیادی دارد (الیوت، 1375: 67).
از مباحثی که در تحلیل موسیقایی شعر کاربرد اساسی دارد، توازن آوایی است. توازن آوایی خود از مباحث قاعدهافزایی است و نخستینبار یاکوبسن (Roman Yakobson) آن را مطرح کرد. وی عقیده دارد که توازن ازطریق تکرار کلامی (Verbal Repetition) ایجاد میشود و مادة سازندة هر قطعة موسیقی است (صفوی، 1394، ج 1: 150). تکرار آواها میتواند بهشکل تکرار یک واج، چند واج درون یک هجا، هجا و واژه در کلام پدیدار شوند؛ نشانههای آوایی بهشکل «آواهای زنجیرهای» و «آواهای زبرزنجیرهای» در کلام نقشآفرینی میکنند. «آواهای زنجیرهای 1 آن دسته از مختصههای آوایی زبان در زنجیر گفتار است که در تولید واج دخالت دارند. واجها به دو دسته تقسیم میشوند: صامت (همخوان) و مصوت (واکه)» (فرشیدورد، 1384: 81). چامسکی (Avram Noam Chomsky) نیز بر این باور است که توانش زبانی با سه گروه از قواعد، ارتباط مییابد که عبارتاند از: قواعد صوتی یا آوایی، قواعد نحوی و قواعد معنایی (باقری، 1375: 159).
سلمان ساوجی از شاعران بزرگ قرن هشتم، مثنوی «جمشید و خورشید» را در بحر هزج مسدس مقصور یا محذوف در سال 763 هجری سروده است؛ از ویژگیهای این مثنوی آن است که سلمان در لابهلای ابیات مثنوی، غزلیاتی در اوزان مختلف آورده و یکنواختی مثنوی جمشید و خورشید را ازلحاظ وزن جبران کرده است (سللمان ساوجی، 1389: سی و شش، سی و هفت). با توجه به اینکه سلمان، شاعر همعصر حافظ است و این دو شاعر، در شعر ازجمله نظام موسیقایی کلام، ارتباط تنگاتنگی با همدیگر داشتهاند، شفیعی کدکنی معتقد است که «نظام موسیقایی شعر حافظ بیشتر بر موازیهای آوایی و توزیع خوشههای صوتی، در طول بیت استوار است. تکرار صامتها و مصوتهای مشترک در زنجیرة مصراع، یا بیت، عامل اصلی ایجاد نظام موسیقایی در شعر اوست» (شفیعی کدکنی، 1384: 437). بدینسبب میتوان گفت توازن آوایی در شعر سلمان ساوجی نکتة تأملبرانگیزی است و این سؤال مطرح است که «توازن موسیقایی در غزلیات مثنوی جمشید و خورشید به چه صورت است؟»؛ بنابراین هدف از پژوهش حاضر، نشاندادن توازن آوایی و بسامد هریک از آنها در زیباسازی غزلیات مثنوی «جمشید و خورشید» است. جامعة آماری برای بررسی و پیشبرد این اهداف، کل 47 غزل مثنوی جمشید و خورشید است. برای نشاندادن بسامد اوزان، همة غزلیات دیوان سلمان ساوجی بررسی شد.
1ـ1 پیشینة پژوهش
پژوهش «موسیقی شعر در شاهنامه» (نقوی، 1376) تنها برپایة موسیقی کناری شاهنامه صورت گرفته و به محتوا و موسیقی درونی نپرداخته است. مقالة «بررسی موسیقی اشعار فریدون مشیری» (رضایی، 1387) به موسیقی بیرونی شعر (وزن عروضی) پرداخته و معتقد است تنوع فراوان اوزان شعری از ویژگیهای شعر مشیری است. مقالة «بررسی موسیقی شعر رودکی» (آقاحسینی و احمدی، 1388) به موسیقی اوزان شعر رودکی پرداخته و اوزان شعر او را مشخص کرده است. مقالة «موسیقی شعر در دیوان هوشنگ ابتهاج» (اسداللهی، 1388) به بررسی موسیقی کناری ابتهاج پرداخته و معتقد است بحور مجتث و مضارع اوزان محبوب سایهاند که خاصیت نرم و جویباری آنها مجال بیشتری به شاعر برای هنرنمایی داده و اوزان تند و ضربی (مفتعلن) نیز مطابق با روحیة شاد و هیجانزدة شاعر، دستبهدست هم داده و انتقال حالت روحی شاعر را به مخاطب میسر کردهاند. تفاوت عمدة این پژوهش با تحقیقات یادشده این است که در بررسی و تحلیل کلی موسیقی شعر در غزلیات مثنوی جمشید و خورشید بیشتر پژوهشگران پیشین بخشی از موسیقی را ارزیابی کردهاند؛ اما در این پژوهش توازان آوایی (کمی) همة غزلیات دیوان سلمان ساوجی و توازن کیفی (واجی) غزلیات مثنوی جمشید و خورشید بررسی شده است.
2ـ بحث و بررسی
نمودار زیر خلاصهای از بحث تحلیل توازن آوایی در غزلیات سلمان ساوجی است که در این پژوهش بهطور مبسوط به آن پرداخته شده است:
2ـ1 توازن آوایی کمی (وزن)
صاحبنظران پیشین و دورة معاصر دربارة وزن شعر نظری مشابه همدیگر دارند؛ چنانکه خواجه نصیرالدین طوسی، از پیشینیان در معیارالأشعار دربارة وزن میگوید: «وزن هیأتی است تابع نظام ترتیب حرکات و سکنات و تناسب آن در عدد و مقدار که نفس از ادراک آن هیأت لذّتی مخصوص یابد که آن را در این موضع وزن خوانند» (طوسی، 1369: 22).
فرمالیستها، ازجمله نظریهپردازان معاصر، بر موسیقی و عناصر آوایی بسیار تأکید میکنند و معتقدند که عامل سازندة شعر موسیقی و وزن است. ریچاردز (A. Richards) دربارة وزن میگوید: «وزن وسیلهای است که موجب میشود تا کلمات بتوانند بیشترین تأثیر ممکن را بر یکدیگر بگذارند. در آثار موزون، دقت، صراحت، حالت انتظار ـ که طبق معمول در اغلب موارد ناخودآگاه است ـ افزایش پیدا میکند» (ریچاردز، 1375: 117). شفیعی کدکنی وزن را مجموعه آوایی میداند که ازلحاظ کوتاه و بلندی مصوتها و یا ترکیب صامتها و مصوتها از نظام خاصی برخوردار باشد (شفیعی کدکنی، 1368: 9). وزن را میتوان ریتم شعر نامید؛ به قول تودوروف (Tzvetan Todorov) «ریتم موسیقایی، تناوب صداها در زمان است؛ ریتم شعری، تناوب هجاها در زمان است و ریتم رقص، تناوب حرکات در زمان است (تودوروف، 1392: 159).
اوزان کمی در غزلیات مثنوی «جمشید و خورشید» سلمان ساوجی به دو شکل آمده است: الف) اوزان یا بحور متفقالأرکان؛ ب) اوزان یا بحور مختلفالأرکان.
ـ اوزان متفقالأرکان
اوزان متفقالأرکانی که سلمان ساوجی در مثنوی جمشید و خورشید از آنها بهره برده است عبارتاند از:
الف) بحر رمل: بحر رمل «زمینهای است برای بیان رقّت قلب و بازگوکنندة اندوهها، شادمانیها و ترجمان دل پیر و جوان است» (طوسی، 1369: 13). از مجموع 47 غزلی که در مثنوی جمشید و خورشید آمده است، سلمان 17 غزل را در بحر رمل با زحافات، مقصور، محذوف، مخبون و مشکول سروده است. این اوزان را میتوان جزو اوزان خیزابی دانست. شفیعی کدکنی معتقد است اوزان خیزابی وزنهای تند و متحرک هستند و در بیشتر اوقات از رکنهای سالم و یا سالم و زحافات آن تشکیل میشوند (شفیعی کدکنی، 1368: 394‑393).
|
سوی کلبة فقیران به سعادت و سلامت |
|
به کجا همیخرامی صنما خلاف عادت
|
بیت فوق در وزن «فعلاتُ فاعلاتن، فعلاتُ فاعلاتن» تندی و حرکت را در خواننده ایجاد میکند. ماهیار این وزن را از زیباترین اوزان شعر فارسی میداند (ماهیار، 1374: 59). همخوانهای «س، ت، ف و خ» نیز نوای بیت را تقویت کردهاند؛ علاوهبر آن، همخوان «ت» در پایان واژههای «سلامت، سعادت و عادت» حالت تندی و کوبندگی به کلام دادهاند.
|
بـی گـل رویت ندارد رونقـی بستان ما |
|
بی حضورت هیچ نوری نیست در ایوان ما
|
بیت بالا در وزن «فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن» آمده است؛ شاعر با تکرار افاعیل عروضی اندیشه و افکار درونی خود را برای مخاطب بازگو میکند و به او ثابت میکند در چه وضعیتی است. «شاعر از میان اوزان شعری، وزنی را ـ که با محتوا و حالت انفعالی شعرش هماهنگ باشد، برمیگزیند» (وحیدیان کامیار، 1369: 61).
ب) بحر هزج: این بحر از رایجترین بحور شعر فارسی است و از تکرار مفاعیلن یا زحافات آن ساخته میشود (مسگرنژاد، 1370: 58). وحیدیان کامیار این وزن را مناسب برای مضامین آرام و عاشقانه میداند و وزنی آرام و دلنشین است (وحیدیان کامیار، 1370: 84).
در غزلی که با بیت ذیل آغاز شده است، سلمان ساوجی بهآرامی داستان عشق خود را برای معشوق بازگو میکند و در ضمن حکایت، ناله و شکایت از معشوق را هم چاشنی کلام میکند. از مجموع 47 غزل مثنوی جمشید و خورشید 12 غزل در بحر هزج سروده شده است.
|
تو در خواب خوشی احوال بیداری، چه میدانی |
|
تو در آسایشی تیمار بیماری چه میدانی
|
ج) بحر رجز: این بحر را بهخاطر آن رجز گفتهاند که در لغت به معنی اضطراب و سرعت است (مددی، 1385: 117). از مجموع 47 غزل مثنوی جمشید و خورشید 2 غزل در بحر رجز آمده است. سلمان ساوجی در ابیاتی که در این وزن سروده است، با سرعت سخنان عاشقانة خود را با معشوق در میان میگذارد؛ گویی فرصت سخنگفتن برای او کم است.
|
خواهم که امشب خدمتی چون ساغر اندر خور کنم |
|
کاری که فرمایی مرا فرمان به چشم و سر کنم
|
ـ اوزان یا بحور مختلفالأرکان
اوزان یا بحور مختلفالأرکان غزلیات مثنوی جمشید و خورشید عبارتاند از:
الف) بحر مضارع: از تکرار افاعیل «مفاعیلن فاعلاتن، مفاعیلن فاعلاتن» ساخته میشود؛ اما شاعران به زحاف «مفعول، فاعلاتن، مفعول، فاعلاتن» و «مفعول، فاعلاتُ، مفاعیلُ، فاعلن» بیشتر توجه دارند. شفیعی کدکنی آن را از اوزان جویباری میداند که زلال و زیبا و مطبوع است (شفیعی کدکنی، 1368: 395).
سلمان ساوجی 7 غزل از مجموع 47 غزل مثنوی جمشید و خورشید را در بحر مضارع سروده است.
|
ای باد صبحگاهی، بادا فدات جانم |
|
در گوش آن صنم گو، این نکته از زبانم
|
«مفعولُ فاعلاتن، مفعولُ فاعلاتن» را میتوان از اوزان دوری نیز دانست. «وزن دوری، وزنی است که بتوان هر مصراع را به دو نیمة متشابه تقسیم کرد، بهطـوریکـه هـریک از این دو نیمه در حکم یک مصراع کامل باشد» (نجفی، 1395: 96).
ب) بحر مجتث: اصل وزن بحر مجتث «از تکرار وزن مستفعلن، فاعلاتن مستفعلن، فاعلاتن» به وجود میآید که چندان شاعران به آن توجه ندارند؛ اما از زحاف «مفاعلن، فعلاتن، مفاعلن، فعلاتن» بسیار استقبال کردهاند. شمیسا عقیده دارد، «مفاعلن، فعلاتن، مفاعلن، فعلاتن» جزو پراستعمالترین اوزان شعر فارسی است و یکی از نزدیکترین اوزان به طبیعت کلام عادی و طبیعی است» (شمیسا، 1374: 162). سلمان ساوجی 4 غزل از مجموع 47 غزل مثنوی جمشید و خورشید را در این وزن سروده است.
|
مرا هوای خرابات و نالة چنگ است |
|
علیالدوام برین یک مقام آهنگ است
|
سلمان ساوجی در غزلی که با بیت بالا آغاز میشود، بسیار عادی و طبیعی از میل و رغبت خود به خرابات و آهنگ چنگ سخن میگوید و اعتقاد دارد در مجلسی که خون صراحی و نالة چنگ هست، ناله و اشک کاری از پیش نمیبرند.
ج) بحر منسرح: افاعیل بحر منسرح از دو بار «مستفعلن، مفعولات، مستفعلن، مفعولات» تشکیل میشود؛ اما شاعران به زحاف «مفتعلن، فاعلن، مفتعلن، فاعلن»، بهخاطر جنبة موسیقایی آن، بسیار توجه کردهاند. سلمان ساوجی 4 غزل از 47 غزل مثنوی جمشید و خورشید را در این وزن سروده است.
|
آتش سودا گرفت، در دل شیدای من |
|
شعله گر اینسان زند، وای دل و وای من
|
غزلی که با بیت بالا شروع شده است، موسیقی تند و رقصانی دارد؛ در وسط مصراع مکث کوتاهی وجود دارد که مانند پتکی فرود میآید. شمیسا معتقد است «قسمت اعظم زایایی عروض فارسی بر عهدة اوزان دوری است» (شمیسا، 1368: 62).
د) بحر سریع: «سریع در لغت به معنی تند رونده است و این بحر را بدان جهت سریع خواندهاند که «سببها» در آن بیشتر از «اوتاد» است. اصل این بحر، مستفعلن، مستفعلن، مفعولات است و سالم آن متداول نیست و مزاحف آن مطبوعتر است» (شاهحسینی، 1380: 156). سلمان ساوجی 1 غزل از 47 غزل مثنوی جمشید و خورشید را در وزن «مفتعلن، مفتعلن، فاعلن» آورده است. این وزن بیشتر برای مثنویهای بزمی مناسب است؛ اگرچه نظامی «مخزنالأسرار» را ـ که یک مثنوی حکمی، اخلاقی و عرفانی است ـ در این وزن سروده است. ایرج میرزا نیز مثنوی عاشقانة «زهره و منوچهر» را در این وزن سروده است.
|
ای دلِ مـن بـر سـر پیمان تـو |
|
جان و دل مـن شده قـربان تـو
|
با بررسی 47 غزل مثنوی جمشید و خورشید، بسامد اوزان متفقالأرکان بیشتر از اوزان مختلفالأرکان است و میتوان نتیجه گرفت، سلمان ساوجی به اوزان خیزابی علاقة بیشتری داشته است. نمودارهای زیر بیانگر بسامد اوزان استفادهشدة سلمان ساوجی در مثنوی جمشید و خورشید است:
جدول شمارة 1: بسامد بحور غزلهای مثنوی جمشید و خورشید
The frequency of Bahor's sonnets of Masnavi Jamshid and Khurshid
|
اوزان متفق الارکان |
تعداد غزل |
اوزان مختلفالارکان |
تعداد غزل |
|
رمل |
17 |
مضارع |
7 |
|
هزج |
12 |
مجتث |
4 |
|
رجز |
2 |
منسرح |
4 |
|
---- |
----- |
سریع |
1 |
|
جمع |
31 |
جمع |
16 |
نمودار شمارة 1: بحور غزلیات مثنوی جمشید و خورشید
جدول شمارة 2: بسامد انواع وزن در غزلیات جمشید و خورشید سلمان ساوجی
The frequency of different weights in Jamshid's and Khurshid's sonnets by Salman Savji
|
تعداد غزل |
بحر |
وزن |
|
6 |
رمل مثمن مقصور |
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلات |
|
5 |
رمل مثمن مخبون محذوف |
فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن |
|
3 |
رمل مثمن محذوف |
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن |
|
2 |
رمل مسدس محذوف |
فاعلاتن فاعلاتن فاعلن |
|
1 |
رمل مثمن مشکول |
فعلات، فاعلاتن، فعلات، فاعلاتن، |
|
3 |
هزج مثمن سالم |
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن |
|
2 |
هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف |
مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعولن |
|
7 |
هزج مسدس محذوف |
مفاعیلن مفاعیلن فعولن |
|
2 |
رجز مثمن سالم |
مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن |
|
2 |
مضارع مثمن اخرب سالم |
مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن |
|
5 |
مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف |
مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن |
|
4 |
مجتث مثمن مخبون محذوف (اصلم) |
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن (فع لن) |
|
4 |
منسرح مثمن مطوی مکشوف |
مفتعلن فاعلن مفعول فاعلاتن |
|
1 |
سریع مسدس مطوی مکشوف |
مفتعلن مفتعلن فاعلن |
نمودار شمارة 2: اوزان غزلیات مثنوی جمشید و خورشید
جدول شمارة 3: بسامد انواع وزن و بحور تمام غزلیات سلمان ساوجی بهجز غزلیات مثنوی جمشید و خورشید به ترتیب بیشترین کارکرد
The frequency of all types of weight and bahoor in Salman Savji's sonnets, except Masnavi Jamshid's sonnets and Khurshid's sonnets, respectively, are the most effective.
|
تعداد غزل |
بحر |
وزن |
|
85 |
رمل مثمن مقصور (محذوف) |
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن |
|
77 |
رمل مثمن مخبون مقصور (محذوف) |
فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن |
|
40 |
هزج مثمن سالم |
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن |
|
34 |
مجتث مثمن مخبون مقصور (محذوف) |
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلات (فعلن) |
|
33 |
هزج مثمن اخرب مکفوف مقصور (محذوف) |
مفعول مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیل (فعولن) |
|
34 |
مضارع مثمن اخرب مکفوف مقصور (محذوف) |
مفعول فاعلات مفاعیل فاعلات (فاعلن) |
|
19 |
مضارع مثمن اخرب |
مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن |
|
7 |
هزج مثمن اخرب |
مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن |
|
4 |
رمل مثمن مشکول |
فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن |
|
11 |
رجز مثمن سالم |
مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن |
|
6 |
رمل مسدس محذوف |
فاعلاتن فاعلاتن فاعلن |
|
9 |
منسرح مثمن مطوی مکشوف |
مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن |
|
2 |
سریع مسدس مطوی موقوف (مشکوف) |
مفتعلن مفتعلن فاعلن |
|
4 |
رمل مسدس مخبون محذوف |
فعلاتن فعلاتن فعلن |
|
6 |
مجتث مثمن مخبون |
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن |
|
5 |
هزج مسدس محذوف |
مفاعیلن مفاعیلن فعولن |
|
3 |
رجز مثمن مطوی مخبون |
مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن |
|
3 |
خفیف مسدس مخبون مقصور (محذوف) |
فاعلاتن مفاعلن فعلات (فعلن) |
|
1 |
هزج مسدس اخرب مقبوض مقصور (محذوف) |
مفعول مفاعلن مفاعیل (فعولن) |
|
1 |
متقارب مثمن سالم |
فعولن فعولن فعولن فعولن |
|
1 |
متقارب مثمن محذوف |
فعولن فعولن فعولن فعل |
|
1 |
کامل مثمن سالم |
متفاعلن متفاعلن متفاعلن متفاعلن |
|
386 |
|
جمع غزلیات |
نمودار شمارة 3: بسامد اوزان همة غزلیات سلمان ساوجی بهجز غزلیات مثنوی جمشید و خورشید به ترتیب بیشترین کارکرد
جدول شمارة 4: تعداد کل اوزان و اوزان پرکاربرد
The total number of weights and the most used weights
|
تعداد کل غزلها |
433 |
|
تعداد کل اوزان |
22 |
|
تعداد اوزان پرکاربرد |
8 |
جدول شمارة 5: موسیقی بیرونی غزلیات مثنوی جمشید و خورشید
Outer music of Masnavi Jamshid and Khurshid's sonnets
|
تعداد کل غزلها |
47 |
|
اوزان تند و ضرب |
10 |
|
تعداد اوزان پرکاربرد |
37 |
در جدول شمارة 5 مشاهده میکنیم که از مجموع 47 غزل مثنوی جمشید و خورشید، سلمان ساوجی 10 غزل را در اوزان تند و ضربی سروده است و بقیه در اوزان جویباری است.
2ـ2 توازن آوایی کیفی (توازن واجی)
منظور از توازن آوایی «مجموعه تکرارهایی است که در سطح تحلیل آوایی امکان بررسی مییابند» (صفوی،1380، ج 2: 167). تکرار آوایی میتواند از تکرار یک واج، چند واج درون یک هجا و هماهنگی و تکرار صامتها و مصوتها به وجود آید. شفیعی کدکنی معتقد است: موسیقی درونی شعر مجموعه هماهنگیهایی است که بهدلیل وحدت، تشابه، تضاد صامتها و مصوتها در کلمات یک شعر به وجود میآید (شفیعی کدکنی، 1368: 392). تکرار صامتها (همخوانها) و مصوتها (واکهها) در گفتار عادی روزمره کمتر اتفاق میافتد؛ به همین سبب میتوان گفت این مقوله در فرایند برجستهسازی جای میگیرد. «در این نوع توازن به آن دسته از تکرارهای آوایی پرداخته میشود کـه درون یک هجا تحقق مییابند. به عبارت دیگر، توازن واجی از تکرار واحد زبانی کوچکتر از واژه ایجاد میشود. درواقع شاعر با انتخاب واژگانی که دارای واجهای خاصی هستند، بـه برجستگی آوایی دست میزند و حتی گاهی با آن واجها تصویری از چیزی القا میکند که قرار است به یاری واژه و تصویر بیان کند. توازن واجی ازنظر اینکه دارای ارزش موسیقایی باشد، به هفت گروه تقسیم میشود (صفوی، 1394: 185‑184). در این پژوهش به توضیح هریک پرداخته میشود.
ـ تکرار همخوان آغازین
در این نوع تکرار، یک صامت (همخوان) در آغاز چندین واژه تکرار میشود. شمیسا این نوع تکرار را «همحروفی یا همحرفی» میگوید (شمیسا، 1381: 79). همایی این نوع تکرار را منحصر به قافیه کرده و آن را اعنات گفته است (همایی، 1394: 74). درنتیجه میتوان گفت منظور از همحروفی یا واجآرایی «کاربرد آگاهانة یک حرف به تعداد و تکرار در یک جمله یا یک مصراع یا یک بیت است. نوعی از این واجآرایی همان است که در شعر اروپایی به آن قافیة آغازین میگویند و در آن شرط است که حروف اول کلمات یکسان باشد؛ ولی در واجآرایی فقط تکرار یک حرف (چه در آغاز و چه در میان کلمه) مهم است. سابقة این صفت یا ظرافت لفظی بسی کهن است. هفتسین معروف نیز با همین تناسب لفظی بیارتباط نیست. یادگار اجتماعی این واجآرایی (آن هم بهشکل خاص آن یعنی قافیة آغازین) همانا در این است که خانوادهها در نامگذاری فرزندان خود رعایت میکنند» (خرمشاهی، 1385: 716).
برخی از واجآرایی و همحروفی، به هماهنگی القاگر تعبیر میکنند؛ «آنچه امروز هماهنگی القاگر مینامند، جلوهای است که شاعر با انتخاب واژههایی به دست میآورد که واجهای تشکیلدهندة آنها با تصاویر ذهنی یا اندیشههای وی در تناسب قرار دارند» (قویمی، 1383: 9). پیش از دانشمندان غربی خواجه نصیرالدین طوسی دربارة القاگر آواها مباحثی را طرح کرده است (حیدری، 1395: 82).
در جامعة آماری این پژوهش (چهل و هفت غزل موجود در مثنوی جمشید و خورشید) نمونههای زیادی از این واجآرایی و همحروفی وجود دارد که موسیقی و تشخص خاصی به شعر سلمان ساوجی داده است. در اینجا به نمونههایی اشاره میشود:
|
چشم مخمور تو تا در خواب مستی خفته است |
|
از خمار چشم مستت عالمی آشفته است
|
تکرار واج «خ» زیبایی خاصی به بیت داده است و خواب را در ذهن متبادر میکند؛ زیرا مست اگر خوابیده باشد برای خودش و دیگران بهتر است. واج «خ» جزو واجهای سایشی (fricative) ملازی است و برای تولید آن عقب یا ریشة زبان با ملازه تماس مییابد؛ با توجه به اینکه عقب زبان کمتر دیده میشود، شاعر معتقد است چشم مخمور نیز از چشم پنهان بماند، بهتر است؛ درنتیجه کاربرد واج «خ» با مفهوم شعر ارتباط زیبایی پیدا میکند.
|
شانهسانم در سر سودای زلفت کرده سر |
|
نیستم آیینه آیین کو کند خدمت به روی
|
تکرار واج لثوی «س» «برای بیـان احساساتی چون حسرت و حسادت، کین و نفرت، ترس و تحقیر به کار میرود» (قویمی، 1383: 56). علاوهبر موسیقی خاصی که در بیت ایجاد کرده است، بهخاطر موقعیت خاص تلفظ آن، نزدیکی عاشق به معشوق را در ذهن تداعی میکند و یا عاشق میخواهد کاملاً به معشوق نزدیک باشد. چنانکه در مصراع دوم، واژة «آیینه» را آورده است و نمیخواهد «آیینه» باشد. در تلفظ «ا» کام کاملاً باز میشود و دوری در ذهن تداعی خواهد شد.
|
هرکه از تابش خورشید ندارد خبری |
|
خرده بر ذرّة شوریدهی شیدا گیرد
|
تکرار واج سایشی «ش» القاگر احساسـات مـرتبط بـا هیجـان است (قویمی، 1383: 61)؛ علاوهبر اینکه آهنگی زیبا و کوبنده به بیت داده است، ساختار این واج سایشی را نیز در ذهن تداعی میکند و با معنای بیت در ارتباط است؛ زیرا ذرّه ممکن است خود را به خورشید نزدیک کند؛ «سایشی» اما توان نزدیکی به خورشید را «لثوی» ندارد.
|
بلبل از سبزة گل گرچه ندارد برگی ناصحا، تن زن و بسیار مدم، کاین دم تو |
|
نیست برگش که به ترک گل رعنا گیرد گر شود آتش از آن نیست که در ما گیرد
|
در دو بیت بالا تکرار همخوانهای «گ» و «م» موسیقی و آهنگ زیبایی در بیت ایجاد کرده است. علاوهبر جنبة موسیقایی صامت «گ» همخوان نرمکامی است و ناحیه نرم قسمت عقب سقف دهان برای تلفظ آن درگیر میشود؛ درنتیجه میتواند با «گل و برگهای آن» که نرم هستند، ارتباط معنایی زیبایی داشته باشد. همخوان «م» نیز جزو واکهای دولبی خیشومی است و برای تلفظ آن، لبها بسته میشود. شاعر نیز از نصیحتگر میخواهد لب بربندد و دیگر سخن نگوید.
نمودار شمارة 4: بسامد کاربرد همخوان آغازین در 47 غزل مثنوی جمشید و خورشید
ـ تکرار همخوان میانی
در بخش توازن آوایی کیفی، تکرار صامتها در میان واژهها نیز بررسیپذیر است؛ تکرار در میان واژگان نیز موجب زیبایی و موسیقایی کلام میشود. این بخش به گستردگی همخوان آغازین نمیرسد.
|
ای میوة رسیده ز بستان کیستی؟ |
|
وی آیت نوآمده در شان کیستی؟
|
همخوان «س» در میان چندین واژه تکرار شده است و آهنگی دلنشین به کلام داده است.
|
ماه ما تابنده بود و روز ما فرخنده بود |
|
کام ما پرخنده بود و بخت ما بیدار بود
|
در بیت فوق تکرار همخوان آغازین «م»، علاوهبر زیبایی القاکنندهاش، شاعر معتقد است معشوق ماهگونة او چنان درخشان است که شب را چون روز روشن کرده است.
|
گرنه از حجلة شب روی نماید خورشید |
|
از چه مشاطة شب آینهدار است امشب
|
بیت بالا بهجز موسیقی همخوان «ش» معنا و مفهوم خاصش، به رسم آینهداری در مراسم عروسی اشاره دارد. وقتی عروس را به خانة بخت میبردند، شخصی آینه در مقابل او میگرفت. خورشید (معشوق یا قهرمان قصه) چنان درخشان است که حجلة تاریک شب را روشن کرده است و شب آرایشگر در چنین زمانی آینهداری میکند.
نمودار شمارة 5: بسامد کاربرد همخوان میانی در 47 غزل مثنوی جمشید و خورشید
ـ تکرار همخوان پایانی
در این نوع از تکرار یک صامت (همخوان) در پایان چند واژه تکرار میشود. در ابیات زیر واکهای «ر، ل» در چندین واژه تکرار شدهاند.
|
یا به سوز و گریه بنشین و بمیر حبّذا وقتی که ما را در سرا بستان وصل |
|
یا سر خود گیر و حالی زنده باش چون گل و بلبل مجال خنده و گفتار بود
|
نمودار شمارة 6: بسامد کاربرد همخوان پایانی در 47 غزل مثنوی جمشید و خورشید
ـ تکرار واکهای
شمیسا تکرار واکه (مصوت) را «هم صدایی» میگوید (شمیسا، 1381: 80). توازن واجی از تکرار مصوت در چند واژه پدید میآید. صفوی معتقد است برای هر دو نوع تکرار (واکه و همخوان) از تکرار «واکه» استفاده کنیم؛ زیرا ممکن است تصور شود که «همخوان» صدا ندارد (صفوی، 1394: 189).
تکرار مصوّت بلند «ا»
بسامد این واکه نسبتبه واکههای دیگر بسیار زیاد است و نشان میدهد شاعر با تأثیر موسیقایی آن کاملاً آشناست. قویمی معتقد است: «ا جزء واکههای درخشان زبان فارسی است و برای بیان صداهای بلند، هیاهو و همهمه به کار میرود» (قویمی، 1383: 31).
|
آن سمن رخ به وثاق دل ما میآید در فراق تو چو بر نامه نهم نوک قلم خواهم که از جمالت حظّی تمام یابم |
|
خار این راه منم خار من از ره بردار از نهـاد قلـم و نـامه بـرآید فـریاد وز ساغر وصالت ذوقی رسد به جانم
|
تکرار مصوت بلند «ای»
|
از هستی من جز نفسی باز نماندست گفتم به خواب دیدن زلفت چگونه باشد به معنی صورتی امشب نمودی روی و این صورت |
|
هرچند که این نیز برانم که بسی نیست گفتا که خویشتن را در پیچوتاب بینی نمـییارم عیـانگفتـن نمـیشاید نهـانکـردن
|
در بیت سوم همزمان واکهای «ای»، «ا» را تکرار کرده و موسیقی کلام بسیار قویتر شده است.
تکرار مصوت بلند «او»
|
سایه را گو با رخ من در قفای خود مرو به مهر روی او با صبح خواهم همنفس بودن صورتی در پیش دارم خوب و میدانم که این |
|
سرو را با قدّ من گو بر کنار جو مروی به بوی زلف او بر باد خواهم جان فشان کردن صـورت جمعیـت حـال پـریشان منسـت
|
از دیگر تکرارهای واکهای در غزلیات مثنوی جمشید و خورشید تکرار مصوّتهای کوتاه است. شمیسا معتقد است کسانی که گفتهاند تتابع اضافات مخل فصاحت است، به خطا رفتهاند؛ این نوع تکرار نهتنها مخل فصاحت نیست، بلکه مستحسن است و آن را همصدایی میگوید (شمیسا، 1381: 81‑80). بیشترین نوع تکرار مصوتهای کوتاه مربوط به مصوت «-ِ» است.
نمونههای تکرار واکهای (مصوتهای کوتاه) به شرح زیر است:
تکرار مصوّت کوتاه «-ِ»
|
عمـرِ عزیـزم همـه خواهـد گذشـت هـرکه از تابش خورشید ندارد خبری |
|
در ســرِ زلفیــنِ پریـــشانِ تـــو خـرده بـر ذرة شـوریدة شـیدا گیرد
|
تکرار مصوّت کوتاه «-ُ»
|
گُلرخـا بَرخیـز و سَرو را بَـر طـرف جـوی چُو خورشید آن دُو گُل رخسار را دید |
|
روی بنما و رُخ گُل را به خون دل بشوی برآمد سُرخ و خُوش چُون گُل بخندید
|
در بیت نخست علاوهبر همصدایی در مصوّت «-ُ»، مصوّت «-َ» نیز تکرار شده است.
تکرار مصوّت کوتاه «-َ»
|
مطوَل قصّهای دارَم که گرَ خواهم بیان کَردن گَر کند قَصد سَر مَن، بَر سَر مَن حاکمست ای بـاد خَبر بـَر، بـَرِ آن یـار هَمـین دم |
|
به صَد طومار و صَد دَفتر نَشاید شَرح آن کَردن وَر نـماید مَیل جان، شـکرانه بَـر جـان منست کَز بَهر خبر جز تو مرا همنفسی نیست
|
جدول شمارة 7: بسامد کاربرد انواع واکه در غزلیات مثنوی «جمشید و خورشید»
The frequency of use of vowels in Masnavi's sonnets "Jamshid and Khurshid"
|
واکه |
تعداد |
|
آ |
80 |
|
ای |
14 |
|
او |
3 |
|
-ِ |
34 |
|
-َ |
5 |
|
-ُ |
2 |
|
جمع |
138 |
نمودار شمارة 7: بسامد کاربرد انواع واکه در 47 غزل مثنوی جمشید و خورشید
با توجه به نمودار بالا بهترتیب واکههای «ا، -ِ، ای» بسامد بیشتری دارند و واکههای «-ُ، او، -َ» بسامد کمتری دارند. میتوان گفت موسیقی و آهنگ «واکهایی» که بیشترین آمار را دارند، خوشآهنگتر و گوشنوازتر است. بدینسبب سلمان ساوجی بیشتر از آنها استفاده کرده است.
تکرار همخوان و واکة آغازین
در این تکرار یک همخوان و یک واکه در آغاز واژه تکرار میشود؛ تکرارهایی از این دست باعث زیبایی دیداری و شنیداری میشود. این نوع توازن در غزلیات مثنوی جمشید و خورشید بسامدش بسیار اندک است. در ابیات زیر تکرار واکه و همخوان، موسیقی دلنشینی به کلام داده است.
|
گفتم خیال وصلت؛ گفتا به خواب بینی ساقیام از یک جهت ساغر و پیمانه داد |
|
گفتـم مثـال رویـت؛ گفتا در آب بینی مطربم از یک طرف خرقه و دستار برد
|
تکرار همخوان و واکة پایانی
ساختار این نوع از توازن آوایی بهصورت «صامت + مصوّت + صامت» است. صامت نخستین متفاوت، اما مصوت و صامت یا صامتهای بعد از آن یکی هستند. سجعهای متوازن و متوازی در این نوع از تکرار جای میگیرند و موسیقی زیبایی از این تکرارها ایجاد میشود. در نمونههای زیر، کلام مسجع و آهنگین شده است. در بیت زیر همخوان و واکهای «ا، ن، م» تکرار شده است.
|
ای آرزوی جـــانم در آرزوی آنـــم |
|
کز هجر یک حکایت در گوش وصل خوانم
|
در بیت زیر همخوان و واک «ای، ک» تکرار شده است.
|
دیـدة باریـکبیـنم در شب تاریـک هجـر |
|
بس که بر یاد لبت دُرهای عمّان سفته است
|
در بیت زیر همخوان و واک «ای، ر» تکرار شده است.
|
یـا بـه سـوز و گریـه بنـشین و بمیـر |
|
یـا سـر خـود گیـر و حـالی زنـده بـاش
|
تکرار کامل واژه (تکرار صامتها و مصوّتها)
شمیسا معتقد است تکرار کامل واژه انواعی دارد که از آنها به ردالصدرالیالعجز، ردّالعجزالیالصدر، ردالصدرالیعروض، ردعروضالیالعروض و... نام میبرد (شمیسا، 1381: 82). این نوع تکرار در غزلیات مثنوی جمشید و خورشید بسامد بسیار زیادی دارد. تکرار کامل صامتها و مصوتها چندان ارزش موسیقایی ندارد؛ مگر آنکه نظم خاصی داشته باشد و ایجاد موسیقی کند. پژوهشگر با دقت در غزلیات مدّنظر شواهدی دیده است که جنبة موسیقایی بالایی دارند و کلام را خوشآهنگ کردهاند.
|
جـان منی، جـان منی، جـان مـن |
|
آنِ تــــوام، آن تــــوام، آنِ تـــو
|
در بیت بالا تکرار کامل واکها موسیقی بسیار زیبایی به بیت داده است و حالت کوبندهای دارد.
|
ای غنچة رعنای من، بگشا لب و بر من بخند ای در سواد شام دو زلفت هـزار چین |
|
کآید دل بلبل به تنگ از دست خوی تنگ تو تـا حـد نیمـروز کشیدست شـام تـو
|
جدول شمارة 8: بسامد کاربرد انواع همخوان و واکه و تکرار کامل واژه در غزلیات مثنوی «جمشید و خورشید»
The frequency of the use of consonants and vowels and complete repetition of the word
In Masnavi's sonnets ""Jamshid and Khurshid"
|
توازن واجی |
تعداد |
|
همخوان و واکة آغازین |
5 |
|
همخوان و واکة پایانی |
8 |
|
تکرار کامل واژه |
83 |
|
جمع |
96 |
نمودار شمارة 8: بسامد کاربرد انواع واکه در 47 غزل مثنوی جمشید و خورشید
3ـ نتیجه
وزن، ضرب و آهنگ از اساسیترین ابزارها و لوازم شعر است و بدون آنها شعر واقعیت خود را از دست میدهد. این نکته را حتی در شعر نیمایی و شعر سپید نیز میبینیم.
با بررسی و تحلیل اوزان غزلیات سلمان ساوجی به این نتیجه میرسیم که سلمان از اوزان خیزابی، تند و پرتحرک بیشتر بهره برده است. در بررسی 433 غزل، سلمان ساوجی از 22 وزن استفاده کرده است. در این میان 8 وزن بهترتیب ذیل جزو اوزان پرکاربرد هستند: وزن «فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن» با 85 غزل بیشترین بسامد را دارد. سپس وزن «فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن» با 77 غزل؛ «مفاعیلن، مفاعیلن، مفاعیلن، مفاعیلن» با 40 غزل؛ «مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلات (فعلن)» با 34 غزل؛ «مفعول مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیل (فعولن)»؛ وزن «مفعول فاعلات مفاعیل فاعلات (فاعلن)» با 34 غزل؛ «مفعول فاعلات مفاعیل فاعلات(فاعلن)» با 33 غزل و «مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن» با 19 غزل، در میان غزلیات سلمان ساوجی چشمگیرتر هستند. اوزان «فعولن فعولن فعولن فعولن» و «متفاعلن متفاعلن متفاعلن متفاعلن» هرکدام با یک غزل، کمترین بسامد را در میان غزلیات سلمان ساوجی دارند. میبینیم به اوزان جویباری و کدر 2 کمتر توجه شده است و میتوان نتیجه گرفت که سلمان ساوجی با موسیقی آشنایی داشته و آهنگهای شاد و دلنشین را کاملاً میشناخته است؛ نکتة مهمی که در غزلیات «خواجة شیراز» به اوج خود میرسد.
آشنایی سلمان ساوجی با موسیقی موجب شده است در انتخاب واکها و همخوانها (صامتها و مصوّتها) دقت خاصی داشته باشد و از «واکهایی» استفاده کند که موسیقی و زیبایی خاصی دارند. در تحلیل نمودار «صامتها و مصوّتها» میبینیم که واکههای «ا»، «-ِ» و همخوانهای «س»، «خ»، «ش» بیشترین بسامد را در غزلیات سالمان ساوجی دارند. هر سه «همخوان» بیانگر احساسات و هیجانهای درونی هستند و سلمان بهخوبی از آنها بهره برده است.
پینوشت
)